„ევროინტეგრაცია ნიშნავს კანონის უზენაესობას, დამოუკიდებელ მედიას, საარჩევნო სისტემას - ვფიქრობ, თუ [ქართული ოცნება] ამას გააკეთებს, ეს მათ არჩევნებში წაგებად დაუჯდებათ“, - შტეფან მაისტერი, გერმანიის საგარეო ურთიერთობათა საბჭოს ხელმძღვანელი, ვაჟა თავბერიძესთან საუბრობს არა მხოლოდ საქართველოს ხელისუფლების შიშზე, არამედ გერმანიის გაუბედაობაზე რუსეთის წინაშე. რატომ ვერ სწავლობს გერმანია გაკვეთილებს ან რატომ სწავლობს დაგვიანებით და როგორ ცვლის ეს შეცდომები ისეთი ქვეყნების ბედს, როგორიც საქართველოა.
გერმანიაში დღეს გვყავს კანცლერი, რომელსაც ამ ომში ლიდერის ფუნქცია არ აქვს, შოლცი რისკს უფრთხის. არ გვაქვს სტრატეგია, არ გვაქვს მენტალიტეტი...
რადიო თავისუფლება: გერმანიით დავიწყოთ. ალბათ ნახეთ, ტვიტერზე გაზპრომის მიერ გამოქვეყნებული ფოტო - ერთმანეთში აბურდული კაბელები, სადღაც ჯიხურში. გაზპრომმა ასე „ახსნა“ ის ფაქტი, რომ გერმანიას გაზის მიწოდებას უწყვეტს. ამ ფოტოს შემხედავს გიჩნდება კითხვა - გერმანია „გადააგდეს“?
შტეფან მაისტერი: ვფიქრობ, კრემლში მიხვდნენ, რომ გერმანია ევროპის სუსტი წერტილია. იგი [რუსეთთან] ურთიერთდამოკიდებულების ნაცვლად მასზე გახდა დამოკიდებული. ახლა გვიწევს გავიაზროთ, რომ ჩვენ უფრო ვართ დამოკიდებული რუსულ გაზზე, ვიდრე რუსეთია დამოკიდებული ჩვენ მიერ გაზში გადახდილ ფულზე. გვიწევს იმის გააზრებაც, რომ მოწყვლადი საზოგადოება ვყოფილვართ, და რომ ჩვენმა ლიდერებმა თვითონაც არ უწყიან, საით მიდიან. ომმა შეცვალა რუსეთის აღქმა გერმანიაში - როგორც პოლიტიკურ ელიტაში, ასევე საზოგადოებაში. ეს გარდამტეხი ცვლილებაა - ეს პირველი შემთხვევაა, როცა გერმანელებმა გავიაზრეთ, რომ ეს ყველაფერი უსაფრთხოების საკითხია. 2008-ში ეს არ გვესმოდა. არც 2014-ში. ახლა როგორც იქნა გავიაზრეთ, და გვაქვს ეს ე.წ. დიდი შემობრუნების სიტყვა ბატონი შოლცისგან და დაპირება, რომ სამხედრო სფეროში 100 მილიარდი ევრო დაიხარჯება. მაგრამ ეს უბრალოდ იმას ნიშნავს, რომ რეალობას „წამოვეწიეთ“, ეს არ არის მომავლის ხედვა და მისკენ წინსვლა.
რადიო თავისუფლება: რეაგირებაა, პროაქტიულობის ნაცვლად.
შტეფან მაისტერი: სწორედ ასეა. გერმანიაში დღეს გვყავს კანცლერი, რომელსაც ამ ომში ლიდერის ფუნქცია არ აქვს, დასავლეთის მხრიდან [რუსეთისთვის] პასუხის გამცემის, ლიდერის ფუნქცია აკისრია ამერიკას, შოლცი რისკს უფრთხის. არ გვაქვს სტრატეგია, არ გვაქვს [შესაბამისი] განწყობა და არც გარდატეხა მიდგომაში. ეს მხოლოდ და მხოლოდ სიტყვაა, და დაპირება, რომ თავდაცვაში ფული დაიხარჯება. და ეს იმის ფონზე, რომ დღეს რუსეთი ევროპული უსაფრთხოების მთავარი გამოწვევაა - მსოფლიო ომიდან მოყოლებული ევროპა მსგავსი საფრთხეების წინაშე არ დამდგარა. ეს რევიზიონისტი ძალაა, ეს არაა საბჭოთა კავშირი, რომელიც კმაყოფილი იყო სტატუს-კვოთი, რუსეთი უფრო შორსაა წამსვლელი. სულ სხვანაირი მიდგომა და აზროვნება გვჭირდება. და არ მგონია, გერმანია მზად იყოს, ამ მხრივ ლიდერის ფუნქცია იტვირთოს და გასაკეთებელი გააკეთოს.
