ბლოგები

როცა გამოჩენილმა მევიოლინემ ნატან მილშტეინმა ჯორჯ ბალანჩინს (გიორგი მელიტონის ძე ბალანჩივაძეს) ცნობილი ნიუიორკელი იუველირი კლოდ არპელსი გააცნო, დიდი ქორეოგრაფი ძლიერ კმაყოფილი დარჩა. ბალანჩინს მაშინ უთქვამს, ძვირფასი ქვები ძალიან მიყვარს - მე ხომ ქართველი ვარო!

ეს შემთხვევა ბალანჩინის მიერ საოცარი არტისტიზმით გაჟღენთილი შესანიშნავი სამბალეტიანი ციკლის - "ძვირფასეულობების" - შექმნის საბაბი გახდა. ნუ დაგვავიწყდება, რომ ჯორჯი ნამდვილი პეტერბურგელი იყო და რუსული ადათ-წესებისა და ტრადიციების ატმოსფეროში იზრდებოდა. მისი ძმა, გამოჩენილი ქართველი კომპოზიტორი ანდრია ბალანჩივაძე, რომელსაც ჭაბუკობისას შევხვედრივარ, სიცოცხლის ბოლომდე რუსულენოვანი იყო. ამის მიუხედავად, საქართველოში ძნელად მოიძებნებოდა ასეთი თავდადებული და თავგანწირული პატრიოტი.

ახლა კი სულ სხვა მაგალითს მივმართოთ. გადმოცემით ვიცი, რომ მოსკოვში, სტალინის მმართველობის პერიოდში ჩატარებული ქართული ხელოვნების დეკადის დღეებში, ბელადმა ცივად მოუჭრა "აღტაცებულ" მლიქვნელებს: "მე რუსული კულტურის ადამიანი ვარ - ჩემთვის ეს უცხოა." ეს თქვა სოსო ჯუღაშვილმა, რომელიც ჭაბუკობაში მშვენიერ პატრიოტულ ლექსებს მშობლიურ ქართულ ენაზე წერდა!

შეიძლება დიდხანს ვიმსჯელოთ ორივე ფენომენის თაობაზე, თუმცა ნათელია, რომ ერთ შემთხვევაში იმუშავა გენეტიკამ, ხოლო მეორეში - პოლიტიკურმა მიზანშეწონილობამ, რომელმაც ეს გენეტიკა ქვეცნობიერის სიღრმეში ჩამალა. ღმერთმა მომიტევოს, მაგრამ აქვე მინდა აღვნიშნო, რომ თავის ყველაზე საზარელ დანაშაულებს სოსო სტალინი ისე არტისტულად ჩადიოდა, რომ ბერნარდ შოუს და ლიონ ფოიხტვანგერის დარი გამოჩენილი პიროვნებები შეცდომაში შეჰყავდა. დიდი დიქტატორი დიდი მსახიობიც იყო.

აქ ცოტა ხანს შევჩერდეთ და შედარებისთვის ჯეროვნად შევაფასოთ ქართველი ხალხის ნიჭი, რომელიც, საკუთარი არტისტული ბუნებიდან გამომდინარე, არ წამოეგო ამ ანკესს - მან მშვენივრად იცოდა როგორც თავისი მრისხანე თანამემამულის, ისე მისი "თანამებრძოლების" ნამდვილი სახე. გასული საუკუნის ოციან წლებში ბოლშევიკებთან უთანასწორო ბრძოლაში განცდილი მარცხის შემდეგ ქართველებმა ლოდინის პოლიტიკას მიმართეს და დროებით "იატაკქვეშეთს" შეაფარეს თავი - მით უფრო, რომ იმ პერიოდში განადგურდა ერის "ოქროს" გენოფონდის მნიშვნელოვანი ნაწილი. შემთხვევითი როდია, რომ პროცენტული აღრიცხვით სწორედ საქართველოზე მოდიოდა ბოლშევიკური რეპრესიების მსხვერპლის ყველაზე დიდი რაოდენობა: სტალინმა კარგად იცოდა "ვინ ვინ იყო" მის ისტორიულ სამშობლოში და 1937 წელს თითქმის მთლიანად გაანადგურა ქართული საზოგადოების მოაზროვნე ელიტა.

