ბლოგები

პოპულისტური მოძრაობების აღმასვლა დასავლეთში ემთხვევა იმ ფინანსური და ეკონომიკური სისტემის კრიზისს, რომელიც 2008 წელს დაიწყო. შესაბამისად, ამ მოძრაობების რიტორიკის ერთ-ერთი მთავარი შემადგენელი ნაწილი არის სიღარიბისა და უთანასწორობის თემა კაპიტალისტურ საზოგადოებებში. პოპულისტური ხედვა სიღარიბეზე მართალია, ერთგვაროვანი არ არის, მაგრამ ერთი საერთო ნიშნის შემჩნევა მაინც შეიძლება: უმრავლეს შემთხვევებში აქცენტი გადადის ეკონომიკური ხასიათის ურთიერთობიდან „ელიტასა“ და „დანარჩენებს“ შორის არსებულ უთანხმოებებზე. მსგავსი რიტორიკა ზოგჯერ საქართველოშიც შეიმჩნევა. ამიტომ ვფიქრობ, მნიშვნელოვანია, თუ განვიხილავთ, რა საფრთხეებს შეიცავს.

იქიდან დავიწყებ, რომ სიღარიბის მთავარი მიზეზი ჩვენს საზოგადოებებში ეკონომიკური წყობის თავისებურებებში უნდა ვეძებოთ. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, სიღარიბის მთავარი მიზეზი სტრუქტურულია და არა ინდივიდუალური (გამონაკლის შემთხვევებს თუ არ ჩავთვლით - მაგალითად, მდიდარი ადამიანი, რომელიც შეპყრობილი იყო ლუდომანიით და გაღარიბდა). ასეთი ორი სტრუქტურული მიზეზის გამოყოფა შეიძლება: პირველი - ჩამორჩენილი ეკონომიკა (რითიც მემარჯვენეები მუდმივად აპელირებენ), და მეორე - ღარიბი ფენების ეკონომიკური ექსპლუატაცია (რაზეც ძირითადად მემარცხენეები აკეთებენ მთავარ აქცენტს). ორივე ეს მიზეზი ფუნდამენტურია: თუკი ფული არ იქნება, ის ვერც გადანაწილდება; თუკი ფული იქნება, მაგრამ არ გადანაწილდება, სიღარიბე ვერ აღმოიფხვრება (წარმოიდგინეთ მდიდარი დასავლური საზოგადოებები სოციალური დაცვის პროგრამებისა და შრომის კანონმდებლობის გარეშე). პოპულიზმის მთავარი ამოცანა ის არის, რომ ყურადღება ამ სტრუქტურული მიზეზებიდან გადაიტანოს ისეთ მიზეზებზე, რომლებიც პრობლების მთავარ არსს არ წარმოადგენს.

პოპულისტების ყველაზე საყვარელი ხერხი არის ეკონომიკური ხასიათის ექსპლუატაციის შენიღბვა „ლიბერალურ ელიტასა“ და „დანარჩენებს“ შორის არსებული უთანასწორობით. მართალია, სტატისტიკურად ეს „ელიტები“ ეკონომიკურად შედარებით წარმატებულები არიან, ვიდრე „დანარჩენები“, მაგრამ ისინი ეკონომიკური თამაშის წესებს არ აწესებენ. პარადოქსულია, რომ ისინი, ვინც თამაშის წესებს აწესებენ, - მაგალითად, ყველაზე მდიდარი კორპორაციები და ინდივიდები, - ხშირად თავს ჩაგრულების მხარეს მოიაზრებენ. ამის საუკეთესო მაგალითი დონალდ ტრამპია აშშ-ში - მილიარდერი, რომელმაც ყველაზე მდიდრებს, მათ შორის მულტიმილიონერებსა და მილიარდერებს, გადასახადები შეუმცირა. ტრამპი მიიჩნევს, რომ იგი წარმოადგენს იმათ, ვინც სისტემამ და „ლიბერალურმა ელიტებმა“ გარიყეს. ამავე დროს იგი ეჭვქვეშ არ აყენებს „ელიტურობის“ განმსაზღვრელ ისეთ კრიტერიუმებს, როგორიცაა, მაგალითად, ქონებრივი მდგომარეობა, „წარმატებულობა“ და სოციალური სნობიზმი. მაგალითად, 2018 წლის ივნისში, ტრამპმა მხარდამჭერებს ასე მიმართა: „რატომ არიან ისინი ელიტები? მე მაქვს ბევრად უკეთესი სახლი, ვიდრე მათ აქვთ. მე უფრო ჭკვიანი ვარ, ვიდრე ისინი. მე უფრო მდიდარი ვარ, ვიდრე ისინი. მე გავხდი პრეზიდენტი, ისინი - ვერა. მე წარმოვადგენ ყველაზე საუკეთესო, ჭკვიან, ერთგულ ადამიანებს დედამიწაზე - რეგვენებს (the deplorables)”. (ცხადია, ტრამპის მიერ სიტყვა „რეგვენის“ ხმარება ამ კონტექსტში ირონიულია. პირველად ეს სიტყვა ტრამპის მხარდამჭერებთან მიმართებაში ჰილარი კლინტონმა გამოიყენა.)

