„საიათნოვა“ ( სსრკ, 1968, რეჟისორი სერგო ფარაჯანოვი)
9 იანვარს, დიდი რეჟისორის დაბადების 100 წლისთავზე, იუტუბზე შევიხედე და სერგო ფარაჯანოვის ფილმების ძებნა დავიწყე. თავიდან გამიხარდა, როცა ამ არხზე „მივიწყებულ წინაპართა აჩრდილებიც“ აღმოვაჩინე, „საიათნოვაც“, „აშიქ ქერიბიც“... ფარაჯანოვზე გადაღებული დოკუმენტური ფილმებიც. თუმცა მალევე გამიელვა აზრმა, რომ ოსტატის მემკვიდრეობას ისევ არ ჰყავს გავლენიანი პატრონი, რომელიც არა მარტო საავტორო უფლებების დაცვაზე იზრუნებს, არამედ კიდევაც მოუვლის ფარაჯანოვის ფილმებს, ნახატებს, კოლაჟებს, ხელნაწერებს. როგორც ვხვდები, მსოფლიო კინოს კლასიკოსის შემოქმედებითი მემკვიდრეობა ისევ ხელიდან ხელში გადადის.
ეს პროცესი დაიწყო სერგო ფარაჯანოვის გარდაცვალების შემდეგ (რომელიც საბჭოთა კავშირის დაშლას და მთელი კინოინდუსტრიის ნგრევას დაემთხვა). თუმცა საავტორო უფლებების დაცვის თვალსაზრისით ფარაჯანოვის კინოს ოსტატის სიცოცხლეშიც არ გაუმართლა. 80-იანებში, პატიმრობიდან როცა გაანთავისუფლეს, კინოსტუდია „ქართულმა ფილმმა“ მუშაობის საშუალება მისცა (აქ აუცილებლად უნდა აღვნიშნოთ სტუდიის მაშინდელი დირექტორის, რეზო ჩხეიძის დამსახურება), ოღონდ იმ პირობით, რომ „ლეგენდას სურამის ციხეზე“ ორი ავტორი ეყოლებოდა. ასე გაჩნდა ტიტრებში ფარაჯანოვის გვერდით მსახიობ დოდო აბაშიძის სახელი.
თუმცა მეორე ავტორის მოთხოვნა არაფერი იყო იმ ტკივილთან შედარებით, რაც სერგო ფარაჯანოვს „საიათნოვას“ გამო მიაყენეს. „მივიწყებულ წინაპართა აჩრდილების“ საერთაშორისო წარმატების შემდეგ თბილისელ რეჟისორს ისტორიულ სამშობლოში მუშაობის საშუალება მისცეს. თუმცა მოსკოველ ცენზორებთან ომი ჯერ კიდევ სცენარის დამტკიცებისას დაიწყო. ბოლოს და ბოლოს „არმენფილმში“ გადაღება დასრულდა. ფილმიდან რამდენიმე მნიშვნელოვანი ეპიზოდი ამოიღეს, თავიდან დაამონტაჟეს და სათაურიც კი შეუცვალეს - დაარქვეს „ბროწეულის ფერი“. მიანიჭეს მეოთხე კატეგორია, რაც იმას ნიშნავდა, რომ დაიბეჭდებოდა ფარაჯანოვის ფილმის სულ რამდენიმე ასლი, რომლებსაც არა კინოთეატრებში, არამედ კლუბებში უჩვენებდნენ. თუმცა „საიათნოვას“ ამბავი არც ამით დასრულებულა - აღდგენილი და კიდევ ერთხელ გადაკეთებული ვერსიის პრემიერიდან რამდენიმე თვის შემდეგ სერგო ფარაჯანოვი დააპატიმრეს და ეკრანებზე ახლად გამოსული ფილმი თაროზე შემოდეს.