ყარაბაღში ომია? მერე რა, ეგ ხომ შორსაა ჩვენგან. დონბასში მოხდა რაღაც? ჰო, მაგრამ ჩვენ არ გვეხება. ასე ვისხედით ამ ჩვენს კომფორტის ზონაში და არავის სურდა, საზოგადოებისთვის ეთქვა, რომ ჩვენი გეოპოლიტიკური გარემო, ჩვენი უსაფრთხოება უკვე შეიცვალა.
რადიო თავისუფლება: კიდევ ერთი კითხვა რუსულ გაზზე - ნორდსტრიმი საბოლოოდ მაინც გეოპოლიტიკური პროექტი გამოდგა, და არა ეკონომიკური. არადა, მთელი გერმანული ელიტა წლების მანძილზე არწმუნებდა მთელ მსოფლიოს, რომ ასე არ იყო. რატომ?
შტეფან მაისტერი: გულწრფელად გითხრათ, მგონია, რომ აქ რეალობის მიუღებლობასთან გვაქვს საქმე. თუ შენს კომფორტის ზონაში ხარ მოკალათებული, თუ შენი ენერგოსისტემის მოდერნიზება იაფ რუსულ გაზს მიაბი, და მთელი შენი ინდუსტრიაც ამ იაფ რუსულ გაზზეა დამოკიდებული, რა თქმა უნდა, გიმძიმს, ამას შეელიო, ეს ხომ ასე მოსახერხებელია. კომფორტულია. ყარაბაღში ომია? მერე რა, ეგ ხომ შორსაა ჩვენგან. დონბასში მოხდა რაღაც? ჰო, მაგრამ ჩვენ არ გვეხება. ასე ვისხედით ამ ჩვენს კომფორტის ზონაში და არავის სურდა, საზოგადოებისთვის ეთქვა, რომ ჩვენი გეოპოლიტიკური გარემო, ჩვენი უსაფრთხოება უკვე შეიცვალა. რეალობას თვალი არ გავუსწორეთ, მყუდროებაში „გავმაგრდით“ და ჩვენი საკუთარი რეალობა შევიქმენით, ზუსტად ისე, როგორც თავად რუსებმა. ამ რეალობის უკან მოტოვება ზოგჯერ არცთუ ისე ადვილია. მაშინაც კი, როდესაც ექსპერტები გავიძახოდით - ახლა თუ არ იმოქმედებთ, მერე ეს უფრო ძვირი დაგვიჯდება. და სწორედ ასე მოხდა. 2008 წლიდან მოყოლებული ფასი მხოლოდ და მხოლოდ იზრდებოდა, როგორც ხედავთ.
არანაირ კმაყოფილებას არ ვგრძნობ იმის გამო, რომ მართალი ვიყავი. პირიქით, ეს მწარე გრძნობაა, ნიშნისმოგებაში შვებას ვერ იპოვი. და თანაც, რეალობა ყოველდღე იცვლება. დღესაც არ ვაკეთებთ გასაკეთებელს.
რადიო თავისუფლება: ახლა, გერმანია ფაქტობრივად რუსული გაზის გარეშე დარჩა. როცა ზამთარი მოვა და ე.წ. ქამრების შემოჭერა მოგიწევთ, რა გავლენას იქონიებს ეს უკრაინის მხარდაჭერაზე გერმანიაში?
