ბლოგები

27 სექტემბერს ამერიკის შეერთებულ შტატებში 97 წლის ასაკში გარდაიცვალა იური ორლოვი - ცნობილი ფიზიკოსი და საბჭოთა უფლებადამცველების ერთ-ერთი უკანასკნელი მოჰიკანი.

1975 წლის აგვისტოში ჰელსინკიში ხელი მოეწერა ევროპაში უსაფრთხოებისა და თანამშრომლობის შესახებ აქტს. ამ აქტს, რომელსაც საბჭოთა კავშირთან ერთად ხელს აწერდნენ ევროპისა და ჩრდილოეთ ამერიკის ლიდერები, კრემლი საბჭოთა დიპლომატიის დიდ გამარჯვებად ჩათვლის - კრემლის თანახმად, ამ შეთანხმებით დასავლეთი აღიარებდა ბრეჟნევის დოქტრინას - აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების ე.წ. შეზღუდულ სუვერენიტეტს. თუმცა, დასავლეთის ინიციატივით, აქტის საბოლოო რედაქციაში მოხვდება კრემლისათვის ერთი შეხედვით უმნიშვნელო პრინციპი ადამიანის უფლებების შესახებ.

ჰელსინკის ხელშეკრულებების სრული ტექსტი საბჭოთა გაზეთებში გამოქვეყნდება და მთელი საბჭოთა ხალხი წაიკითხავს - სერიოზულად ან იუმორით - პუნქტებს საკუთარი უფლებების შესახებ. და 250 მილიონიან ქვეყანაში, ერთადერთი ადამიანი, რომელიც მიხვდება, რომ ბრეჟნევის მიერ ხელმოწერილი ჰელსინკის აქტი საბჭოთა სისტემის წინააღმდეგ შეიძლებოდა გამოყენებულიყო, იქნება იური ორლოვი! 1976 წლის მაისში იური ორლოვი ანდრეი სახაროვთან ერთად მოიწვევს პრესკონფერენციას მოსკოვში აკრედიტირებული უცხოელი ჟურნალისტებისათვის და მოსკოვის ჰელსინკის ჯგუფის დაარსებას გამოაცხადებს.

მოსკოვის ჰელსინკის ჯგუფის ფეხდაფეხ ანალოგიური ორგანიზაციები შეიქმნება უკრაინაში, ბალტიისპირეთში, საქართველოსა და სომხეთში. იური ორლოვის იდეა იმდენად გადამდები აღმოჩნდება, რომ 1977 წელს მას პოლონელები და ჩეხები მიბაძავენ. ასე დაიწყება საბჭოთა კავშირსა და აღმოსავლეთ ევროპაში ადამიანის უფლებებისთვის ბრძოლის ახალი ერა.

ამავე წელს იური ორლოვს უფლებადამცველი მოღვაწეობის გამო მოსკოვში 7 წლით თავისუფლების აღკვეთას და 5 წლით გადასახლებას მიუსჯიან. ორლოვის პროცესს მთელი დასავლეთი აკვირდებოდა. ელენა ბონერი ჩემთან საუბარში სიცილით იხსენებდა ორლოვის სასამართლოს დროს „გებეშნიკებთან“ საკუთარ მუშტი-კრივს. ორლოვის პროცესის შემდეგ დასავლეთის ბევრი ფიზიკოსი ბოიკოტს გამოუცხადებს საბჭოთა კოლეგებს, ხოლო ამერიკის და ევროპის ლიდერები - ჯიმი კარტერი, რონალდ რეიგანი, ბრუნო კრაისკი - აქტიურად ჩაერთვებიან ორლოვის განთავისუფლების კამპანიაში. მალე ორლოვი ისე ცნობილი გახდა, რომ ჟენევისა და პარიზის ქუჩებში გამვლელს შეეძლო ენახა წარწერები „თავისუფლება ორლოვს“. საბოლოოდ, 1986 წელს, ე.წ. გაგანია პერესტროიკის პერიოდში, იური ორლოვს ამერიკაში დაჭერილ საბჭოთა აგენტში გაცვლიან. ემიგრაციის წლებს ორლოვი კორნელის უნივერსიტეტში გაატარებს, სადაც ის სიცოცხლის ბოლომდე მუშაობდა.

