მოგზაურობაში დავბერდი კაცი და მხოლოდ ერთი კვირის წინ აღმოვაჩინე ჩემში ერთი თვისება – „პირველი ნახვით“ არც ერთი ქალაქი არ მომწონებია; 1987 წელს პირველად რომ მოვხვდი პარიზში, ეგრევე საფოსტო ბარათი ვიყიდე და მეგობრებს გამოვუგზავნე თბილისში: „ტურისტებისთვის განკუთვნილი ქალაქი, რომელიც არ ვითარდება!“ რას ვიფიქრები, რომ ცოტა ხანში მხოლოდ პარიზში ვიგრძნობდი თავს ისე, როგორც საკუთარ სახლში. ასე დამემართა ჰამბურგში, სტამბოლში, ბრიუსელში, მადრიდში... რაღაც დრო დამჭირდა ამ ქალაქების შესაყვარებლად, იმ რიტუალის ჩასატარებლად, რომელიც პირადად მე უსაზღვრო ნეტარებას მანიჭებს – როცა შენ თვითონ ანგრევ შენივე ტვინითა და გულით შექმნილ სტერეოტიპებს, როცა აღმოჩნდება, რომ მაგრად შეცდი და, რაც მთავარია, შეძელი ამის აღიარება!
ლატვიის დედაქალაქი რიგა, რომელსაც „წითელი ზონის“ მორიგი გადაცემის გადასაღებად ვესტუმრეთ, თავდაპირველად ჯოჯოხეთად მომეჩვენა; აქამდე საბჭოთა კავშირის აღდგენის „მიზანსცენა“ ცხადში მხოლოდ ერთხელ მენახა – 2000 წელს, ადლერში.
იქ, ქართულ-აფხაზურ შეხვედრაზე, ბავშვობაში დაბრუნების შეგრძნება მქონდა – სუნიც კი გამახსენდა საბჭოთა კავშირის. მაგრამ ვერასდროს წარმოვიდგენდი, რომ ამ სუნს, ფერებს, სახეებს, ამ ჟესტს და მიმიკას 2010 წელს, მთლად ევროკავშირში გაწევრიანებული ლატვიის დედაქალაქში ვიხილავდი. შეიძლება პირველი შთაბეჭდილების ბრალია; აეროპორტიდან ცენტრისკენ მოძრავ ავტობუსს სადღაც გადაკარგულში გავყევით და აღმოვჩნდით უკაცრიელ მოედანზე, სადაც მხოლოდ (!) რუსულად ლაპარაკობდნენ. მერე რუსული ენა ჩვენს მეგზურად იქცა – ტროლეიბუსში (აღარც მახსოვდა „რქიანი ავტობუსის“ არსებობა), ვალუტის გადასახურდავებელ პუნქტში (სადაც „გაქუცულ დოლარებზე“ ორი პროცენტი ჩამოგვაჭრეს), სასტუმროში. ტელევიზორშიც კი, ლატვიურ არხებზე თითქმის მთელი დღე იურმალის მუსიკალურ ფესტივალს აჩვენებდნენ – რუსული პოპმუსიკის ვარსკვლავების მონაწილეობით.
იმ ლატვიელებმა, ვინც „წითელი ზონისთვის“ გადავიღეთ, აგვიხსნეს, რომ რუსულ ენაზე „ტაბუ“, რომელიც ჯერ კიდევ საბჭოთა ეპოქაში იგრძნობოდა, ვრცელდება ლიტვაზე და, განსაკუთრებით ესტონეთზე. ლატვიაში კი, სადაც მოსახლეობის თითქმის ნახევარს ეთნიკური რუსები შეადგენენ და, მით უმეტეს, რიგაში, რომელსაც ბევრი დღესაც „რუსულ ქალაქად“ მიიჩნევს, რუსულ ენას არც არასდროს ჰქონია პრობლემები. ფაქტობრივად, არც აქაურ რუსებს... და, შესაბამისად, არც ლატვიელებს.
შესაბამისად...