დღეს რჩება შთაბეჭდილება, რომ „საიათნოვას“ აკრძალვა რეჟისორის დაპატიმრებას ნაკლებად უკავშირდება. მე-18 საუკუნის პოეტის შესახებ ფილმის გადაღების უფლება ფარაჯანოვს იმიტომ მისცეს, რომ „ინტერნაციონალიზმის“ თემა დაემუშავებინა, მაგრამ მიიღეს სულ სხვა - ალეგორიებით გადატვირთული მისტიკურ-პოეტური ხილვა, რომელსაც არაფერი ჰქონდა საერთო ბიოგრაფიული კინოს ჟანრთან. „მამათმავლობაში“ ავტორის მხილებას წინ უძღოდა მთელი სერია გამანადგურებელი სტატიებისა „საიათნოვას“ მანერულ სტილზე, თვითმიზნურ ფორმალიზმზე, სურათოვნებაზე, სტატიკურობაზე... იმაზე, რომ ფარაჯანოვმა კინოდან გააქრო მოძრაობა. პრესა ქმნიდა საზოგადოებრივ აზრს, რომელმაც ფარაჯანოვის დაპატიმრების შემდეგ კარგად იმუშავა. ფარაჯანოვის შედევრი, უბრალოდ, დაიკარგა. მაგრამ „სოვექსპორტფილმმა“, ორგანიზაციამ, რომელსაც უცხოეთში საბჭოთა კინოს პროპაგანდა ევალებოდა, მაინც „გაუშვა“ სერგეი იუტკევიჩის მიერ რედაქტირებული „საიათნოვა“ დასავლეთში. თუნდაც იმიტომ, რომ ასეთ ფილმებს - ტარკოვსკის „ანდრეი რუბლოვს“, თენგიზ აბულაძის „ვედრებას“, ილია ავერბახის „მონოლოგს“ ქვეყანაში „ვალუტა“ შემოჰქონდათ. „საიათნოვას“ გადამალვას აზრი აღარ ჰქონდა.
1977 წელს ლილი ბრიკი, „რუსული ავანგარდის მუზა“, რომელსაც დასავლეთში კარგად იცნობდნენ, პარიზში გაემგზავრა, ვლადიმერ მაიაკოვსკის გამოფენაზე, სადაც შეხვდა ლენინური პრემიის ლაურეატს ლუი არაგონს და სთხოვა, დაუყოვნებლივ მიეღო ზომები სერგო ფარაჯანოვის გასათავისუფლებლად. არაგონმა ჯერ ხელმოწერები შეაგროვა ფარაჯანოვის განთავისუფლების მოთხოვნით (წერილს ხელს აწერენ ფედერიკო ფელინი, მიქელანჯელო ანტონიონი, ბერნარდო ბერტოლუჩი, ალბერტო მორავია, აგრეთვე იტალიისა და საფრანგეთის კომპარტიის აქტივისტები), შემდეგ კი ჩავიდა მოსკოვში და დიდ თეატრში, მისი მოღვაწეობის აღსანიშნავ კონცერტზე, ლეონიდ ბრეჟნევს ფარაჯანოვის შეწყალება მოსთხოვა. არაგონი კატეგორიული იყო - თუკი „საიათნოვას“ ავტორს არ გაანთავისუფლებდნენ, პოეტი-კომუნისტი ლენინის ორდენზე უარს იტყოდა. „ვინაა ფარაჯანოვი?“ - უკითხავს ბრეჟნევს, თუმცა პასუხს არ დალოდებია. სერგო ფარაჯანოვი ციხიდან გამოუშვეს. მართალია ცოტა ხანში მას ისევ დააპატიმრებენ (ამჯერად „სპეკულანტობისთვის“), თავისუფლების ეს ხანმოკლე პერიოდი საკმარისი აღმოჩნდება „საიათნოვას“ ფრთხილი რეაბილიტაციისთვის.
„ბროწეულის ფერად“ მონათლულ შედევრს ისევ გადააკეთებენ. მაგრამ კინოცენზურის ისტორიაში ეს იშვიათი შემთხვევაა, როცა ფილმის დასახიჩრება ოდნავაც კი ვერ მოქმედებს მის მხატვრულ ღირებულებაზე. „საიათნოვა“, შესაძლებელია, ყველაზე თავისუფალი ფილმია ფარაჯანოვის შემოქმედებაში, რადგანაც ავტორი აქ საერთოდ აღარაა დამოკიდებული სიუჟეტსა და ამბის თხრობაზე. იქნებ ამიტომაცაა, რომ ყველა მაყურებელი რაღაც თავისას ნახავს „საიათნოვაში“ და თუკი ოსტატის თამაშის წესები მიიღო, აუცილებლად გაუჩნდება ფილმის მეორედ ნახვის სურვილი.