საბჭოთა დროში ჩვენი რესპუბლიკის მოსახლეობის თვალშისაცემი კეთილდღეობა და ხალისიანობა ადვილად აიხსნებოდა: ჩვენ ვირტუოზულად ვიპარავდით "სახელმწიფო" ქონებას და იმავდროულად უაღრესად არტისტულად ვასაღებდით თავს მისი იდეოლოგიის მომხრეებად. პოლიტიკური სპექტაკლი დიდი წარმატებით მიდიოდა: არსებობდა გამჭოლი ქმედებაც, - ფიზიკური გადარჩენა - და ზეამოცანაც - ერისა და კულტურის შენარჩუნება. ამას უდავოდ ხელს უწყობდა ქართველების ისტორიული გამოცდილება.

რახან საუბარი ქართულ არტისტიზმს შეეხო, არ შემიძლია ორიოდე სიტყვა არ ვთქვა საოცრად თვითმყოფად ქართულ თეატრზე. ქართველი მსახიობების მეტყველება განსაკუთრებული ვიბრაციით ხასიათდება. მაგალითისთვის, მევიოლინეები დაკვრის დროს ორი სახის, თითების წვრილ და მაჯის მსხვილ, ვიბრაციას იყენებენ. ქართულ თეატრში, შეიძლება ითქვას, სულის ვიბრაცია სუფევს. ის მსახიობის სხეულის ვიბრაციასთან, მის პლასტიკასთან, მოძრაობების და ჟესტების თანმიმდევრობასთან რეზონანსში შედის. არტისტის ბუნება თითქოს აკუმულირდება ენერგიის თავისებურ წყაროში, რომელიც სულიერი განცდების მთელ სპექტრს ასხივებს. მსგავს მოვლენას თავის დროზე მხოლოდ ერთხელ, "კომედი ფრანსეზის" სპექტაკლზე წავაწყდი. მარივოს პიესაში მთავარ როლებს ჟან ვილარი და მარია კაზარესი თამაშობდნენ. რაც შეეხება ვიბრაციას, ეს განსაკუთრებით კაზარესს ეხებოდა. თუმცა, თუ გავითვალისწინებთ, რომ კაზარეს კიროგა (ასეთია მარიას ნამდვილი სახელი და გვარი) წარმოშობით ბასკია, ყველაფერი თავის ადგილზე დგება. ალბათ, შეიძლება უკვე დამტკიცებულად ჩაითვალოს ბასკებისა და ქართველების ნათესაობრივი კავშირი - იქაც და აქაც, იბერიაშიც და ივერიაშიც, რომანტიზმი საკმაოდ ხშირად ჰიპერტროფირებულ ტრაგიზმში გადადის.

ვფიქრობ, სამთვიანი საპროტესტო აქციები თბილისში ქართველი ერის ბუნებრივი არტისტიზმის კიდევ ერთ უტყუარ საბუთად იქცა, სტადიონზე შეკრება კი მის აპოთეოზად შეიძლება ჩაითვალოს. ქართველების არტისტული "ეგო" ისევ და ისევ ბედნიერებისა და თავისუფლების ძიებაშია.

თანამედროვე ქართული პროზა სავსეა არყით, ყველაფერს არყის სუნი უდის, რადგან, ჯერ ერთი, თანამედროვეობაა ძალიან მწარე, არყისფერი და არაყივით გითრევს, მეორე მხრივ კი თითქმის ყველა ეს მწერალი ეტანება (ან ეტანებოდა) არაყს. თამამად ვიტყვი, ლაშა ბუღაძის გარდა, ჩვენი დროის ყველა მწერალი სვამს (ჩემი თაობისანი, წინამორბედები, უფროსები) და გასაკვირი არაა, იმ თავის არყიან ისტორიებს ლიტერატურულ სახდელ ქვაბშიც უშვებენ ხოლმე. ოღონდ საქმე ისაა, რომ ეს "არაყი" ზოგს კამკამა გამოუდის, ზოგს კი მღვრიე და დახრაკული.

აურაცხელი არაყი ისმება ნუგზარ შატაიძესთან, ვაჟა გიგაშვილთამ, ირაკლი სამსონაძესთან, გიგი სულაკაურთან, ზურაბ ლეჟავასთან. აკა მორჩილაძესთან ძველი ბიჭებიც სვამენ, სამხედროებიც, რევოლუციონერებიც და ჟურნალისტებიც. არაყს ურტყამენ კოტე ჯანდიერთან, ბესო სოლომანაშვილთან, დათო ქართველიშვილთან, ბესო ხვედელიძესთან, თამაზ ექვთიმიშვილმა კი არყის უცნაურ ბიზნესზეც დაწერა მოთხრობა. ერთი სიტყვით, არყისტებს მიაქვს ქართული პროზა, ამიტომ მხოლოდ რამდენიმესთან შევჩერდები და გავუსინჯავ გემოს მათებურ "შინნახადს".