გასაგებია არა, ეს სიტყვა რატომ გამახსენდა? ლატვიამ გადაწყვიტა პრობლემა, რომელსაც, ჩემი აზრით, ვერასდროს გაუმკლავდებოდა „ემოციურ-ირაციონალური“ ქართველობა. აბა, ერთი წუთით წარმოიდგინეთ საქართველოს მოსახლეობის ნახევარს რუსები რომ შეადგენდნენ? როგორ მოიქცეოდა ეს ხალხი 90-იანი წლების დასაწყისში? თუნდაც 2008 წლის აგვისტოში? და, შესაბამისად, როგორ მოვექცეოდით მათ ქართველები? ანდა, თუ გნებავთ, პირიქით იყოს... ქართველები და, შესაბამისად, რუსები?
რიგის ოკუპაციის მუზეუმში რუსული ლაპარაკი არ გვესმოდა. მუზეუმის გარეთაც ვერ დავითანხმეთ „რუსულენოვნები“ ინტერვიუზე. მაგრამ, როგორც ჩანს, ლატვიისთვის ამას დიდი მნიშვნელობა არა აქვს. ეთნიკური რუსები, რომლებიც, როგორც გვითხრეს, აქ ჯერ 30-იანი წლების ბოლოს, შემდეგ კი მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ დასახლდნენ, შეეგუენ იმას, რომ ნატოს წევრ ქვეყანაში უხდებათ ცხოვრება. ვიღაცას შეიძლება არ მოსწონს, პროტესტსაც გამოთქვამს, მაგრამ ამით ქვეყნის პოლიტიკა არ იცვლება. შეიძლება მოსწონთ კიდეც. ანდა, რატომ არ უნდა მოსწონდეთ? რუსულად ლაპარაკს არავინ უკრძალავს, ნადეჟდა ბაბკინაც მართავს კონცერტებს და იურმალაშიც ჩადიან რუსული ესტრადის პოპ-ვარსკვლავები... და თანაც ევროკავშირის წევრები არიან – მოგზაურობენ, ევროპაში მუშაობენ, ცხოვრობენ ევროპულად!
ევროპულად ცხოვრება კი, პირადად ჩემთვის, პირველ რიგში კომპრომისის კულტურას ნიშნავს – იმას, რაც ვერ დამკვიდრდა ქართულ პოლიტიკაში, რადგანაც „ემოციურ-ირაციონალური“ ქართველობა კომპრომისს, როგორც წესი, სიმხდალედ მიიჩნევს.
„შევარდნაძის ეპოქა დასრულდა!“. ასე უპასუხებენ დღევანდელი ხელისუფლების მომხრეები იმათ, ვინც სააკაშვილის კურსს სიჯიუტის, სწორხაზოვნების, ინფანტილიზმის გამო აკრიტიკებს. თუმცა დღეს, შესაძლოა, ასევე პირდაპირ და სწორხაზოვნად დაისვას კითხვა, საერთოდ ჰქონდა თუ არა შევარდნაძის ხელისუფლებას რაიმე კურსი, რაიმე პოლიტიკა? და თუ შევთანხმდებით, რომ არ ჰქონდა, უფრო ადვილი გახდება დისკუსია „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ მოსულ ხელისუფალთა პოლიტიკაზე, უფრო ადვილი გახდება იმის თქმა, რომ ქართული საზოგადოება და, შესაბამისად, საქართველოს ხელისუფლება, ვერა და ვერ ეუფლება პოლიტიკის ანაბანას – დიალოგის და კომპრომისის უნარს.
კი, რა თქმა უნდა, მნიშვნელოვანია, რომ ლატვია საქართველოზე გვიან გახდა საბჭოთა ოკუპაციის მსხვერპლი. პროტესტანტული კულტურის ტრადიციებსაც დიდი მნიშვნელობა აქვს – პროტესტანტს, მოგეხსენებათ, არ სჭირდება შუამავალი ღმერთთან, ამიტომ ამ კულტურაში თითქმის გამორიცხულია „კეთილი მეფის“ მოთხოვნილება, ისევე, როგორც ყველაფრის გადაბრალება „ცუდ მეფეზე“... მაგრამ დიალოგის ხელოვნების დაუფლება წესით არ უნდა ყოფილიყო რთული კულტურისთვის, რომელსაც „უძველეს ევროპელობაზე“ აქვს პრეტენზია.