შტეფან მაისტერი: მგონი, უკრაინის მხარდაჭერის პიკს უკვე მივაღწიეთ გერმანულ საზოგადოებაში. იმავეს ვიტყოდი მთელ ევროპაზე, გარდა ბალტიის ქვეყნებისა და პოლონეთისა. პიკი გავიარეთ და ახლა ხალხი უფრო და უფრო გრძნობს ამ ომისა და სანქციების ფასს. პანდემიას გლობალური კრიზისი მოჰყვა. ვფიქრობ, ეს ბატონი პუტინის გათვლებშიც შედიოდა. ჩვენი საზოგადოებები ბევრად უფრო მოწყვლადები არიან, ვიდრე რუსი საზოგადოება. ჩვენს ელიტას ძალიან ეშინია ზამთრის, და საზოგადოების მხრიდან ზეწოლა მხოლოდ და მხოლოდ გაიზრდება, რომ რამე კომპრომისი გამოინახოს, შესაძლოა ზეწოლა იყოს უკრაინაზე, რათა ისინი მოლაპარაკებებს დათანხმდნენ, და სანქციების ნაწილის მოხსნაზე. ამის საფრთხე არსებობს. ვფიქრობ, ჩვენს საზოგადოებებს აფრთხობთ ის პერსპექტივა, რომ მათი ცხოვრების დონე შეიძლება გაუარესდეს, რომ შესაძლოა, ჩვეული კომფორტი დაკარგონ, მიუხედავად იმისა, რომ მაინც გვარიანად მდიდრები ვართ სხვებთან შედარებით, ვისაც ასევე აწუხებს ეს ენერგოკრიზისი, პანდემია და სხვა.
ვფიქრობთ, რომ თუ [რუსეთს] ვაამებთ, თუ კომპრომისზე წავალთ, თუ მეორე მხარე მოიგებს, ჩვენც მოვიგებთ. არ გვესმის, რომ რუსულ აზროვნებაში მსგავსი რამ არ არსებობს, იქ არის - მე მოვიგე - შენ წააგე.
რადიო თავისუფლება: რას უქადის ეს ომი მერკელის მემკვიდრეობას? გახდება თუ არა ის გერმანიის „ფრაუ ჩემბერლენი“?
შტეფან მაისტერი: ჩემთვის ძნელია იმის მიღება, რომ ანგელა მერკელი არ ტყდება და არ ამბობს, რომ შესაძლოა, მანაც დაუშვა შეცდომები. მერკელმა საჯაროდ, ღიად განაცხადა, რომ მას არავითარი შეცდომა არ დაუშვია. მისი მემკვიდრეობა ბევრად უფრო პრობლემატურია, ვიდრე გვეგონა. როდესაც თანამდებობა დატოვა, მას აღვიქვამდით, როგორც თავისუფალი სამყაროს ლიდერს. მაგრამ ვფიქრობ, ის [ზედმეტად] ბევრ კომპრომისზე მიდიოდა რუსეთთან. ისიც უნდა ითქვას, რომ გერმანიის და საფრანგეთის ჩაურევლობის შემთხვევაში, რუსეთი 2014 წელსვე კიდევ უფრო შორს შეტოპავდა, ასე რომ, რაც მერკელმა გააკეთა კრიზისის მენეჯმენტის მხრივ, მნიშვნელოვანია, მაგრამ - როგორც პიროვნებას აღმოსავლეთ გერმანიიდან, რომელიც საუბრობს რუსულად, რომელსაც ესმის, როგორ მუშაობს რუსული სისტემა - მეტი მოეთხოვებოდა, მეტი უნდა გაეკეთებინა. ვფიქრობ, ესაა გერმანიის მთავარი პრობლემა - გასაკეთებელს არ ვაკეთებთ. არ ვართ ლიდერები - არ ვაჩერებთ გაზსადენს, არ ვამცირებთ რუსულ გაზზე დამოკიდებულებას. მერკელის მემკვიდრეობის განუყოფელი ნაწილი იქნება ის, რომ მანაც შეუწყო ხელი ამ ილუზიის, კომფორტის ზონის შენარჩუნებას, როგორც ეკონომიკის, ასევე უსაფრთხოების კუთხით.
რადიო თავისუფლება: დიახ, ის საჯაროდ აცხადებს, რომ შეცდომები არ დაუშვია. ქართული და უკრაინული აუდიტორიისთვის განსაკუთრებით გამაწბილებელია ის ფაქტი, რომ მერკელი დღემდე ამტკიცებს, რომ ბუქარესტის სამიტზე უკრაინისა და საქართველოსთვის ნატოში გაწევრების გეგმის, იმავე მაპ-ის არმიცემა სწორი გადაწყვეტილება იყო. იყო თუ არა ეს შეცდომა?
