"არა რუსულ კანონს" - ისმის ბოლო დღეებში ქართული თეატრების სცენებიდან. მსახიობები და რეჟისორები ე.წ. აგენტების კანონს აპროტესტებენ. შემთხვევითია ქართული თეატრის აქტივიზმი და აქტიურობა? არა. თუ გადავხედავთ ისტორიას, ზღვარი თეატრსა და ცხოვრებას შორის, ისედაც პირობითი, კრიტიკულ მომენტებში იშლება ხოლმე.
აკი შექსპირიც ამბობს პიესაში „როგორც გენებოთ“ ჟუკის პირით (II მოქმედება, VII სურათი), მთელი სამყარო თეატრიაო. ამიტომაც, სულაც არ არის გასაკვირი, რასაც კოტე მარჯანიშვილი წერს თავის მემუარებში, 1905 წლის იანვრის ცხრამ თეატრის სცენა დამავიწყა და ბარიკადებზე გამიყვანაო:
„საიმპერატორო თეატრში მუშაობაზე თანხმობის ნაცვლად, მე გამალებით დავრბოდი მიტინგიდან-მიტინგზე, გრიმს-გრიმზე ვიცვლიდი და ყველგან მხურვალე სიტყვებით თვითმპყრობელობის ჩამოგდებისთვის მოვუწოდებდი ხალხს. თეატრში მოვაწყვეთ მებრძოლი რაზმი (!) და წითელი ჯვრის რაზმი, თუმცა მხოლოდ ერთადერთი რევოლვერი გვქონდა და რამდენიმე ხმალი თეატრის სარეკვიზიტოროდან. მართალია, არც ერთი ბრძოლა არ გვქონია კაზაკებთან და პოლიციასთან, მაგრამ ყოველთვის იქ გავჩნდებოდით, სადაც სროლა გაჩაღდებოდა მუშებსა და პოლიციას შორის“.
1905 წლის 9 იანვარმა, რომელიც ისტორიაში სისხლიანი კვირის, წითელი კვირის სახელითაა შესული, რუსეთის იმპერიაში პირველ რევოლუციას დაუდო სათავე.
საქართველოშიც თეატრი, მისი რეჟისორები, დრამატურგები და მსახიობები, საზოგადოების ყველაზე აქტიური და მგრძნობიარე წევრები იყვნენ, თუნდაც იმავე XIX საუკუნეში, როცა ქართული საზოგადოების წარჩინებული წარმომადგენლები იმდენად იყვნენ გარუსებულები, რომ საფლავის ქვებზეც კი აღარ იწერდნენ ეპიტაფიებს მშობლიურ ენაზე.
„თითქოს სამუდამოდ შეუნდეს რუსეთს დაპყრობა საქართველოსი, რომელიც მათ უცნაურის და გაუგებარის სიყვარულით უყვარდათ, - წერდა იმ პერიოდზე მწერალი და საზოგადო მოღვაწე, საქართველოს დამფუძნებელი კრების წევრი, შალვა ამირეჯიბი, - იმარხებოდნენ დასასრულ, ტფილისის სასაფლაოზე, წახურული მარმარილოს დაფებით, რომელზედაც წარწერა ორ ენაზე უნდა ყოფილიყო: ქართულად და რუსულად! მაგრამ რატომ რუსულად და რა შუაშია აქ რუსული, როცა მარმარილოს დაფები ღმერთისკენ იყვნენ პირშექცეულნი? აი, უქმი საკითხი, რომელზედაც პასუხი მაინც საჭიროა: ეს პატიოსანი და სადა ხალხი გულუბრყვილოთ ფიქრობდა, რომ მას აქეთ რაც ქართველებმა რუსული შეისწავლეს, უფალი ჩვენი ღმერთიც, რომელთვის ყოველთვის ქართველია, რუსულად აწარმოებდა თავის შესავალ-გასავლის წიგნებს“.
აი, ასეთ თითქმის უიმედო ვითარებაში ჩირაღდნის ანთებას ჰგავდა ქართული თეატრი, რომელიც, მწერალს რომ დავესესხოთ, „ანათებდა ქართული ცხოვრების ყველა რადიუსზე“:
„იმ დროს როცა საქართველო განიცდიდა ასი წლის მონობას, იმ დროს როცა ის იყო მუდამ მწუხარე ქვრივი დაკარგულ დამოუკიდებლობის, როცა ჩვენ არ გვქონდა არამცთუ უნივერსიტეტი, არამედ ქართული ენა დევნილი იყო უბრალო სოფლის სკოლიდანაც, შეგინებულმა, აკრძალულმა და დასჯილმა ქართულმა ენამ თეატრში ნახა თავისი ბინა. თაობა თაობაზე დადიოდა იქ, სწავლობდა ამ ენას და ხელოვნებასთან ერთად ითვისებდა იმ გრძნობას, რომელსაც მამულის სიყვარული ჰქვიან“, - წერს შალვა ამირეჯიბი ყველა დროის ერთ-ერთ ყველაზე დიდ ქართველ მსახიობზე, ვასო აბაშიძეზე დაწერილ ნარკვევში.