არ გამოვიდა. არ გამოდის. ხელისუფლება არ უთმობს ოპოზიციას და ოპოზიციას უჭირს კომპრომისზე წასვლა. ქართული საზოგადოების დიდი ნაწილი ღიზიანდება კომპრომისზე და ოპონენტთან დიალოგის დაწყებას „ლაჩრობად“ აღიქვამს... ჰოდა, აბა, ქვეყნის მთავარ მტერთან როგორღა მოგვარდება ურთიერთობა? ვინ შეძლებს დიალოგს ისეთ ირაციონალურ ძალასთან, როგორიც რუსეთია? ამას ისევ სხვის იმედზე ყოფნა არ ჯობია? ამერიკის, ევროპის, სიცხის, ხანძრების... მოკლედ, შუამავლის, რომელიც ყველაფერს მოაგვარებს, მე კი დამიტოვებს უკომპრომისოს, უშიშრის, დრაკონთან მებრძოლი „მართალი კაცის“ იმიჯს, რომელსაც ქართული კულტურა საუკუნეების მანძილზე ამკვიდრებდა.
ლატვიაში ამდენმა რუსულმა ენამ და ამდენმა რუსმა ნამდვილად გაგვაღიზიანა. ამას გულწრფელად ვწერ და ვერანაირი პოლიტკორექტულობა ვერ მაიძულებს, შევნიღბო ჩემი ემოციები. მეც ხომ ამ „ნარცისული კულტურის“ შვილი ვარ, ბაქი-ბუქის მოყვარული კულტურის! მაგრამ რიგაში ყოფნის ბოლო დღეს ვიგრძენი, რომ ამ ემოციას „საფრთხე“ დაემუქრა; ისიც გავაცნობიერე, რომ სწორედ კომპრომისის და დიალოგის უნარმა ააშენებინა ლატვიელებს მშვიდი და თავისუფალი ქვეყანა, რომელიც იმიტომაც არის მშვენიერი, რომ განსხვავდება თუნდაც მეზობელი ლიტვისგან და ესტონეთისგან – აქ რუსულად ლაპარაკის არ ეშინიათ, აქ მოძრაობენ „რქიანი ავტობუსები“, არ უყვართ „გაქუცული დოლარები“, მაგრამ თავს ევროპის ნაწილად მიიჩნევენ. და, შესაბამისად, ევროპა მიიჩნევს ლატვიას თავის ნაწილად.
ლატვიის დედაქალაქი რიგა, რომელსაც „წითელი ზონის“ მორიგი გადაცემის გადასაღებად ვესტუმრეთ, თავდაპირველად ჯოჯოხეთად მომეჩვენა; აქამდე საბჭოთა კავშირის აღდგენის „მიზანსცენა“ ცხადში მხოლოდ ერთხელ მენახა – 2000 წელს, ადლერში.
იქ, ქართულ-აფხაზურ შეხვედრაზე, ბავშვობაში დაბრუნების შეგრძნება მქონდა – სუნიც კი გამახსენდა საბჭოთა კავშირის. მაგრამ ვერასდროს წარმოვიდგენდი, რომ ამ სუნს, ფერებს, სახეებს, ამ ჟესტს და მიმიკას 2010 წელს, მთლად ევროკავშირში გაწევრიანებული ლატვიის დედაქალაქში ვიხილავდი. შეიძლება პირველი შთაბეჭდილების ბრალია; აეროპორტიდან ცენტრისკენ მოძრავ ავტობუსს სადღაც გადაკარგულში გავყევით და აღმოვჩნდით უკაცრიელ მოედანზე, სადაც მხოლოდ (!) რუსულად ლაპარაკობდნენ. მერე რუსული ენა ჩვენს მეგზურად იქცა – ტროლეიბუსში (აღარც მახსოვდა „რქიანი ავტობუსის“ არსებობა), ვალუტის გადასახურდავებელ პუნქტში (სადაც „გაქუცულ დოლარებზე“ ორი პროცენტი ჩამოგვაჭრეს), სასტუმროში. ტელევიზორშიც კი, ლატვიურ არხებზე თითქმის მთელი დღე იურმალის მუსიკალურ ფესტივალს აჩვენებდნენ – რუსული პოპმუსიკის ვარსკვლავების მონაწილეობით.
