ბლოგები

შოთა გაგარინს

გზად მექსიკისკენ, პარიზის აეროპორტში, ქართულ ბულვარულ პრესას ფრანგული კინოჟურნალები დავუმატე. „კაიე“, „პრემიერი“, „სტუდიო“, „ტელერამა“ - ყველა შარშანდელ კინოსეზონს მიმოიხილავს და წლის საუკეთესო ფილმებს ასახელებს. ყველა გამოკითხვაში ფიგურირებს „ჩემი“ ფილმი: ლი ჩან დონის „პოეზია“ - კორეული კინოს შედევრი, რომელიც „წითელ ზონაში“ ვუჩვენეთ. იმ გადაცემაში ემპათიაზე ვისაუბრეთ, თუმცა „პოეზია“ უფრო მეტია, ვიდრე ემპათიის თემაზე გადაღებული დრამა. და ამაში სწორედ აქ, მექსიკაში, დავრწმუნდი.

კი, ლი ჩან დონმა „ჩემი“ ფილმი გადაიღო; ასეთი კინო - ძალიან ნელი, ზომიერი, სენტიმენტალურის ზღვარზე. ძალიან ჩუმი კინო ყოველთვის მხიბლავდა. ჩემთვის კორეელი რეჟისორის ჰიპერრეალიზმი მით უმეტეს ახლობელია დღეს, როცა ვეღარ დავადგი საშველი წიგნს ერიკ რომერზე - კაცზე, რომელმაც ლი ჩან დონის არ იყოს, უამბიციურესი მიზანი დაისახა: გადაწყვიტა ყურება, ხედვა, დანახვა ესწავლებინა მაყურებლისათვის. თუ კინოკამერას, კინოთვალს უფრო მეტის დანახვა შეუძლია, ვიდრე ჩვეულებრივ თვალს, თუ ეს „ბლოუ-აპი“ კინოს პრინციპია, რატომ არ შეიძლება გამოვიყენოთ კამერა, როგორც ინსტრუმენტი, რომელიც ახლებურად დაგვანახებს სამყაროს? დაგვანახებს და დაშლილი, დანაწევრებული რეალობის გამთლიანებაზე დაგვაფიქრებს. სწორედ ამას ეუბნებიან „პოეზიის“ გმირს, 66 წლის „დემოდე“, კოპწია ქალბატონს, რომელსაც ალცჰაიმერის დაავადების დიაგნოზი დაუსვეს: „ლექსის დაწერა ყველას შეუძლია. მთავარია, ახლებურად ისწავლო ხედვა: დაინახო ის, რასაც უმრავლესობა ვერ ხედავს; ახლებურად შეხედო თუნდაც ვაშლს და აღმოაჩინო, რომ ის, რაც არაერთხელ გინახავს, სრულიად სხვანაირი ყოფილა.“

სურათის გმირი მართლაც იწყებს „დანახვის ვარჯიშს“ - ყურს უგდებს ფოთლების შრიალს და აკვირდება ნამიან ბალახს. სილამაზეს ეძებს, მაგრამ რეალობა მას სიმახინჯით უპასუხებს - აღმოჩნდება, რომ შვილიშვილი, რომელსაც ზრდის, თანაკლასელი გოგონას ჯგუფურ გაუპატიურებაში მონაწილეობდა. გოგონამ თავი დაიხრჩო. ისევ დაიბადა კითხვა, რომელიც აი, უკვე რამდენი წელია კითხვად რჩება ამ სამყაროში: რამდენად აქვს აზრი ლექსების წერას ოსვენციმის შემდეგ? როგორ შეიძლება სილამაზით ტკბობა მაშინ, როცა სოციალურმა კატასტროფამ და ძალადობის ვნებამ ცხოვრების ყველა სფერო მოიცვა? „რას ნიშნავს, გადაიღო ფილმები იმ დროს, როცა კინოხელოვნება კვდება? მუდმივად ვეკითხები ჩემს თავს. ვერ ვპასუხობ და ისევ ვიწყებ ახალი ფილმის გადაღებას“ - აღნიშნა ლი ჩან დონმა გასულ ზაფხულს, ერევნის კინოფესტივალზე სტუმრობისას.

მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ (ოსვენციმის შემდეგ) ასეთივე კითხვა დაუსვა საკუთარ თავს რობერტო როსელინიმ. მერე კი თავისი შედევრები გადაიღო, მათ შორის „ევროპა 51“ - ამბავი ქალზე, რომელიც ერთადერთი შვილის თვითმკვლელობის შემდეგ ქველმოქმედებას იწყებს - ღარიბ-ღატაკთა უბანში გადასახლდება და მთელ ქონებას მათ ახარჯავს. ეს იყო რობერტო როსელინის, მემარცხენულ-კათოლიკური გზავნილი პირველ რიგში ევროპის ინტელიგენციის მისამართით: „გამოდით თქვენი უჰაერო კაბინეტებიდან, აღარ დაგღალათ ამ ‘ელიტიზმმა’? გვერდში ამოუდექით ხალხს!“

მარადიული კითხვაა. მარადიული მოწოდება. ერთი მხრივ, სინდისის ქენჯნას რომ უმძაფრებს ხოლმე „მწიგნობრებს“ და „ფარისევლებს“ და მეორე მხრივ, ათასი რჯულის უსაქმურის, შურიანის, არასრულფასოვნების სენით შეპყრობილ ნეობოლშევიკთა ცხოვრების წესს რომ განსაზღვრავს. „პოეზიაში“ იყო საფრთხე, კორეელი რეჟისორი უკვე მრავალჯერ გადათელილ ამ გზას დასდგომოდა. მაგრამ ლი ჩან დონმა, თანამედროვე კინოს ამ „ბუდამ“, უარი თქვა პუბლიცისტურ-სოციოლოგიურ კინოზე - ქალი შეიტყობს შვილიშვილის დანაშაულს, მაგრამ სიტყვებისა და სახეების სასოწარკვეთილი ძიების პროცესი (ან, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, „მედიტაცია“) კვლავაც გრძელდება - არავითარი მორალიზმი, არავითარი ურთიერთობის გარკვევა ბავშვთან და, რაც მთავარია, არავითარი თვითგვემა!

ამიტომაც თავისუფლდება ნელ-ნელა ამაოების სიმძიმისგან და ადვილად ტოვებს არა მარტო „ელიტურ სამყოფელს“, არამედ საკუთარ სხეულსაც - ფინალში მკვდარ გოგონას „ხვდება“... ეს უკვე სულ სხვა გზავნილია - ბუდისტურ-აღმოსავლური!

მხოლოდ პოეზიას შეუძლია გაამთლიანოს დაშლილი სამყარო. მეტიც, ესთეტიკური გრძნობა ერთადერთია, რომელიც სამყაროს სისასტიკისგან გადაგვარჩენს.

მექსიკის ვიდეოთეკებში უნდა მოვძებნო „პოეზია“ და ჩვენებს ვუჩვენო. კულტურული ბარიერის პრობლემა აქ - მიუხედავად სიკეიროსულ-ტროცკისტული მემარცხენე სულისა - იმდენად გადაუწყვეტელია, რომ ხალხი ლამის გეტოებში ცხოვრობს. განსხვავებული სოციალური ჯგუფები ერთმანეთისგან სრულიად იზოლირებული არიან. „თეთრები“ შედარებით „ყვითლებს“ ეძახიან „რასას“ და სახლდებიან უბნებში, რომლებსაც „საცხოვრებელი ზონა“ ჰქვია (ქუჩებს თავისი დაცვა ჰყავს!)

ჩემთვის, „სხვა პლანეტიდან“ ჩამოსულისთვის, მით უფრო რთულია ამ გარემოსთან ინტეგრაცია. როგორ უნდა მოიქცე ამ დროს? როგორ უნდა შეიყვარო, თუ სიყვარული არ შეგიძლია? თუ უცხოსი გეშინია?

„წლის ფილმის“ გენიალობა ესაა სწორედ - სიყვარულს გასწავლის! თანამედროვე კინოს „ბუდა“, რომელიც, სხვათა შორის, არცთუ ისე დიდი ხნის წინ სამხრეთ კორეის კულტურისა და ტურიზმის მინისტრი იყო, თითქმის სრულიად დარწმუნებულია: იმისათვის, რომ შენს სინდისთან მწყრალად არ იყო და, რაც მთავარია, იმისათვის, რომ ერთხელ მაინც იგრძნო თავისუფლების გემო, საკმარისი არ არის, „გახვიდე ხალხში“ და, მით უმეტეს, საკმარისი არ არის, განუწყვეტლივ იმეორო, რომ სამყარო შიმშილისგან იღუპება (ხან გულწრფელად, ხანაც - „პოზაში“ მდგომმა). აუცილებელია, იცოდე დანახვა და, შესაბამისად, იმის გარჩევა, თუ რა არის მთავარი და რა - უმნიშვნელო. აუცილებელია, ისწავლო სიყვარული!

