ბლოგები

პოლონეთ-საბჭოთა რუსეთის ომი, რომელიც 1919 წლის ზამთარში დაიწყება და 1921 წლის მარტში რიგაში სამშვიდობო ხელშეკრულების ხელმოწერით დამთავრდება, უდიდეს ზეგავლენას იქონიებს აღმოსავლეთ და ცენტრალურ ევროპაზე. თუ ეს კონფლიქტი საქართველოს გასაბჭოებას 8 თვით გადაავადებს, აღმოსავლეთ და ცენტრალურ ევროპას იგი 25-წლიანი დამოუკიდებლობის პერიოდს აჩუქებს.

პოლონეთის რენესანსის მთავარი ფიგურა გახლდათ იოზეფ პილსუდსკი. გერმანელების მიერ ინტერნირებული, იგი განთავისუფლებულ იქნება 1918 წლის შემოდგომაზე ბერლინში დაწყებული რევოლუციის შედეგად. 11 ნოემბერს იგი ჩააღწევს ვარშავაში, სადაც განაიარაღებს გერმანულ გარნიზონს და პოლონეთის რესპუბლიკას გამოაცხადებს. რესპუბლიკის გამოცხადებისას პოლონეთს არ გააჩნდა არც კონსტიტუცია, არც ჯარი, არც მთავრობა და არც საზღვრები. (პოლონეთის საზღვარი გერმანიასთან და ჩეხოსლოვაკიასთან განსაზღვრული იქნება პარიზის სამშვიდობო კონფერენციის მიერ, თუმცა ამას ხელი არ შეუშლია პილსუდსკისთვის, შეიარაღებულ დაპირისპირებაში შესულიყო ამ ორ ქვეყანასთანაც).

რა ადგილი უკავია იოზეფ პილსუდსკის გამარჯვებას პოლონეთის კოლექტიურ მეხსიერებაში? რა როლს თამაშობს პილსუდსკის პოლიტიკური მემკვიდრეობა თანამედროვე პოლიტიკაში? ამ და სხვა საკითხებზე ვესაუბრე პოლონეთის მეცნიერებათა აკადემიის ისტორიის ინსტიტუტის პროფესორ მარიუშ ვოლოშს.

რა ისტორიული მნიშვნელობა აქვს 1920 წლის აგვისტოში პილსუდსკის გამარჯვებას?

ვერსალის ხელშეკრულება ღიად დატოვებს აღმოსავლეთ ევროპის საზღვრების საკითხს და ამ თვალსაზრისით რიგის ხელშეკრულება დაასრულებს ვერსალის სისტემას ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპისათვის. მე ვიტყოდი, რომ 1921 წლის მარტში რიგის ხელშეკრულებების ხელმოწერის შემდეგ, ევროპამ დაიწყო ცხოვრება ვერსალისა და რიგის სისტემაში. 1939 წლის 23 აგვისტოს მოლოტოვ-რიბენტროპის პაქტის შედეგად რიგის ხელშეკრულების დარღვევას მოჰყვა პოლონეთის წინააღმდეგ გერმანიისა და საბჭოთა კავშირის აგრესია, რამაც ვერსალ-რიგის სისტემის დაშლამდე მიგვიყვანა. შემთხვევითი არ არის, რომ რიგის ხელშეკრულების დასრულება სინონიმი გახდა ვერსალის სისტემის დასრულებისა ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში - 1939 წელს პოლონეთის დაცემამ განაპირობა ლიეტუვის, ლატვიის, ესტონეთის გასაბჭოება, ფინეთის წინააღმდეგ საბჭოთა აგრესია და ბესარაბიისა და ჩრდილოეთ ბუკოვინის ანექსია საბჭოთა კავშირის მიერ. ეს ცვლილებები მოხდა 1939–1940 წლებში. აქედან მარტივი დასკვნა - რიგის 1921 წლის ხელშეკრულება ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპისათვის სტაბილიზაციის მთავარი ფაქტორი იყო.