იმ ლატვიელებმა, ვინც „წითელი ზონისთვის“ გადავიღეთ, აგვიხსნეს, რომ რუსულ ენაზე „ტაბუ“, რომელიც ჯერ კიდევ საბჭოთა ეპოქაში იგრძნობოდა, ვრცელდება ლიტვაზე და, განსაკუთრებით ესტონეთზე. ლატვიაში კი, სადაც მოსახლეობის თითქმის ნახევარს ეთნიკური რუსები შეადგენენ და, მით უმეტეს, რიგაში, რომელსაც ბევრი დღესაც „რუსულ ქალაქად“ მიიჩნევს, რუსულ ენას არც არასდროს ჰქონია პრობლემები. ფაქტობრივად, არც აქაურ რუსებს... და, შესაბამისად, არც ლატვიელებს.
შესაბამისად...
გასაგებია არა, ეს სიტყვა რატომ გამახსენდა? ლატვიამ გადაწყვიტა პრობლემა, რომელსაც, ჩემი აზრით, ვერასდროს გაუმკლავდებოდა „ემოციურ-ირაციონალური“ ქართველობა. აბა, ერთი წუთით წარმოიდგინეთ საქართველოს მოსახლეობის ნახევარს რუსები რომ შეადგენდნენ? როგორ მოიქცეოდა ეს ხალხი 90-იანი წლების დასაწყისში? თუნდაც 2008 წლის აგვისტოში? და, შესაბამისად, როგორ მოვექცეოდით მათ ქართველები? ანდა, თუ გნებავთ, პირიქით იყოს... ქართველები და, შესაბამისად, რუსები?
რიგის ოკუპაციის მუზეუმში რუსული ლაპარაკი არ გვესმოდა. მუზეუმის გარეთაც ვერ დავითანხმეთ „რუსულენოვნები“ ინტერვიუზე. მაგრამ, როგორც ჩანს, ლატვიისთვის ამას დიდი მნიშვნელობა არა აქვს. ეთნიკური რუსები, რომლებიც, როგორც გვითხრეს, აქ ჯერ 30-იანი წლების ბოლოს, შემდეგ კი მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ დასახლდნენ, შეეგუენ იმას, რომ ნატოს წევრ ქვეყანაში უხდებათ ცხოვრება. ვიღაცას შეიძლება არ მოსწონს, პროტესტსაც გამოთქვამს, მაგრამ ამით ქვეყნის პოლიტიკა არ იცვლება. შეიძლება მოსწონთ კიდეც. ანდა, რატომ არ უნდა მოსწონდეთ? რუსულად ლაპარაკს არავინ უკრძალავს, ნადეჟდა ბაბკინაც მართავს კონცერტებს და იურმალაშიც ჩადიან რუსული ესტრადის პოპ-ვარსკვლავები... და თანაც ევროკავშირის წევრები არიან – მოგზაურობენ, ევროპაში მუშაობენ, ცხოვრობენ ევროპულად!
ევროპულად ცხოვრება კი, პირადად ჩემთვის, პირველ რიგში კომპრომისის კულტურას ნიშნავს – იმას, რაც ვერ დამკვიდრდა ქართულ პოლიტიკაში, რადგანაც „ემოციურ-ირაციონალური“ ქართველობა კომპრომისს, როგორც წესი, სიმხდალედ მიიჩნევს.