10 წლის წინ, მეორე მსოფლიო ომის ვეტერანებზე წიგნის წერისას, ინტერვიუ ჩავწერე ამ ლეგენდარულ პიროვნებასთან, რომლის მოკლე ვარიანტსაც დღეს რადიო თავისუფლების მკითხველს ვთავაზობ.

როგორც სოლჟენიცინი ამტკიცებდა თავის ავტობიოგრაფიულ ნაწარმოებში, რომ არა მისი დაპატიმრება 1945 წელს, ის ჩვეულებრივი საბჭოთა მწერალი გახდებოდა... მე როგორც ვიცი, თქვენ დაპატიმრებამდე ბევრად ადრე „დახიეთ“ Homo Sovieticus-ის სამოსი...

არა, მეც კარგა დიდხანს ვიყავი Homo Sovieticus-ი, სულ ცოტა 1956 წლამდე. ისე, ბავშვობაში როცა ვკითხულობდი წიგნებს საბჭოთა სამოთხეზე, იყო დეტალები, რომლებიც მაოცებდა. მაგალითად, მახსოვს ერთი წიგნი, რომელშიც საუბარი იყო კომკავშირელი ბიჭუნას ცხვირსახოცზე. ეპიზოდმა ცხვირსახოცზე ძალიან გამაკვირვა, ვინაიდან ცხოვრებაში არ მენახა ცხვირსახოცი... როდესაც გერმანია საბჭოთა კავშირს თავს დაესხა, მე ცხრა კლასი მქონდა დამთავრებული. ეგრევე გავქანდი სამხედრო კომენდატურაში და ფრონტზე წასვლა მოვითხოვე. როცა იქ უარი მივიღე, თვით მარშალ ვოროშილოვს მივწერე წერილი და როგორც კომკავშირელმა ფრონტზე გაშვება ვთხოვე! თუმცა არ მგონია, რომ ჩემი წადილი კომკავშირელობით იყო გამოწვეული - წმინდა პატრიოტიზმის მუხტიც დიდი იყო. ჩემს იმდროინდელ მდგომარეობას უფრო პეტია როსტოვს შევადარებდი (საუბარია ტოლსტოის რომან „ომი და მშვიდობის“ პერსონაჟზე - ლ.ო.)

ფრონტზე გაწვევამდე თქვენ არანაკლებ მძიმე ადგილას ხვდებით - ნიჟნი ტაგილში, ქარხანაში, სადაც ტანკ T-34-ს აწყობდნენ...

ეს იყო ხარკოვიდან ევაკუირებული ქარხანა N°183. მე იქ 1941 წლის ნოემბერში მოვხვდი. კვირაში 6 დღის განმავლობაში 12 საათს, ხოლო ერთი დღე 18 საათს ვმუშაობდით. თავიდან ქარხანა ღია ცის ქვეშ იყო. მე სამჭედლო საამქროში ვმუშაობდი და ტანკის შემაერთებელ ძელებს ვამზადებდი. დღეში 120 ცალს - 30 ტანკისათვის. როდესაც ქარხანა გადახურეს, მაშინ უფრო ასატანი გახდა იქ მუშაობა. ქარხნის გადახურვის მერე მე ღამეც იქვე ვიძინებდი. მართალია, საამქროში მუშაობა 24 საათს გრძელდებოდა, მაგრამ ხმაური არ მაწუხებდა, მშვენივრად მეძინა სითბოში.

1943 წლის ზაფხულში თქვენ ფრონტზე გაგიწვევენ და უკრაინიდან დაწყებული ბრძოლა-ბრძოლით გაიკვლევთ გზას ჩეხოსლოვაკიამდე. გრიგორი პომერანცი, რომელმაც დაახლოებით იგივე საბრძოლო გზა გაიარა, მიყვებოდა წითელარმიელების მიერ ქალების მასობრივ გაუპატიურებაზე პრუსიაში. სხვათა შორის, ის ომის ბოლოს პრაღაშიც მოხვდა და, მისი გადმოცემით, ქალების გაუპატიურებას იშვიათად, მაგრამ იქაც ჰქონდა ადგილი...