შტეფან მაისტერი: ეს იყო შეცდომა. უნდა გვესმოდეს, რომ უსაფრთხოების კუთხით სიტუაცია ამ რეგიონში მნიშვნელოვნად შეიცვალა. და რომ უნდა დავიწყოთ უსაფრთხოების ალიანსების შენება ისეთ ქვეყნებთან, როგორებიცაა საქართველო და უკრაინა, უნდა დავეხმაროთ მათ საკუთარი არმიების მოდერნიზებაში, მივაწოდოთ იარაღი და სხვადასხვა გარანტია მაინც მივცეთ, თუ ნატოს წევრობის შეთავაზება არ გვსურს, რადგან კონფლიქტების საკუთარ ტერიტორიაზე ხილვა გვაშინებს. მაგრამ, ახლა უკვე ისიც ცხადი გახდა, რომ ნატოს ფარგლებს გარეთ უსაფრთხოება უკვე აღარ არსებობს. ეს გაკვეთილი ახლახან ვისწავლეთ. ასე რომ, დიახ, ვფიქრობ, ეს შეცდომა იყო. მაგრამ ეს იყო შეცდომა, რომელიც შვა უვიცობამ. 2014 წლის შემდეგ, ამერიკამ და ნატომ ბევრი გააკეთეს ამ ქვეყნების თავდაცვითი პოტენციალის მოდერნიზებისთვის. ევროკავშირის წევრობის პერსპექტივა საქართველოსთვის, მაშინ, როდესაც მართლაც რეფორმისტი მთავრობა ჰყავდა, უკეთესობისკენ შეცვლიდა მდგომარეობას. ამის არგაკეთება შეცდომა იყო, ბევრი სხვა შეცდომაც იყო, რომლებიც ჩვენმა ლიდერებმა დაუშვეს. 10 წელი გერმანიის საგარეო საქმეთა სამსახურში ვიყავი მრჩევლად და 14 - გერმანიის ფედერალური კანცლერის უწყებაში – ბევრი რამის შესახებ, რაც ახლა ხდება, ვეუბნებოდით, ვაფრთხილებდით. ახლა, როცა ხალხი ამბობს, ეჰ, ბალტიელებს რატომ არ დავუჯერეთ? რად არ მოვუსმინეთ პოლონელებს და ა.შ., - მე ვფიქრობ, ამაზე პასუხის გაცემა ძნელი არ არის. ჩვენ მათ ვუსმენდით, მაგრამ ყურად არ ვიღებდით, რასაც გვეუბნებოდნენ, რადგან არ გვსურდა იმის გაგონება, რასაც გვეუბნებოდნენ - ამ ჩვენ მიერ შექმნილ რეალობას არ ერგებოდა და იმიტომ. ჩვენ უარი ვთქვით სიმართლის გაგონებაზე. ვფიქრობ, თვალთმაქცობაა ახლა იმის თქმა - ოოოჰ, უნდა მოგვესმინა. ჩვენ მაშინ სხვა ინტერესები გვქონდა - არ გვინდოდა კონფლიქტი რუსეთთან, რუსული რესურსები კი გვინდოდა. არა მხოლოდ გერმანია, ბევრი სხვა ქვეყანაც ასე იქცეოდა. არ გვინდოდა დიდ კონფლიქტში გარევა. არ გვინდოდა შებიჯება რუსეთის გავლენის სფეროში. და ვფიქრობ, სწორედ ამან გაუხსნა რუსეთს მადა. ხალხი, ვინც ამ ყველაფერს მაშინ გადაწყვეტილებების მიმღებებს ვეუბნებოდით, დღეს მეინსტრიმის ნაწილი გავხდით. მაგრამ არანაირ კმაყოფილებას არ ვგრძნობ იმის გამო, რომ მართალი ვიყავი. პირიქით, ეს მწარე გრძნობაა, ნიშნისმოგებაში შვებას ვერ იპოვი. და თანაც, რეალობა ყოველდღე იცვლება. დღესაც არ ვაკეთებთ გასაკეთებელს. ახლა განვიხილავთ სცენარებს, რა შეიძლება მოხდეს და როგორ, ჯერ კიდევ ზეწოლაა საჭირო იარაღის მისაწოდებლად. რატომ არ ვიყურებით წინ? მომავლის გეგმებს რატომ არ ვაწყობთ - ერთი თვით, ნახევარი წლით? რა ელის საქართველოს? რა ელის მოლდოვას? ამას ისევ არ ვაკეთებთ. ისევ იმავეს ვიმეორებთ.