რომ არა ქართული თეატრი და მისი რეჟისორ-მსახიობები, ბევრად უფრო რთული იქნებოდა ეროვნული გამოღვიძებისა და დამოუკიდებლობის აღდგენის პროცესი.
დღეს ძნელი დასაჯერებელია (იქნებ, აღარც?), მაგრამ 1901 წელს რუსეთის მიერ დაპყრობილ საქართველოში საზეიმოდ აღნიშნეს ალექსანდრე პირველის მანიფესტის - ქართლ-კახეთის სამეფოს გაუქმებისა და რუსეთის იმპერიასთან მიერთების აქტის - 100 წლისთავი. როგორც იმ მოვლენების ერთ-ერთი შემსწრე იხსენებს, ახალგაზრდებს ქართული თეატრის გამორჩეული მოღვაწის, ვალერიან გუნიას იმედი ჰქონდათ, რომ ის მოწმენდდა სირცხვილს ქართულ საზოგადოებას:
„ვის არ ახსოვს 1901 წელიწადი, როცა ქართველმა გენერლებმა, ეგერმეისტრებმა, კამერგერებმა და კამერიუნკრებმა ბრწყინვალედ და საქვეყნოდ დაამტკიცეს, რომ ადამიანი სულ ადვილად იქცევა ნოლად, თუ თავს ფეხებამდე მოდრიკავს. ვიც-მუნდირების საქართველომ თავისი ასი წლის მონობა იდღესასწაულა. საქართველო ფარაჯებისა ჩუმად იყო და ღელავდა მხოლოდ მცირედი ნაწილი ინტელიგენციისა. და აი, მაშინ მოხდა ფაქტი... მაგრამ რის ფაქტი! ფაქტი კი არა, ისე - ამხანაგმა საიდუმლოდ გადმომცა, რომ გუნია ქაშუეთის გალავნიდან სიტყვას იტყვისო.
მაგრამ რატომ გალავნიდან? რატომ გუნია? არ ვიცი!
მე არ ვიცი არამცთუ ეს, მე არ გამიგონია თვით სიტყვაც, მაგრამ ჩვენ, ბავშვები მაშინ დარწმუნებულნი ვიყავით, რომ გუნია ქვაშვეთის გალავანზე გადმოდგებოდა და შეაჩვენებდა მათ, ვინც ოპერეტულ ვალენტინის მსგავსად ბუქნას უვლიდა გაუპატიურებულ გრეტხენის გვამთან“.
ცხადია, ვალერიან გუნია მარტო არ ყოფილა, საერთო-ეროვნულ საქმეს უკვე მრავალი წლის განმავლობაში აკეთებდა თერგდალეულთა მთელი დასი, თუმცა, როგორც ჩანს, თეატრის ადამიანის თეატრალურად ნათქვამ სიტყვას (როგორც ახლა იტყოდნენ, პერფორმანსს) მაინც განსაკუთრებული ძალა ჰქონდა, რასაც ადასტურებს კიდეც თეატრის (განსაკუთრებით მისი მეორე ტალღის წარმომადგენლების - გიორგი თუმანიშვილის, დავით ერისთავის, ალ. სარაჯიშვილის, იოსებ ბაქრაძის და სხვ.) გავლენა XIX საუკუნის ბოლო მეოთხედის საქართველოს საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ ცხოვრებაზე.
„მწერლობას გვერდში თეატრი ამოუდგა. ჩვენი ცხოვრების სურათები ხალხის წინ სცენაზე აიხატა! ერმა შექმნა თავისი სულის ზრახვების გამომსახველი პიესები და სცენაზე სახალხოდ დაიდგა „სამშობლო“, გამოჩნდა ერის სასოება - დიდებული სამფეროვანი დროშა, რომლის ქვეშ ქულაჯაში გამოწყობილი მამულიშვილები მუხლმოყრილი გალობდნენ „დედავ ღვთისაო, ეს ქვეყანა შენი ხვედრია...“ მაყურებლები ჟრუანტელმა აიტანა, თვალთაგან სიხარულის ცრემლები სდიოდათ.. მთელი დარბაზი ზეწამოიჭრა, ლოცვა - "გაუმარჯოს საქართველოს, გაუმარჯოს ჩვენს დროშას" ხმამ და ტაშის ცემამ დაფარა! - იხსენებს საქართველოს დამფუძნებელი კრების კიდევ ერთი წევრი, ვლასა მგელაძე თავის ერთ-ერთ წერილში, - მე მთელი ტანით ვცახცახებდი, სიხარულის ცრემლებს ვაფრქვევდი, ხმამაღლა ვიძახოდი "გაუმარჯოს", სცენაზე გაშლილ საქართველოს დროშას მივჩერებოდი: მის ქვეშ, ქულაჯაში გამოწყობილებში ოსია მეგრელაძე, გაბრიელ ცინცაბაძე და გიორგი ვადაჭკორია - "ჩოხატაურის პუნტის" გმირები მეჩვენებოდნენ. მთელი ღამე ოცნებაში გავატარე: ნეტავ მართლა თუ გავთავისუფლდებით რუსებისაგან და ცხოვრებაში ვიხილავთ ცისარტყელასავით მშვენიერ სადიდებელ ჩვენს დროშას?!...“