რაც შეეხება ამ გამარჯვების გავლენას დასავლეთ ევროპაზე, მე გავიხსენებდი ედგარ ვინსენტის 1931 წელს გამოცემულ წიგნს ძალიან მრავლისმთქმელი სათაურით: „ვარშავა 1920 წელს - მსოფლიოს მეთვრამეტე გადამწყვეტი ბრძოლა“. ამ წიგნში ედგარ ვინსენტი სამართლიანად წერდა, რომ პილსუდსკის გამარჯვებამ გადაარჩინა დასავლეთი ევროპა ბოლშევიზმისგან. არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ამ მომენტში ბავარიიდან დაწყებული და უნგრეთით თუ სლოვაკეთით დამთავრებული, საბჭოთა რესპუბლიკები გაზაფხულის სოკოებივით მოეფინენ ევროპას. ლენინისთვის პოლონეთი მხოლოდ პლაცდარმი იყო დანარჩენი ევროპის ბოლშევიზაციისათვის.

თქვენ არ უშვებთ სხვა ვერსიას ბოლშევიკების გამარჯვების შემთხვევაში: ტოტალურად გაჩანაგებული ეკონომიკის და სუსტი წითელი არმიის პატრონი ლენინი მალე დაინახავდა საკუთარი ავანტიურის ზღვარს და გერმანიის გასაბჭოების მცდელობის მაგივრად მათ შესთავაზებდა პოლონეთის გაყოფას. ანუ მივიღებდით ე.წ. რიბენტროპ-მოლოტოვის პაქტს 19 წლით ადრე...

რა თქმა უნდა, ეს ვარიანტიც დასაშვებია. იმ პერიოდში ვაიმარის რესპუბლიკის მთავრობაში უამრავი ადამიანი იყო, რომელთაც სურდათ პოლონეთის ხელახლა გაყოფა. მათთვის ამოსავალი წერტილი იყო ძველი საზღვარი რუსეთის იმპერიასთან. სხვათა შორის, ლენინისთვის პოლონეთის გაყოფა მხოლოდ პაუზა იქნებოდა - მოსკოვი არასდროს შეწყვეტდა გერმანიის გასაბჭოების მცდელობას. 1923 წელს, როდესაც გერმანიის კომუნისტურმა პარტიამ მოიგო არჩევნები გერმანიის რეგიონულ პარლამენტებში, მოსკოვმა კვლავ განახორციელა ძლიერი ზეწოლა პოლონეთზე, რათა ვარშავას გაეშვა წითელი არმიის ნაწილები გერმანიისკენ.

მოდით ვისაუბროთ პილსუდსკის მიერ აღმოსავლეთ ევროპის ორგანიზების გეგმაზე. პილსუდსკის აზრით, რუსეთი უნდა გარშემორტყმული ყოფილიყო ბუფერული სახელმწიფოებით, რომლებიც რუსეთის აგრესიის შემთხვევაში პირველ დარტყმას თავის თავზე აიღებდნენ. ხედავთ რაიმე ტიპის კავშირს პილსუდსკის პოლიტიკასა და თანამედროვე ვარშავის პოლიტიკას შორის?

შეიძლება ითქვას, რომ სსრკ-ს დაშლამ და რუსეთის გარშემო დამოუკიდებელი ქვეყნების გაჩენამ შექმნეს პირობები პილსუდსკის პოლიტიკის გაცოცხლებისთვის. ამ პერიოდში ვარშავისთვის მნიშვნელოვანი იყო, რომ მეგობრული და მჭიდრო კავშირები ჰქონოდა განსაკუთრებით იმ სახელმწიფოებთან, რომლებთანაც რთული ურთიერთობა ჰქონდა 1919-1939 წწ-ში. მაგალითად, პოლონეთი იყო პირველი ქვეყანა, რომელმაც აღიარა უკრაინის დამოუკიდებლობა; პოლონეთი ასევე ლიეტუვის გვერდზე იდგა მისი დამოუკიდებლობის აღიარების რთულ გზაზე. ამ სუბიექტურ და ობიექტურ მიზეზებს დაემატა პუტინის მიერ ორგანიზებული აგრესია ჯერ საქართველოს და შემდეგ უკრაინის წინააღმდეგ - ბუფერული სახელმწიფო გახდა რუსეთის ექსპანსიონიზმის პირველი მსხვერპლი. მაგრამ მსგავსება აქ მთავრდება. პოლონეთის ახლანდელ მთავრობას არ აქვს იმის გაქანება, რომ პილსუდსკის პოლიტიკა გააგრძელოს.