რადიო თავისუფლება: ანუ მაშინ, როცა მათი მრჩეველი იყავით და ეუბნებოდით, რა უნდა გაეკეთებინათ, არ მოგისმინეს. და თქვენი ნათქვამი ახდა. ახლაც ეუბნებით, რისი გაკეთებაა საჭირო, და ისევ არ გისმენენ, და ისევ შეიძლება ახდეს თქვენი ნათქვამი. ერთგვარი გეოპოლიტიკური კასანდრა გამოდიხართ.
შტეფან მაისტერი: [მხოლოდ] ის შემიძლია ვთქვა, რომ საკმარისი არ გავაკეთეთ. [ჩვენს ლიდერებს] წარსული გაკვეთილად არ გამოადგათ, რადგან ჯერ კიდევ ვერ დაეწივნენ დღევანდელ რეალობასაც.
ესაა გერმანიის მთავარი პრობლემა - გასაკეთებელს არ ვაკეთებთ. არ ვართ ლიდერები.
რადიო თავისუფლება: განსაკუთრებით ავისმომასწავებელი იყო ყოფილი კანცლერის, გერჰარდ შროდერის ფრაზა. მისი თქმით, როგორც კი ომი დამთავრდება, გერმანია რუსეთის კარზე დააკაკუნებს, რადგან დასავლეთს არ აქვს ფუფუნება, რუსეთს ზურგი შეაქციოს. ხედავთ ამის საფრთხეს?
შტეფან მაისტერი: დარწმუნებული არ ვარ. გავიმეორებ იმას, რომ ჩვენს საზოგადოებას არ სურს საკუთარ კეთილდღეობას შეელიოს. ვფიქრობ, ჩვენი ცხოვრების დონე მაინც დაიწევს დაბლა, იმ კრიზისის გამო, რომელშიც უკვე ვართ. დღეს სხვა რეალობაში ვცხოვრობთ. [ახლა] ამ რეალობას ვიაზრებთ. მივხვდით, რომ საქმე უსაფრთხოებას ეხება. მაგრამ ვფიქრობ, მაინც შემოგვრჩება მაამებლობის ტენდენცია. ტენდენცია, სიყალბე ვარჩიოთ სიმართლეს, თუკი ის იაფი დაგვიჯდება. ჩემი აზრით, ხარჯებსა და სარგებელს არასწორად ვითვლით, ვფიქრობთ, რომ აი, თუ [რუსეთს] ვაამებთ, თუ კომპრომისზე წავალთ, თუ მეორე მხარე მოიგებს, ჩვენც მოვიგებთ. მაგრამ არ გვესმის, რომ რუსულ აზროვნებაში სცენარი - ყველა მოგებულია, არ არსებობს, იქ არის - მე მოვიგე - შენ წააგე, და არა ორივემ მოვიგეთ. თუ ვერ გავითავისებთ ამ რეალობას, ფასი, რომელსაც ამაში გადავიხდით, სულ უფრო და უფრო გაიზრდება.
რადიო თავისუფლება: რა მინდა გკითხოთ - რა არის მარადიული გერმანული გაუბედაობის საფუძველი, როდესაც საქმე მოსკოვთან ხმის ამაღლებას ეხება?
შტეფან მაისტერი: ჩემი აზრით, ეს კულტურული გარდატეხაა, რაც მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ დაემართათ გერმანიასა და მის ლიდერებს. ეს ერთგვარი პაციფიზმია, ომის მიუღებლობა. და თანაც, გერმანული საზოგადოება ძალიან გამდიდრდა, და ძალიან უყვარს საკუთარი მყუდროება. და არ არის საკმარისად მოქნილი იმისთვის, რომ რეალობას თვალი გაუსწოროს. ამას აქვს ისტორიული ფესვებიც - დანაშაულის კომპლექსი, და მადლიერების გრძნობა გორბაჩოვისადმი. ეს არის ერთგვარი პაციფისტური მსოფლმხედველობა, რაც განაპირობებს სტრატეგიული მიდგომის არარსებობას. ის, რასაც გერმანიაში 2000-იანი წლებიდან ვუყურებთ, ეს არის მზარდი ბიუროკრატიული კულტურა. ჩვენი პოლიტიკის სულ უფრო და უფრო ეკონომიკური კუთხით გაზომვის შედეგად დავკარგეთ ის დიდი მოაზროვნეები, ვინც ისტორიულად გვყავდა სამხედრო სტრატეგიის კუთხით. მე მათ [ადგილს] ვეღარ ვხედავ ამ კულტურაში.