გრიგორი პომერანცისგან განსხვავებით მე არტილერისტი ვიყავი. თან ჩვენი პოლკი სტალინის სტავკის რეზერვში იყო. სტავკის რეზერვის არტილერისტები კი ელიტურ შენაერთებად ითვლებოდნენ. და მართლაც, იქ საშუალოზე მაღალი კულტურისა და განათლების ხალხი მსახურობდა. ასე რომ, ჩვენ ნაწილებში კრიმინალს ადგილი არ ჰქონდა. თუმცა სხვა ნაწილების ჯარისკაცებისგან მესმოდა ასეთი ისტორიები.

თქვენ ომი ჩეხეთში, პრაღასთან ახლოს დაამთავრეთ. პრაღა კი ძირითადად ვლასოველების მიერ იქნა განთავისუფლებული. იცოდით მაშინ ამ ფაქტის შესახებ ან ის, თუ ვინ იყო გენერალი ვლასოვი?

არა, რა თქმა უნდა, წარმოდგენა არ მქონდა არც ვლასოვზე და არც ვლასოველების როლზე პრაღის განთავისუფლებაში. ისე, დღეს ბევრი ვლასოვის იდეალიზებას ცდილობს. მე კი მის ადგილას სხვანაირად მოვიქცეოდი... თუმცა მე ამას ვერ ვიტყვი ვლასოველებზე, მის უბრალო ჯარისკაცებზე: მათთვის ვლასოვის ნაწილში ჩაწერა ერთადერთ ხსნას წარმოადგენდა - ტყვეობაში დარჩენა ხომ მათ გარდაუვალ სიკვდილს უქადდა?! ასე რომ, მათ ვერ გაამტყუნებ.

როგორ შეხვდა ჩეხეთის მოსახლეობა წითელ არმიას?

ძალიან კარგად. ყველა „ნაზდარ, ნაზდარ“-ით გვეგებოდა (ჩეხური მისალმება - რედ.). თუმცა ამას ვერ ვიტყვით ვერც უნგრეთზე და ვერც პოლონეთზე. 1946 წელს, როდესაც საბჭოთა კავშირში ვბრუნდებოდით, პოლონეთის ერთ-ერთ სადგურზე მოხუცი ქალი კატინის ჯალათებს გვეძახდა. თუმცა მე არც კატინზე გამეგო არაფერი. შემდეგ, როცა ჩვენ დასავლეთ უკრაინის ტერიტორიაზე მოვხვდით, მატარებელი უკრაინელი ნაციონალისტების ორმხრივ ცეცხლში მოყვა. არავინ არ დაჭრილა მაშინ, თუმცა ფაქტმა, რომ 1946 წელს, საბჭოთა კავშირის ტერიტორიაზე, წითელარმიელებით დატვირთულ მატარებელს ტყვიამფრქვევების ცეცხლს უშენდნენ - ძალიან გაგვაკვირვა.

მართალია, ჩვენი ინტერვიუ თქვენი ომის გამოცდილებას ეხება, მაგრამ მაინც უნდა გკითხოთ: როგორ მოგივიდათ ჰელსინკის ჯგუფის დაარსების იდეა?

არა, მართალი არაა, რომ მარტო მე მომივიდა ეს იდეა. რამდენიმე დისიდენტი - ტოლია შჩარანსკი, ანდრეი ამალრიკი და მე - ერთად მივედით ამ აზრამდე.

გრიგორი პომერანცი მიყვებოდა, თუ რამდენად ადვილი აღმოჩნდა გმირობა ომში და რამდენად ძნელი ომის მერე, ე.წ. სამოქალაქო ფრონტზე...

აჰ ამაზე მეც ბევრი მიფიქრია... როგორც იოსიფ ბროდსკიმ გენიალურად დაწერა ჩვენ შესახებ - смело входили в чужие столицы, но возвращались в страхе в свою... („მამაცურად შედიოდნენ უცხო დედაქალაქებში, მაგრამ შიშით ბრუნდებოდნენ საკუთარში...“)

იმ უამრავ კრიზისს შორის, რომლებთან გამკლავებაც მოუწია ბოლო წლებში ევროკავშირს, 2015-2016 წლების მიგრაციის კრიზისი ყველაზე მწვავე იყო - ამ გამოწვევამ ბლოკი ლამის შუაზე გახლიჩა.