იტყოდით, რომ პილსუდსკის დღეს პოლონელების კოლექტიურ მეხსიერებაში მთავარი ადგილი უკავია? ბევრად უფრო დიდი, ვიდრე, მაგალითად, ვლადისლავ სიკორსკის, პოლონეთის უახლესი ისტორიის ამ ყველაზე ტრაგიკულ ფიგურას?

ამ ომში დამარცხების შემთხვევაში, დამოუკიდებელ და სუვერენულ პოლონეთს არ ჰქონდა არსებობის შანსი. ამ გამარჯვების გარეშე, პოლონეთი იქნებოდა გასაბჭოებული, მოსკოვის ვასალი ქვეყანა, თავისი აღმოსავლეთ საზღვრით კერზონის ხაზზე - ანუ სახელმწიფო, რომელიც გაჩნდა მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ. ორ მსოფლიო ომს შორის დამოუკიდებლობის პერიოდი - ეს არის პოლონელი ერის ყველაზე მნიშვნელოვანი პერიოდი. და კოლექტიურ მეხსიერებაში მარშალი პილსუდსკი ერთადერთია, ვინც რუსეთთან ომი მოიგო და სული ჩაუდგა დამოუკიდებელ პოლონეთს. პოლონეთის ნებისმიერ ქალაქში ნახავთ ქუჩას თუ მოედანს, რომელიც მის სახელს ატარებს. არც ერთი სხვა პოლონელი ადამიანი არ სარგებლობს ასეთი პატივით.

დიდი ბრიტანეთის პრემიერ-მინისტრ ბორის ჯონსონის მიერ დაპირებული ვადა, რომელშიც თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ შეთანხმებისთვის უნდა მიეღწიათ დიდ ბრიტანეთსა და ევროკავშირს, ამოიწურა.

ეს ნიშნავს, რომ უახლოესი კვირების განმავლობაში მოლაპარაკებები უფრო ინტენსიური გახდება ლონდონში და ბრიუსელში.

ყველაფერი შეიძლება დამოკიდებული იყოს აზრთა სხვადასხვაობაზე იმ დარგის შესახებ, რომელიც ბრიტანეთის საერთო შიდა პროდუქტის 0,1%-ს შეადგენს და რომელშიც 12 ათასი ბრიტანელი მოქალაქეც კი არაა დასაქმებული.

საქმე ეხება თევზჭერის ემოციურ და დამუხტულ პოლიტიკას.

გაერთანებულმა სამეფომ წელს, 31 იანვარს, ოფიციალურად დატოვა ევროკავშირი, რაც იმას ნიშნავს, რომ მას აღარ ჰყავს წარმომადგენელი ევროკავშირის რომელიმე ინსტიტუტში, მაგრამ ის 2021 წლის დასაწყისამდე კანონით ვალდებულია მისდიოს ევროკავშირის წესებსა და რეგულაციებს. ამ გარდამავალ პერიოდში ლონდონი შეეცადა ყველა სამომავლო შეთანხმებების შესახებ მორიგებოდა კავშირს, რომელშიც 47 წლის განმავლობაში შედიოდა.