„შევარდნაძის ეპოქა დასრულდა!“. ასე უპასუხებენ დღევანდელი ხელისუფლების მომხრეები იმათ, ვინც სააკაშვილის კურსს სიჯიუტის, სწორხაზოვნების, ინფანტილიზმის გამო აკრიტიკებს. თუმცა დღეს, შესაძლოა, ასევე პირდაპირ და სწორხაზოვნად დაისვას კითხვა, საერთოდ ჰქონდა თუ არა შევარდნაძის ხელისუფლებას რაიმე კურსი, რაიმე პოლიტიკა? და თუ შევთანხმდებით, რომ არ ჰქონდა, უფრო ადვილი გახდება დისკუსია „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ მოსულ ხელისუფალთა პოლიტიკაზე, უფრო ადვილი გახდება იმის თქმა, რომ ქართული საზოგადოება და, შესაბამისად, საქართველოს ხელისუფლება, ვერა და ვერ ეუფლება პოლიტიკის ანაბანას – დიალოგის და კომპრომისის უნარს.
კი, რა თქმა უნდა, მნიშვნელოვანია, რომ ლატვია საქართველოზე გვიან გახდა საბჭოთა ოკუპაციის მსხვერპლი. პროტესტანტული კულტურის ტრადიციებსაც დიდი მნიშვნელობა აქვს – პროტესტანტს, მოგეხსენებათ, არ სჭირდება შუამავალი ღმერთთან, ამიტომ ამ კულტურაში თითქმის გამორიცხულია „კეთილი მეფის“ მოთხოვნილება, ისევე, როგორც ყველაფრის გადაბრალება „ცუდ მეფეზე“... მაგრამ დიალოგის ხელოვნების დაუფლება წესით არ უნდა ყოფილიყო რთული კულტურისთვის, რომელსაც „უძველეს ევროპელობაზე“ აქვს პრეტენზია.
არ გამოვიდა. არ გამოდის. ხელისუფლება არ უთმობს ოპოზიციას და ოპოზიციას უჭირს კომპრომისზე წასვლა. ქართული საზოგადოების დიდი ნაწილი ღიზიანდება კომპრომისზე და ოპონენტთან დიალოგის დაწყებას „ლაჩრობად“ აღიქვამს... ჰოდა, აბა, ქვეყნის მთავარ მტერთან როგორღა მოგვარდება ურთიერთობა? ვინ შეძლებს დიალოგს ისეთ ირაციონალურ ძალასთან, როგორიც რუსეთია? ამას ისევ სხვის იმედზე ყოფნა არ ჯობია? ამერიკის, ევროპის, სიცხის, ხანძრების... მოკლედ, შუამავლის, რომელიც ყველაფერს მოაგვარებს, მე კი დამიტოვებს უკომპრომისოს, უშიშრის, დრაკონთან მებრძოლი „მართალი კაცის“ იმიჯს, რომელსაც ქართული კულტურა საუკუნეების მანძილზე ამკვიდრებდა.
ლატვიაში ამდენმა რუსულმა ენამ და ამდენმა რუსმა ნამდვილად გაგვაღიზიანა. ამას გულწრფელად ვწერ და ვერანაირი პოლიტკორექტულობა ვერ მაიძულებს, შევნიღბო ჩემი ემოციები. მეც ხომ ამ „ნარცისული კულტურის“ შვილი ვარ, ბაქი-ბუქის მოყვარული კულტურის! მაგრამ რიგაში ყოფნის ბოლო დღეს ვიგრძენი, რომ ამ ემოციას „საფრთხე“ დაემუქრა; ისიც გავაცნობიერე, რომ სწორედ კომპრომისის და დიალოგის უნარმა ააშენებინა ლატვიელებს მშვიდი და თავისუფალი ქვეყანა, რომელიც იმიტომაც არის მშვენიერი, რომ განსხვავდება თუნდაც მეზობელი ლიტვისგან და ესტონეთისგან – აქ რუსულად ლაპარაკის არ ეშინიათ, აქ მოძრაობენ „რქიანი ავტობუსები“, არ უყვართ „გაქუცული დოლარები“, მაგრამ თავს ევროპის ნაწილად მიიჩნევენ. და, შესაბამისად, ევროპა მიიჩნევს ლატვიას თავის ნაწილად.