ვაჟა გიგაშვილის წიგნში "მოთხრობები კაცზე, რომელიც იშვიათად წერდა ლექსებს" თითქმის ყველა სვამს, ქალიცა და კაციც, მთავარი გმირის მთავარი დილემა კი ამ მოთხრობებში ასე ჟღერს – "არყის ბრალია თუ ჩემი?"

სანტექნიკი იოსკა მთლად გამოთაყვანებულია არყისგან, ფხიზელზე კი დღემუდამ პრიმას ეწევა და თავის “ზღმურდლიან, ორი წლის წვინტლიან გოგოს” ლოშნის. ყოველთვის თავს იკავებს სმისგან სომეხი საპოჟნიკი ალბერტა, სამაგიეროდ ჩვენს მთავარ გმირს, პოეტ დიმოს, არყით მთვრალზე ტოლერანტობის ხანა უმთავრდება ხოლმე და რამე რო იყოს, ალბერტასაც ჩაუნაყავდა ცხვირს. დიმოს ერთი დარდიმანდი ძმაკაცი ჰყავს, ნიკუშა, რომელიც სახელურიანი დიდი "სტალიჩნაიათი" ადგება ძმაკაცს, ავსებენ ორასგრამიან ჭიქებს და ეგრევე მოდიან ხასიათზე. ერთგან ვრცელი მონოლოგია, სადაც მთხრობელი თან რაღაცას იხსენებს, თანაც ცდილობს ლექსი დაწეროს და ბიტნიკების ბოპ-პროსოდიის ყაიდაზე თუ ჯაზის მთავარი თემასავით, ყოველ აზრსა თუ ამბავს რეფრენად გასდევს: "ვატაკე არაყი... კიდე ვატაკე არაყი... ისევ ვატაკე..." ბოლოს კი ჩაეშვება სავარძელში, ისევ დაასხამს არაყს და ისეთი დაგემოვნებით ჩაწრუპავს, თითქოს, დიდი ხნის დანატრებული ყოფილიყოს. მერე ერთ ასეთ ტირადასაც გაარტყამს: "სწორედ ამ სავარძელში ჯდომისასაა განსაკუთრებულად საამო არყის წრუპვა და პირიქით - არყის წრუპვა კიდევ უფრო სრულად განმაცდევინებს ამ სავარძელში ჯდომის სიამოვნებას".

გიგი სულაკაურის გმირები ძირითადად ორ დუქანში დადიან, სპარტაკასთან და ტრისტანასთან. "სპარტაკას" დუქანში ლუდი, არაყი, სოსისი, მდოგვი და რუხი პური მოაქვთ, ოღონდ სულ გადაჭედილია ხოლმე ეს დუქანი და დიდხანს ვერასდროს ჩერდები, "რადგან გარეთ, თვალებჩასისხლიანებული, ოხშივარასული და პირმოკალული ქართველი ვაჟკაცები მოუთმენლად ელოდებიან თავის წილ ლუდს და სხვა სიკეთეებს..." ტრისტანასთან კი არავინ დადის, მხოლოდ ვიღაც უცნაური ტიპები თუ შეივლიან, ორ ას-ასს ჩამოაყრევინებენ და ზიზღით სვამენ. შეეხეტება ლოთიც, ნელა, პროფესიონალურად, სვენებ-სვენებით დალევს იმ შხამს და დაურთავს, შაქარია ტრისტან-ჯან, შაქარიო...

ჯარში კლუკვის ორნახადს სვამენ, სადმე საკურორტო ქალაქში კი ვიეტნამურ ხვლიკიან არაყსაც აძრობენ: "სპირტში ჩაშვებულ ხვლიკს ნეტარი, ოდნავ სევდიანი ღიმილი დასთამაშებდა სახეზე".

გიგი სულაკაურის მოთხრობების კრებულში "მე და ჩემი ლიზა" მესამე მედუქნეც ჩნდება, ელდარა, ვისთანაც რაფიკამ დალია სული და ამ მოთხრობის სხვა პერსონაჟები იმასაც ამბობდნენ, "ყველაფერი იმ ნაბიჭვარი ელდარას ბრალია, უფულო, არაყზე დამჯდარ რაფიკას ერთი ჭიქა არ დაალევინაო". შემდეგ კი, როცა უბნელები ღვინოს აიტანენ მიცვალებულის სახლში, რაფიკას რუსი ცოლი, ალა გაცეცხლდება, არაყი რატომ არ მოიტანეთო და დაურთავს: "მაშინ, სიდი ი პეი ეგ გარშოკის სოკი. უნანიკ (რაფიკას და ალას ბიჭია), ჩვენი ვოდკუ პრინესი, აი, что в маленьком графинчике...".