მოლაპარაკებებმა, რომლებიც ზოგჯერ ერთობ ინტენსიური იყო, მიაღწია კრიტიკულ წერტილს, სადაც მხარეები კვლავაც დაპირისპირებული არიან სამ საკითხში - ესაა აზრთა სხვადასხვაობა კონკურენციის წესებზე, პოტენციური საბოლოო შეთანხმების მართვა მომავალში და თევზი.

საბოლოოდ საქმე ისე გამოიყურება, რომ თევზი ამ სამიდან ყველაზე რთულად გადასაწყვეტი შეიძლება იყოს. ამას თავიდანვე შიშობდა ბრექსიტის პროცესის მრავალი დამკვირვებელი.

ევროკავშირის თევზჭერის საერთო პოლიტიკა (CFP) ნიშნავს, რომ ევროკავშირის ყოველი ქვეყნის სათევზაო ფლოტებს თავისუფალი წვდომა აქვთ ერთმანეთის წყლებზე, გარდა სანაპირო ზოლიდან 12-მილიანი ზონისა. თუმცა მათ არ შეუძლიათ იმის დაჭერა, რასაც მოისურვებენ.

ევროკავშირის პოლიტიკის ერთ-ერთი ყველაზე უცნაური ასპექტია ის, რომ სხვადასხვა ქვეყნის მინისტრები ყოველ წელს დეკემბერში იკრიბებიან ბრიუსელში და კამათობენ იმაზე, თუ რომელი სახეობის თევზის რა მოცულობით დაჭერა არის შესაძლებელი. მოლაპარაკებები შეიძლება დღეები გაჭიანურდეს და ნამდვილ „ვირთევზას ომებად“ გადაიქცეს, სანამ ეროვნული კვოტები დანაწილდება თითქმის 50-წლიან ისტორიულ მონაცემებზე დაყრდნობით.

დიდი ბრიტანეთი ყოველთვის ჯავრობდა ამ სისტემაზე და მიაჩნდა, რომ გარიგება მისთვის საზიანო იყო.

გასაკვირი არ არის, რომ ბრიტანეთის თევზჭერაში დასაქმებულნი მხურვალედ უჭერდნენ მხარს ბრექსიტს, რომელსაც სულს შთაბერავდა რეგულარული მედიაკამპანია ლოზუნგით „ევროკავშირმა თევზი მოგვპარა“. მას შემდეგ, რაც დიდი ბრიტანეთი მომავალ წელს CFP-ს დატოვებს, ის იქცევა ე.წ. „დამოუკიდებელ ზღვისპირა სახელმწიფოდ“ და გააკონტროლებს „საგანგებო ეკონომიკურ ზონას“ – 200 საზღვაო მილამდე ტერიტორიას.

ერთი შეხედვით დიდ ბრიტანეთს დიდი კოზირები აქვს ხელთ. მას მეტი სანაპირო ტერიტორიები აქვს, ვიდრე ევროკავშირის ნებისმიერ წევრს. მისი წყლები ასევე უჩვეულოდ მდიდარია. ჩრდილოეთ საფრანგეთის სათევზაო ფლოტები ამჟამად 60%-მდე თევზს იჭერენ წყლებში, რომლებიც მომავალი წლიდან ექსკლუზიურად ბრიტანეთის წყლებად იქცევა. ეს დამოკიდებულია როგორც თავად თევზზე, ისე გეოგრაფიაზე. ავიღოთ, მაგალითად, ვირთევზა ან კამბალა, ჩრდილოეთის ზღვის ორი ყველაზე გავრცელებული სახეობა. როცა ისინი ზრდასრულ ასაკს აღწევენ, ამჯობინებენ ცივ, ღრმა წყლებს ბრიტანეთის კუნძულების გარშემო. ქვირითის დასაყრელად კი სამხრეთში მიდიან. ფაქტობრივად, საფრანგეთის სანაპირო არის თევზის საბავშვო ბაღივით, ბრიტანეთის წყლები კი შეიძლება შევადაროთ მოზრდილთა დისკოთეკას, სადაც საუკეთესო პირობებია სათევზაოდ.