[ქართველ] ხალხს, რომელსაც სურს ევროპაში ინტეგრაცია, მართავს მთავრობა, რომელსაც ამის ინტერესი არ აქვს.
რადიო თავისუფლება: და ბოლო კითხვა, საქართველოზე - ჩვენი აუდიტორიის იმ ნაწილისთვის, ვისაც არ ადარდებს, ქვეყნის ფარგლების გარეთ რა ხდება, როგორ ფიქრობთ, ის რაც ახლა უკრაინაში ხდება, შეცვლის საქართველოს მომავალს?
შტეფან მაისტერი: ვფიქრობ, მთელ პოსტსაბჭოთა რეგიონში ძირეული ცვლილებების მომსწრენი ვართ და დავამატებდი, რომ რუსეთი თავადვე აჩქარებს საკუთარი იმპერიის დაკნინებისა და დამხობის ტემპს. ამ ომით რუსეთმა საკუთარი იმპერია გაანადგურა. მაგრამ მიჩნდება კითხვა - სხვა რომელი აქტორია დღეს მზად, გამოძერწოს ამ რეგიონის, სამხრეთი კავკასიისა და შავი ზღვის მომავალი? ევროპა? ამერიკა? თურქეთი? ირანი? ჩინეთი? საქართველოს ახლა აქვს ეს კანდიდატობის სტატუსის მიღების პერსპექტივა, გარკვეული დათქმებით, რომლებიც მიბმულია შიდა პოლიტიკაზე. რამდენად სერიოზულია ეს? ვფიქრობ, სერიოზულია, თუ საქართველო საკუთარ „საშინაო დავალებას“ გააკეთებს, მაგრამ ეს გრძელვადიანი პროცესია. ვფიქრობ, ევროპული პერსპექტივა საქართველოსთვის ერთობ საჭირო რამეა, მაგრამ საქართველოს უფრო მოკლევადიანი ამოცანებიც სჭირდება - უსაფრთხოებისა და ეკონომიკის კუთხით. და პარალელურად ჩვენ გვაქვს ყარაბაღის ომი, რომელიც წინ წამოწევს ენერგეტიკულ და ალიანსების თემებს, ყველაფერი ეს კი გავლენას იქონიებს რეგიონში სიტუაციასა და მის მომავალზე. ჩემთვის ეს ყველაფერი დადის კითხვამდე - მზადაა კი შეერთებული შტატები, ამ რეგიონში მოთამაშედ დაბრუნდეს? არ დავმალავ, სკეპტიკურად ვარ განწყობილი, ამის მცირე შანსია. მზადაა ევროპა, სამეზობლოში წინ გამოდგეს და გასაკეთებელი გააკეთოს? ესეც მეეჭვება. ამას გარდა, საქმე გვაქვს საქართველოს მთავრობასთან, რომლის ინტერესებშიც აღარ შედის ევროპული ინტეგრაცია.
რადიო თავისუფლება: ასე ფიქრობთ?
შტეფან მაისტერი: ასე ვფიქრობ. ეს გამოწვევა იქნებოდა მათი ძალაუფლებისათვის. განსაკუთრებით იმიტომ, რომ ევროპასთან ინტეგრაცია მოიცავს კანონის უზენაესობას, დამოუკიდებელ მედიას, საარჩევნო სისტემას და ვფიქრობ, თუ ისინი ამას გააკეთებენ, ეს მათ არჩევნებში წაგებად დაუჯდებათ. ვფიქრობ იმ ხალხს, რომელიც გადაწყვეტილებებს იღებს თქვენთან, აშინებს ძალაუფლების დაკარგვა, მათ შორის პირადი უსაფრთხოების გამო. შესაბამისად, მივდივართ პრობლემასთან - ხალხს, რომელსაც სურს ევროპაში ინტეგრაცია, მართავს მთავრობა, რომელსაც ამის ინტერესი არ აქვს. ეს კი კარს უღებს რუსეთს მანევრირებისთვის და ქართულ პოლიტიკაზე გავლენის მოსახდენად.