ნუგზარ შატაიძე ცალკე საუბრის თემაა. ნუგზარს მართლა უყვარდა არაყი და მის შესახებ მართლა გულიდან ამოსთქვამდა ხოლმე ოდური აღფრთოვანებითა თუ ელეგიური სინანულით აღსავსე ორნახად სიტყვებს. ოღონდ უნდა გაგაფრთხილოთ, ნუგზარ შატაიძემ კარგი, მამაპაპური მისაყოლებლით იცის მკითხველის გამასპინძლება და როცა მის ნაწერს ჩაუჯდებით, ბლომად ხორაგიც უნდა მოიმარაგოთ, თორემ მოშიება იცის ხოლმე (ერთხელ ეგრე დამემართა, მთელი ღამე ნუგზარის მოთხრობებს ვკითხულობდი, და "სტუმარი ღვთისაა"-ზე ვეღარ გავუძელი, სამზარეულოში გამოვედი. საჭმელი არაფერი აღმოჩნდა სახლში და მახსოვს, კიტრსა და ტყემალს მივაძეხი).

არყისტი შატაიძე ორნაირი არსებობს, ქალაქელი და სოფლელი. ქალაქელი "გომსა" სვამს და ზედ გამოციებულ კარტოფილის ღვეზელს აყოლებს, ზოგჯერ ნიძლავზეც ჩამოდიან არაყს, თუკი რომელიმე ზაირა თუ ჯემალა საქართველოს იპოვიან მსოფლიო რუკაზე. ნუგზარ შატაიძესთან ხშირია კინოსტუდიისა თუ რომელიმე რედაქციის ლოთობები. მაგალითად, შეიკრიბებიან რეჟისორი, ოპერატირი, მხატვარი და ორი ასისტენტი, ჩავლენ სახელოსნოში, გამოიბრუჟებიან და მერე სადღაც მიდიან და იქაც არაყს ამატებენ. ზოგჯერ, ღვინით ნასვამები მოხუც დეიდებთანაც ადიან და ბროლის გრაფინიდან ასხამენ არაყს, რომელსაც გემოს ვეღარ უგებენ. ძირითადად საშინელებას სვამენ, ვინმე ფულიანი უცნობი თუ შემოამატებს ხოლმე "მასკოვსკაიას". ერთ-ერთი სულ არყის ქებაშია და ამბობს, ღვინოს აღარასდროს დავლევო, "რადგან როდესაც ღვინოს სვამდა, ძილში ქვეშ იფსამდა, არაყზე კი არასდროს მოსდიოდა ეგეთი რამე".

ერთი სიტყვით, არაყი სულ ისმება გაუდაბურებულ, არეულ ქალაქში, ისმება სიცხეშიც და სიგრილეშიც, დილასაც და ღამეც, სალხინოდაც და სევდის გასაქარვებლადაც. არაყს სვამენ მაშინაც, როცა მეგობრის უეცარი გარდაცვალების ამბავს იგებენ.

სოფლელი ნუგზარ შატაიძე და არაყი პირველ რიგში ღორის დაკვლას უკავშირდება. მაგალითად, ბოღოჭები რო ღორს დაკლავდნენ, გაფუფქავდნენ, გამოფაშვავდნენ და "მწვადებითა და არყებით რო იწყებდნენ, მეორე დღესღა ამთავრებდნენ ღვინითა და ყაურმით". გოგია კიდევ, ნოველიდან "სტუმარი ღვთისაა", დილიდანვე ითადარიგებს ყველაფერს, რაც ღორის დასაკლავადაა საჭირო, ცხელი წყლით დაწყებული – ხელგაწაფული მეზობლებით დამთავრებული. გოგია და მისი რაზმი გოგიას ცოლისძმიშვილის, ქუცნაშვილისა და მისი ჩინიანი უფროსების მოლოდინში არიან, ბატონი ვიტალის თამადობით. ბიჭი კარიერას იჭედავს, და რა ქნას, ხომ უნდა სცეს პატივი ბიძამისმა, რომელიც შიგადაშიგ შეიკურთხება კიდეც გაუმაძღარ სტუმრებზე. მაგრამ ჯერ სტუმრები არ მოსულან, ჯერ მხოლოდ შინაურები ტრიალებენ და ხანდახან ორნახადსაც ურტყამენ. დაკლავენ ღორს, გაასუფთავებენ, გამოშიგნავენ, აქნიან და ჯერ ელენთას შეყრიან ნაკვერჩხალში, მერე კი მწვადის სამზადისსაც შეუდგებიან. ამასობაში არაყსაც არ ივიწყებენ, დაჭრიან შემწვარ ელენთას – შეავსებენ ჭიქებს. აიღებენ შამფურებს, ჩათლიან ცვრიან მწვადს ხახვიან ჯამში, ისევ გააპიპინებენ ჭიქებს. თანაც შეშას ეზიდებიან, ხაშლამის ქვაბს ადგანან, დანებს ლესავენ, თუმცა არიან უსაქმურებიც, რამაზა, დავითა და წრუნტა.