მაგრამ თევზი მარტო სათევზაოდ არაა, მას გაყიდვაც სჭირდება. ეს კი უკვე ევროკავშირის კოზირია. დიდ ბრიტანეთში დაჭერილი თევზის 80% ექსპორტზე მიდის, ძირითადად ევროკავშირში. ქვეყანაში მოხმარებული თევზის 70% კი იმპორტირებულია - ძირითადად ევროკავშირიდან. მრეწველობის ამ დარგის ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწილი უკვე დიდი ხანია არის არა თევზჭერა, არამედ მისი გადამუშავება, რაც მთლიანად დამოკიდებულია თავისუფალ ვაჭრობაზე.

ბრიუსელმა საკითხი ასე დააყენა: ბრიტანეთის წყლებზე წვდომა ნიშნავს ბრიტანული პროდუქციის ტარიფებისა და გადასახადების გარეშე შესვლას ევროკავშირის 450 მილიონი მომხმარებლის ბაზარზე.

ბრიუსელს სურს, რომ თევზჭერის პოლიტიკა უცვლელი დარჩეს. ამას პირველ რიგში მოითხოვენ ისეთი ქვეყნები, როგორიცაა დანია, რომლისთვისაც თევზჭერას სასიცოცხლო მნიშვნელობა აქვს. მაგრამ ასევე ბელგია, საფრანგეთი, ირლანდია და ნიდერლანდიც, სადაც თევზჭერა ჯერაც არის დასაქმების მთავარი წყარო ზღვისპირა მოსახლეობისთვის და სადაც ის ასევე სერიოზულ რეგიონულ და ზოგჯერ ეროვნულ-პოლიტიკურ გავლენას ნიშნავს.

მაგრამ ბრიუსელისთვის პრობლემას წარმოადგენს ის, რომ სტატუს კვოს შენარჩუნება შეუძლებელია. პრემიერ-მინისტრმა ჯონსონმა უნდა დააშოშმინოს ზოგიერთი თავისი ყველაზე უფრო ერთგული მოკავშირე ქვეყნის შიგნით და მას სურს, გაზარდოს ბრიტანეთის კვოტა თევზის ადგილმდებარეობის მიხედვით და არა ისტორიულ უფლებებზე დაყრდნობით. ამ პოლიტიკურ მოკავშირეებს ასევე სურთ, რომ ბრიუსელთან კვოტებზე მოლაპარაკებები ყოველწლიურად გაიმართოს ხოლმე, რაც ბრიტანეთს შეღავათიან პირობებში მოაქცევდა.

შესაძლო კომპრომისს შეიძლება მოჰყვეს მრავალწლიანი შეთანხმება, რომლის ფარგლებშიც ბრიუსელი დათანხმდებოდა, რომ ბრიტანეთის წილი დროთა განმავლობაში გაიზარდოს, ამავე დროს ევროკავშირის ხომალდებს საშუალება ექნებოდათ კვლავაც დაეჭირათ თევზი ლა-მანშის სრუტეში და უფრო ნაკლებად - ბრიტანეთის სხვა საზღვაო რეგიონებში.

დრო გარბის და 1 იანვრიდან საფრანგეთის ტრაულერებს შეიძლება აეკრძალოთ იმ წყლებში შესვლა, სადაც მათი წინაპრები საუკუნეების განმავლობაში იჭერდნენ თევზს. და ევროპის მოსახლეობამ, სრუტის ორივე მხარეს, შეიძლება ერთ მშვენიერ დღეს ეკონომიკურ უბედურებაში ამოყოს თავი, რაც ალბათ მოხდება, თუკი ლონდონი და ბრიუსელი ვერ მიაღწევენ შეთანხმებას.

ბლოგში გამოთქმული მოსაზრებები ეკუთვნის ავტორს და შეიძლება ყოველთვის არ ემთხვეოდეს რედაქციის პოზიციას.