ფრონტის ხაზზე მყოფი წევრი სახელმწიფოები - საბერძნეთი, მალტა და იტალია - მიიჩნევდნენ, რომ დანარჩენი ქვეყნები მათ მიმართ არასაკმარისად სოლიდარულები იყვნენ. აღმოსავლეთ ევროპის რამდენიმე სახელმწიფო მტკიცე უარს აცხადებდა მიგრანტთა მიღებაზე. ისინი დღემდე უფრთხიან კვოტებზე მოლაპარაკებებს, გერმანიისა და შვედეთის მსგავს ქვეყნებში კი მიგრანტთა უზარმაზარი ნაკადის შედინება დღემდე პოლიტიკური დებატების საგანია.

ამ კრიზისისა და მის მიერ წარმოქმნილი დაძაბულობის კვალი ევროკავშირს დღემდე ეტყობა. ავიღოთ შენგენის უპასპორტო ზონა, რომელიც სრულად ხუთი წლის შემდეგაც კი არ აღდგენილა - ბევრგან გრძელდება შიდა სასაზღვრო შემოწმებები და ანტიმიგრანტული განწყობების ულტრამემარჯვენე პარტიებიც სულ უფრო მეტი მხარდაჭერით სარგებლობენ. ბევრი ექსპერტის აზრით, ფოტოებმა, სადაც ათასობით მიგრანტის გადაადგილება იყო აღბეჭდილი, გადამწყვეტი როლი ითამაშა 2016 წლის „ბრექსიტის“ რეფერენდუმზე.

შესაბამისად, თავისუფლად შეიძლება ითქვას, რომ ევროკომისიამ მორიგი თავსატეხი გაიჩინა, როდესაც განსახილველად წარადგინა შეთანხმება ახალ მიგრაციასთან დაკავშირებით. მისი მიზანია გააუმჯობესოს ევროკავშირის საგარეო საზღვრებისა და თავშესაფრის მიღების მსურველთა მართვა.

თუმცა ამჯერად მსგავსი შეთანხმების მიღწევას რამდენიმე ფაქტორი აიოლებს. პირველი რაოდენობის შემცირებაა. 2015-16 წლებში, სირიის ომის პიკის დროს, ევროკავშირის ტერიტორიას 2 მილიონამდე ადამიანი მიაწყდა. ახლა ეს რიცხვი წელიწადში 150 ათასამდეა დასული.

მეორე ფაქტორია ის, რომ ევროკომისიას ახალი შეთანხმების მოსამზადებლად დიდი დრო ჰქონდა. მოლაპარაკებებში სრულად იყო ჩართული 27-ვე წევრი ქვეყანა და, კომისიის განცხადებით, „არავის მიაჩნია შეთანხმება სრულყოფილად, თუმცა წითელი ხაზებიც არ გადაკვეთილა“.

დიდი როლი ითამაშა საბერძნეთის კუნძულ ლესბოსზე მიგრანტთა ბანაკში გაჩენილმა ხანძარმაც - ბლოკს მოქმედებისკენ უბიძგა და გაახსენა, რომ სტატუს-კვო მაინცდამიანც მომხიბლავი არაა.

მაშ, როგორია შეთავაზება? ის, ძირითადად, სამი ნაბიჯისაგან შედგება, რომელიც არარეგულარული მიგრაციის ასპექტების უმეტესობას შეეხება. პირველი მოიცავს მესამე ქვეყნებთან თანამშრომლობის გაგრძელებას, რაც კარგად ჟღერს, თუმცა პრაქტიკაში ნიშნავს მილიარდობით ევროს გადახდას თურქეთის მსგავსი ქვეყნებისთვის, რათა მათ მიგრანტების შედინება არ დაუშვან ევროკავშირში. გაიხსენეთ 2016 წლის გაზაფხულის შეთანხმება, რომლის შედეგადაც ანკარამ, ფულის სანაცვლოდ, მეტ-ნაკლებად ჩაკეტა ხმელთაშუა ზღვის აღმოსავლეთის გზა. ეს, ცხადია, არ ეპიტნავებათ იმ ქვეყნებს, რომლებიც ევროკავშირს ადამიანის უფლებების შუქურად მიიჩნევენ და არც მათ, ვინც პრეზიდენტ ერდოღანის წინააღმდეგ მიდგომის გამკაცრებას ითხოვს. თურქეთს კვლავ მიბჯენილი ექნება იარაღი ევროკავშირის საფეთქელზე, თუ ბრიუსელის კრიტიკა ზედმეტად ხმაურიანი გახდა.