მერე კი აღმოჩნდება, რომ ვაშლი, რომელიც ათასჯერ გინახავს, სულ სხვანაირი ყოფილა. თუ, მაგალითად, სამშობლოსგან შორს ხარ და უკან დაბრუნება არ გინდა, რადგანაც იცი, რომ შენი ხალხი ისევ უმეცრებაში, სიძულვილში ცხოვრობს, ისევ შურს და ისევ ეზარება ფიქრი და შრომა... ეგ ვაშლი უნდა გაიხსენო!

ვინ იცის? იქნებ სულ სხვანაირია ყველაფერი!

თბილისში, რუსთაველის პროსპექტზე მდებარე „ზარია ვოსტოკას“ შენობის „გარეგნობის შეცვლის“ იდეა რომ გავიგე, გამახსენდა ტერმინი „პოლუცია“, რომლის შინაარსიც ჯერ კიდევ სკოლაში, ბიოლოგიის გაკვეთილებიდან ვიცოდი: „პოლუცია“ ლათინურად „თხუპვნას“ ნიშნავს და მედიცინაში სქესობრივი მომწიფების პირველი ნიშნების აღსანიშნად იხმარება. ეს მოვლენა მოზარდებში სირცხვილის გრძნობას აღძრავს და ის ნაკვალევის, ანუ საცვლებსა და თეთრეულზე ლაქების წაშლით გამოიხატება. ტერმინი „პოლუცია“ მედიცინისა თუ სექსოლოგიის გარდა, ეთნოლოგიაშიც გამოიყენება: თუკი, მაგალითად, პრიმიტიულ საზოგადოებებში რაიმე სიწმინდის ან წმინდა საგნის შებღალვა, გაუწმინდურება მოხდა, საზოგადოება მას რიტუალური საშუალებებით განწმენდს, რაც ზოგჯერ პოლუციის ობიექტის, ანუ „გაუწმინდურებულის“ სიმბოლოების განადგურებით ხორციელდება.

საბჭოთა წარსულის მიმართ საქართველოს ხელისუფლების დამოკიდებულებას, რომელიც ისტორიისა თუ კულტურული მემკვიდრეობის არა გააზრებით, არამედ ანტისაბჭოთა აფექტით გამოიხატება, პოლიტიკური პოლუციის სიმპტომი შეიძლება ეწოდოს, როდესაც ძეგლებისა თუ სიმბოლოების განადგურებით სამარცხვინო ისტორიის ნაკვალევის წაშლა უნდა მოხდეს. ასეთ „რიტუალურ ქმედებას“ კი თანამედროვე საქართველოში დაახლოებით ისეთივე ფუნქცია აქვს, როგორც პოლუციისგან რიტუალურ განწმენდას პრიმიტიულ საზოგადოებებში. ამით კი თითქოს იმ წარსულისგან ვთავისუფლდებით, რომლის გახსენებაც ისევე გვრცხვენია, როგორც მოზარდს საკუთარი სქესობრივი სიმწიფის აღმნიშვნელი ლაქების.

საბჭოთა წარსულთან ამგვარი მოპყრობა, ჩემი აზრით, ერთ სააზროვნო შეცდომაზე თუ ცრუ რწმენაზეა დამყარებული, რომ თითქოს სიმბოლიკისა და არქიტექტურული ძეგლების განადგურებით, ანუ წარსულის ნაკვალევის წაშლითა და მისი მეხსიერებიდან განდევნით, იმ ტრავმების მოშუშება შეიძლებოდეს, რომლებთანაც ეს სიმბოლიკა ასოცირდება. გარდა ამისა, ასეთი ქმედება თავად კულტურული მემკვიდრეობის არათუ იდეოლოგიურ, არამედ საკმაოდ ზედაპირულ, პრიმიტიულ გაგებაზეც მიანიშნებს, თითქოს კულტურის ისტორიაში „კეთილი“ და „ბოროტი“ შინაარსის ძეგლები არსებობდეს. თუ საბჭოთა არქიტექტურის ძეგლები საქართველოს დაპყრობისა და ჩაგვრის სიმბოლოებია, მაშინ ამ ლოგიკით გასანადგურებელია მთელი ანტიკური კულტურის ნიმუშებიც, რომლებიც ბერძნული თუ რომაული კოლონიზაციის შედეგადაა შექმნილი და ისინი ისევე არიან გარკვეული იდეოლოგიური შინაარსის მატარებლები, როგორც საბჭოთა ხელოვნება. ქართული არქიტექტურის ისტორიას თუ ჩავეძიებით, წმინდად „ქართული“ და კოლონიურ-იმპერიული ჩაგვრისგან თავისუფალი შეიძლება სვანური კოშკებისა და მეგრული ფაცხების მეტი აღარაფერი შემოგვრჩეს.