მართალია, ფილმი ერთგვარ ნოველებადაა დაყოფილი - ბავშვობა, პოეტის სიყვარული, ლოცვა, შემოქმედება, პოეტის სიკვდილი, მისი პოეზიის უკვდავება, მაგრამ ამ ნოველების გადაადგილებაც კი მნიშვნელოვნად არაფერს შეცვლის მხატვრულ ქსოვილში, რადგანაც „საიათნოვა“ არა მე-18 საუკუნის პოეტის ბიოგრაფიაა, არამედ მისი პოეზიის ეკრანიზაცია. პოეზიისა, რომელსაც არა აქვს „ნარატივი“, რომელიც თავად იგება სახე-სურათებზე, საგნებზე... ერთი დიდი სურათოვანი კლიპია, რომელშიც პოეზია გაშეშებული, მკაცრად მოჩარჩოებული კინემატოგრაფიული სახეებითაა „თარგმნილი“.
ამ სამყაროს ზიანს ვერ მიაყენებ, როგორც არ უნდა ჩაერიო, რადგანაც თავად გააზრებულად, პრინციპულად მოკლებულია მთლიანობას, გადაბმას, კავშირებს. აქ პოეტს და მის შეყვარებულსაც კი ერთი მსახიობი, სოფიკო ჭიაურელი განასახიერებს. „საიათნოვა“ არა მარტო კოლაჟი, არამედ ანდროგინური სამყაროა, წარმოდგენილი იერატიული სტილით... თითქოს ფილმია, რომელიც გადაღებულია მაშინ, როცა კინო არ არსებობდა, შესაბამისად, არ არსებობდა ფილმის გადაღების, აწყობის, მსახიობის კამერასთან ურთიერთობის კანონები;
მეტიც, თითქოს გადაღებულია მაშინ, როცა ენა, როგორც კომუნიკაციის საშუალება, არ დაბადებულა. ამიტომაცაა, რომ ხანდახან ფარაჯანოვის შედევრი უხმო კინოს ეპოქაში გადაღებულ ფილმებს გვაგონებს.
„საიათნოვა“ თითქმის მთლიანად ერთ პავილიონშია გადაღებული. უცნაურიცაა, ფარაჯანოვი ითვლება „ნივთების“ რეჟისორად, მისი ბინა კოტე მესხის ქუჩაზე გადატვირთული იყო მრავალი ძვირფასი და იაფფასიანი საგნით, „კულტურის ნაჭრებით“, ნახატებით, კოლაჟებით, თოჯინებით. თუმცა „საიათნოვაში“ ოსტატი უკიდურეს განტვირთულობას აღწევს. თანაც არა მარტო საგნების, არამედ ფერის. გამოსახულება „ცარიელია“, მაგრამ, შესაძლებელია სწორედ ამ სიმკაცრის გამო, ჩვენ უფრო ყურადღებით ჩავაცქერდებით ყველაფერს, რაც კადრში აღმოჩნდება. ჩვენ მუდმივად ვურთიერთობთ ამ საგნებთან, კოსტიუმებთან, ჩიტებსა და ბროწეულებთან. ადამიანის და საგნის ასეთი „ეგზისტენციალური“ გააზრება მე პირადად ყველაზე მეტად სეზანის ფერწერაში მინახავს. „სად სივრცეში მოაზროვნე სეზანი და სად ფარაჯანოვის ფრონტალური მიზანსცენები?“ - იკითხავთ ალბათ. საქმეც ისაა, რომ ფარაჯანოვის ჯადოქრობა ამ მხრივაც ბოლომდე აუხსნელი რჩება. სერგო ფარაჯანოვი „გვეთამაშება“ განსხვავებული სტილებით ერთადერთი მიზნის მისაღწევად - მას ძალიან უნდა, მიწიერი სამყაროს, ანუ სიცოცხლის სილამაზე შევიგრძნოთ და ყველაფერში, რაც ცოცხალია (და მკვდარიც) ღვთაებრივი დავინახოთ.
სერგო ფარაჯანოვის შემოქმედების ერთ-ერთი ყველაზე სერიოზული მკვლევარი ერიკ ბულო „საიათნოვასთან“ დაკავშირებით ფრანც კაფკას იხსენებს: „წიგნი უნდა იყოს ნაჯახი, რომელიც ჩვენს სულში გაყინულ ზღვას გააპობს“. ასეა „საიათნოვა“. აქ ჩვენს გაყინულ გულებს ფარაჯანოვის გამოსახულება ათბობს.