ამ მომავალი „წარღვნის“ საფრთხე აჩქარებს ევროკავშირის საგარეო საზღვრების მართვის პროცესს. იდეა ასეთია: ფულს გამოყოფენ ყველა საზღვარზე სავალდებულო სკრინინგის დასანერგად, რომელიც ყველა ჩასულის შემოწმებას უზრუნველყოფს. სიახლე აქ ისაა, რომ კომისია აუქმებს ამჟამინდელ „დუბლინის რეგულაციას“, რომლის მიხედვითაც, თავშესაფრის მსურველის განცხადება იმ ქვეყანამ უნდა დაამუშაოს, რომელიც მას მიიღებს, და არ დაუშვას ლტოლვილის გადაადგილება სხვა ქვეყანაში. ეს გაუხარდებათ იტალიასა და საბერძნეთს, რომლებიც ამჟამად მსგავსი მოთხოვნებით გადატვირთულნი არიან. ამის სანაცვლოდ, თავშესაფრის მომთხოვნის აპლიკაციას განიხილავს ნებისმიერი სხვა ქვეყანა, თუ აპლიკანტმა დაასაბუთა, რომ მასთან რაიმე კავშირი აქვს - მაგალითად, იქ ან ოჯახის წევრი ჰყავს, ან ადრე თავად მუშაობდა. თეორიულად ეს საშუალებას მისცემს ჩრდილოეთის ქვეყნებს, მეტად აკონტროლონ თავშესაფრის გაცემის პროცესი.

მაგრამ, თუ ოჯახური ან სამსახურებრივი კავშირი არ არსებობს, რელოკაციის საკითხი კვლავაც პრობლემად რჩება. ამისთვის გათვალისწინებულია მესამე ნაბიჯი. როგორც ჩანს, კომისიამ გაითვალისწინა ვიშაგრადული ჯგუფის, პლუს ავსტრიისა და სლოვენიის პროტესტი და სავალდებულო კვოტებზე უარი თქვა. სანაცვლოდ, სოლიდარობის საჩვენებლად ორი გზა იქნება. პირველი რელოკაციის არჩევანი იქნება, მეორე კი, რომელზეც ვარშავა და ბუდაპეშტი, ალბათ, უარს იტყვიან, - „დაბრუნების სპონსორობა“. ასე წევრ სახელმწიფოს შეეძლება ფრონტის ხაზზე მყოფი ქვეყნების დახმარება და იმ თავშესაფრის მსურველების, რომლებსაც უარს განუცხადებენ, სამშობლოში რეინტეგრაციაში ხელშეწყობით. 2018 წელს, აპლიკაციაზე უარის მიღების შემდეგ, თავშესაფრის მსურველთა მხოლოდ 36-მა პროცენტმა დატოვა ევროკავშირი. ახალი შეთავაზების თანახმად, ვიშაგრადული ჯგუფის ქვეყნებს ბლოკის არაოფიციალური „მცველების“ სტატუსი ექნებათ.

შეთანხმებას ევროკავშირის წევრი ქვეყნები და ევროპის პარლამენტი განიხილავს იმ იმედით, რომ მას 2023 წლისათვის აამუშავებენ. ამ ხნის განმავლობაში შეთანხმების დეტალები შეიძლება მნიშვნელოვნად შეიცვალოს ან სულაც ჩაიშალოს, თუ მიგრანტთა ახალი ნაკადი ყველაფერს თავდაყირა დააყენებს. თუმცა ერთი რამ ცხადია: ახალი შეთავაზება ცხადყოფს, რომ ევროკავშირს უფრო მკაცრი პოლიტიკა ექნება მიგრაციასთან დაკავშირებით, რათა არ დაუშვას 2015-16 წლების კრიზისის განმეორება.