ზოგადად კი არქიტექტურის ძეგლების დაწუნება იმ მიზეზით, რომ ისინი იმპერიულ იდეებს გამოხატავენ, სალაღობო სფეროს უფრო მიეკუთვნება, ვიდრე სერიოზული დისკუსიის საგანს. ამ თვალსაზრისით, ეგვიპტური პირამიდები, მთელი ელინისტური თუ რომაული არქიტექტურა, ბაროკოს ტაძრები თუ კლასიცისტური სასახლეები იმპერიალისტური ძალაუფლებისა და ბატონობის შინაარსითაა გაჟღენთილი.

„სტალინურ არქიტექტურას“, რომელშიც ევროპული კლასიციზმის ელემენტები გაცოცხლდა და მონუმენტალიზმის ახალ საფეხურზე ავიდა, მშრომელთა იმპერიის სიდიადისა და აღმატებულობის გამოხატვა ევალებოდა და მან ამ მისიას ბრწყინვალედაც გაართვა თავი: სტალინის ეპოქაში გაჩნდა სრულიად თავისებური და თავისთავადი ისტორიული ღირებულების მქონე არქიტექტურა, რომლის ნიმუშებსაც არა მხოლოდ ყოფილ საბჭოთა ქვეყნებში, არამედ, მაგალითად, გერმანიის დედაქალაქ ბერლინშიც ძეგლისა და კულტურული მემკვიდრეობის სტატუსი აქვს და ქალაქის ღირშესანიშნაობადაც მიიჩნევა. ის ფაქტი, რომ ამ სტილის ფაქტობრივი შემქმნელის – ალექსეი შჩუსევის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი ნამუშევარი – „იმელის“ (მარსიზმ-ლენინიზმის ინსტიტუტის) შენობა 1938 წელს თბილისში აშენდა, მხოლოდ საამაყო ფაქტია და არა საქართველოს ისტორიის სასირცხვილო ფურცელი. ამ ნაგებობის ეტაპობრივი განადგურება კი, რომელიც უკვე რამდენიმე წელია მიმდინარეობს, ჩვეულებრივი ვანდალიზმია, ამ კონკრეტულ შემთხვევაში უკვე მსოფლიო კულტურის ისტორიასთან მიმართებაში. მსოფლიო არქიტექტურის ისტორიის პერსპექტივიდან ეს დაახლოებით იგივე იქნებოდა, თბილისში რენესანსის არქიტექტურის შემქმნელის ფილიპო ბრუნელესკის ნაგებობა რომ მდგარიყო და ის დაენგრიათ ქალაქის მოდერნიზაციის მოტივაციით.

ამგვარ „მოდერნიზაციას“ უკვე შეეწირა ქართული საბჭოთა ხუროთმოძღვრების ერთ-ერთი საუკეთესო ნიმუში – სასტუმრო „ივერიის“ შენობა, რომელიც საკმაოდ ბანალურ მინის კოშკად გადაკეთდა. 1930 წელს აშენებული გაზეთ „ზარია ვოსტოკას“ რედაქციის შენობა კი საბჭოთა კონსტრუქტივიზმის საქართველოში არსებული უიშვიათესი ძეგლია, რომლის მოსპობითაც თბილისიდან არქიტექტურის ისტორიის ამ სტილის ნაკვალევი ქრება და მის ადგილს მორიგი მდარე ხარისხისა და საეჭვო ღირებულების მინის ნაგებობა დაიკავებს. ყველაზე სამწუხარო კი ამ ისტორიაში ისაა, რომ ჭირვეული პოლიტიკოსების ახირებებს XX საუკუნის საქართველოს არცთუ მდიდარი და ღირშესანიშნაობების სიუხვით გამორჩეული არქიტექტურის ისტორია ეწირება.