თუმცა, ვლასა მგელაძის თქმით, რუსეთის მთავრობამ სრულიად აკრძალა „სამშობლოს“ წარმოდგენა და ქართველებს სცენაზეც მოუსპო საყვარელი დროშის ხილვის სიხარული:
„მაგრამ რა მოსპობს ერთხელ გაღვიძებულ თავისუფლებისადმი მისწრაფებას? აგერ საიდუმლოდ ხალხში გაისმის, აკაკი წერეთლის - „გლესავ, და გლესავ ხანჯალო, ფოლადო. ხოროსნისა“-ოს კითხვა და ასობით იწერება და ვრცელდება... აგერ მამია გურიელი სცენიდან ამბობს თავის შესანიშნავ „ფიცს“ და „ალავერდს“, მაგრამ პოლიცია-ჯაშუშები ხალხს ბრძოლის ყიჟინის ხმას აწყვეტინებენ... ასპარეზი ცარიელი არ რჩება... მას ამშვენებს ერის საამაყო მთის არწივი „მოჩხუბარიძე“ - ალექსანდრე ყაზბეგი და სატევარსავით მკვეთრი „შერცხვეს შენი სამართალი"-თ საზოგადოებას აკვირვებს, აოცებს, ღრმა ძილისაგან აღვიძებს...“
ქართული თეატრი მხოლოდ სცენაზე არ აკეთებდა ეროვნულ საქმეს. XVIII საუკუნეში, როცა სამშობლოს დასაცავად ფიზიკური ძალისხმევა გახდა საჭირო, ქართლ-კახეთის სამეფოში არსებულმა სამივე თეატრის (სამეფო კარის წარჩინებულთა დასი გიორგი ავალიშვილის ხელმძღვანელობით, გაბრიელ მაიორის (არეშაშვილის) სათავადაზნაურო თეატრი და მაჩაბლის ქუჩის თეატრი) მსახიობებმა იარაღი აისხეს და ერეკლე მეორის ჯართან ერთად დაუპირისპირდნენ აღა-მაჰმად-ხანის ლაშქარს.
„სამივე თეატრის არსებობის შეწყვეტა კრწანისის ბრძოლას უკავშირდება, რადგან დასის წევრები თავიანთი ლიდერებით კრწანისის ბრძოლაში დაიღუპნენ. მსგავსი ტრაგიკული ფაქტი არ ახსოვს მსოფლიო ომების ისტორიას“, - ამბობს ქართული თეატრის ელექტრონული არქივის ვებსაიტზე გამოქვეყნებულ ერთ-ერთ წერილში თეატრმცოდნე ლაშა ჩხარტიშვილი, რომლის მიხედვითაც, პოლიტიკურ-სოციალური ატმოსფერო და საზოგადოებრივი ცხოვრება ყოველთვის პირდაპირ ასახვას ჰპოვებდა ქართულ თეატრში და პირიქით, თეატრის სცენაზე მუდმივად აისახებოდა პოლიტიკურ-სოციალური ვითარება:
„ქართული თეატრი არასდროს ყოფილა კომპრომისული და უპოზიციო, არც შუა საუკუნეებში, როცა ეკლესიამ და სახელმწიფომ ერთობლივი გადაწყვეტილებით „დაარბიეს სახლი სათამაშოი“ და მაშინაც, როდესაც საბჭოთა ხელისუფლება იჭერდა, ხვრეტდა და გადასახლებაში აგზავნიდა ქართული თეატრის თვალსაჩინო წარმომადგენლებს. საბჭოთა პერიოდში, რომელიც ქართული თეატრისთვის „ოქროს ხანად“ არის მიჩნეული, მკაცრი იდეოლოგიური ცენზურის პირობებში, თეატრმა მიმართა მეტაფორის ენას, რითაც ყოველთვის ამბობდა სათქმელს და ხაზს უსვამდა პრობლემებს, რომელთა წინაშეც საზოგადოება და ქვეყანა იდგა“.
როგორც ჩანს, ქართული თეატრი კომპრომისული, უპოზიციო და გულგრილი არც ახლაა, რაზეც მეტყველებს კიდეც მსახიობ დავით ბეშიტაიშვილის, რეჟისორ დათო დოიაშვილისა და ოზურგეთის სახელმწიფო დრამატული თეატრის მსახიობების სცენიდან გაკეთებული განცხადებები.
ბლოგში გამოთქმული მოსაზრებები ეკუთვნის ავტორს და შეიძლება ყოველთვის არ ემთხვეოდეს რედაქციის პოზიციას.