არაყს ნუგზარ შატაიძესთან ძირითადად ჭაჭისა და ჭანჭურისას სვამენ, ხანდახან პანტისაც გამოერევა ხოლმე. ზოგჯერ ძალიან ცხარე არაყში წყალსაც ურევენ, მერე კი თანამეინახეებს ეკითხებიან, ძაან ხომ არ გამილაყებიაო. ერთი მოხუცი ცხარე არყის გამო დისშვილიშვილზე დარდობს, "აბა, ამის დამლევი ისწავლისღა რამესა?!"-ო.

არაყს ბევრი სიკეთე მოაქვს, სტუმრად რო წავლენ, ძღვნად მიუტანენ ხოლმე. არაყს ყლურწავდა მთხრობელის ბიძა, ბოღოჭა საწნახელში ყურძნის წურვისას, ფეხები რომ არ დაზრობოდა, მწყემსები კი, "სამ-სამი არყით სახსრებდაბუჟებულები ჩუმად გასცქერიან ტაფობში ჩაყუჟულ სოფელს". ხანდახან ბავშვსაც შესთავაზებენ ხოლმე არაყს, ისე, ხუმრობით. ერთი კაცი არყის დალევამდე ჩექმებს იხდის და მხოლოდ მერე სვამს, ეს ერთი მოხუცი კაცია ბარისახოს სასადილოდან, "თავპირჩამოგაზული, სახეზე სისხლებშემხმარი" შარიანი მოხუცი, რომელიც, კითხვაზე, "ჩექმები რაღაზე გაქვსო გახდილიო", მოკლედ პასუხობს, "ჩხუბში მიშლის ხელსო".

ნუგზარ შატაიძეს ერთი ბრწყინვალე ნოველა აქვს, "ჩვეულებრივი ყვავი, ჩვეულებრივი კაჭკაჭი, ჩვეულებრივი ძაღლები". ეს ავტობიოგრაფიული ნოველა მწერლის ოპერაციის ამბავს გვიამბობს და იმ ტკბილ საათებსაც აცოცხლებს, მეზობლის ვენახში რომ გაატარა ავტორმა ჭანჭურის არყის სმაში. ჯიბეში ნიტროგლიცერინი უდევს, მაგრამ მაინც არაყი ენატრება. ზის და მეზობელს ელოდება, რომელიც სულ მალე დაბრუნდება ხელში ჯამებივით კომბოსტოს ფოთლებით, პამიდვრითა და ვენახის ატმით სავსე ფოთლებით, დააძრობს სამალავიდან შარშანდელ ჭანჭურის არაყს და სამ-სამი შესანდობრით ცლიან ბოთლს, შემდეგ კიდევ ერთ ბოთლს იშოვიან და გაისმის ნოველის ცენტრალური ფრაზაც, თუ გნებავთ სიბრძნე: "არაყი მწარეა, მაგრამ ტკბილია..."

უკვე ერევანში კი, გულსისხლძარღვთა კლინიკაში გაკეთებული ოპერაციის შემდეგ ავტორი ამ ეპიზოდს გაიხსენებს და ცხადად დაინახავს ვენახში მომავალ მეზობელს, ჭანჭურის არყით სავსე ბოთლი რომ ჩაუხუტებია გულში:

"- რა გაცინებს? – მეკითხება ცოლი და შეშფოთებული მიყურებს.
- არაფერი, - ვჩიფჩიფებ მე, - არაფერი... – მერე ვამატებ, - მიდით ერთი, ოვაიკიმიანს ჰკითხეთ, არყის დალევა როდის შეიძლება...
- რაო!!! – კივის ცოლი.
- ნარკოზის ბრალია ეგა... – ამბობს ჩემი ძმაკაცი, - გაუვლის, მალე გაუვლის... ყველაფერი კარგად იქნება."