ე.ი. ტრამპისთვის პრობლემა ეკონომიკური უთანასწორობა კი არ არის (პირიქით, თავად ის ამ უთანასწორობის ერთ-ერთი სიმბოლოა), არამედ უფრო მეტად - „კულტურული“ ფაქტორები. უფრო კონკრეტულად, ტრამპი და სხვა პოპულისტები უტევენ „დედაქალაქის ლიბერალურ ელიტებს“ ან უბრალოდ „ურბანულ ელიტებს“. მათი გადმოსახედიდან, ასეთები არიან მეინსტრიმული მედიის ჟურნალისტები, შემოქმედებითი სფეროების მუშაკები (ტრამპის მომხრეები ხშირად ახსნებენ „ჰოლივუდის ელიტებს“), ლიბერალურად განწყობილი ინტელექტუალები და აკადემიკოსები, ბიზნესმენები, პოლიტიკოსები და ა.შ. მიუხედავად მათი ქონებრივი მდგომარეობისა.

Financial Times-ის პოლიტიკური კომენტატორი გიდეონ რახმანი შენიშნავს, რომ „ტრამპის, ბრექსიტის, ორბანისა და ერდოანის მოწინააღმდეგე ქალაქის მცხოვრებლები, როგორც წესი, უფრო მდიდრები და განათლებულები არიან, ვიდრე მათი ოპონენტები... ქალაქის მცხოვრებლები ასევე, როგორც წესი, უფრო მეტს მოგზაურობენ, მიდიან სასწავლად საზღვარგარეთ ან თავად არიან ახალბედა იმიგრანტები. მაგალითად, ნიუ-იორკისა და ლონდონის ამჟამინდელი მოსახლეობის ერთ მესამედზე მეტი საზღვარგარეთ არის დაბადებული.“

ერთი რამ, რაც რახმანს მხედველობიდან რჩება, ის არის, რომ „ლიბერალური ელიტების“ შედარებით სახარბიელო ეკონომიკური მდგომარეობა პოპულისტებისთვის მეორეხარისხოვანი საკითხია. პოპულისტებისთვის უფრო მნიშვნელოვანი ის არის, რომ მოსახლეობა ერთმანეთს გადაჰკიდონ მათი საცხოვრებელი ადგილის, განათლების დონის, კულტურული პრეფერენციების მიხედვით. ისინი ამას იმ მიზნით შვრებიან, რომ დაფარონ ყველაზე მთავარი: ეკონომიკური ექსპლუატაციით გამოწვეული უთანასწორობა.

ცხადია, ქალაქსა და სოფელს, ან უმაღლესი განათლების მქონეებსა და არმქონეებს შორის არსებული ეკონომიკური უთანასწორობების განხილვა მნიშვნელოვანია (უკვე დიდი ხანია, რაც სოციოლოგები საუბრობენ ე.წ. „ციფრულ განხეთქილებაზე“), მაგრამ ყოველთვის უნდა გვახსოვდეს, რომ ეს განსხვავებები ეკონომიკური სისტემის არსს არ წარმოადგენენ. ეს უთანასწორობა იმიტომ არ წარმოიშვა, რომ ქალაქელებს რეგიონებში მცხოვრებლები არ მოსწონთ, ან იმის გამო, რომ „მაღალი კულტურის“ (ამ ტერმინით ალბათ ყველა ადამიანი სხვადასხვა რამეს გულისხმობს) მოტრფიალეები დანარჩენებს ზემოდან უყურებენ. უთანასწორობის წარმოშობის მთავარი მიზეზი ის არის, რომ მთელ რიგ შემთხვევებში ძალაუფლებრივი ბალანსი კაპიტალსა და მშრომელ ძალას შორის პირველი მათგანის მხარეს არის გადახრილი. ამის გამოსასწორებლად გვჭირდება უკეთესი სოციალური პროგრამები, შრომითი რეგულაციები და განათლების სისტემა. ამ მდგომარეობას ვერ გამოვასწორებთ იმით, თუ მოსახლეობის კულტურული ნიშნით ან საცხოვრებელი ადგილის მიხედვით დაყოფას კიდევ უფრო გავამწვავებთ. პირიქით, ამ გზით თუ წავალთ, ყველაზე მთავარი მუდმივად მხედველობის მიღმა დაგვრჩება.

„საქართველოში ყველას ჰგონია, რომ, თუკი თავის ოცკაციან „პარტიას“ ზვიადის სახელს დაარქმევს, მთელი ერი აუცილებლად მას უნდა გაჰყვეს. ამას დილეტანტები სჩადიან, ისინი, ვისაც არასოდეს უკეთებიათ ჭეშმარიტად ეროვნული საქმენი, ვინც იშვიათად ყოფილა ზვიადის გვერდით და საერთოდ, ვისთვისაც უცხოა ზვიადის „ცხოვრების წესი“, ანუ ჭეშმარიტი ზვიადიზმი“, - წერდა ჯერ კიდევ 19 წლის წინ თემურ ქორიძე, ზვიად გამსახურდიას თანამებრძოლი და უზენაესი საბჭოს წევრი, რომელმაც ზვიად გამსახურდიას უწოდა XX საუკუნის მეორე ნახევრის საქართველოს ტრაგედიის დრამატურგი, რეჟისორი და მთავარი პროტაგონისტი.

19 წლის წინ, როცა ქვეყნის ე.წ. „პირველი პირი“ ჯერ ისევ ედუარდ შევარდნაძე იყო, ხოლო მისი მთავარი დასაყრდენი - ჟვანია-სააკაშვილის „მოქკავშირი“, ზვიად გამსახურდიას სახელს მხოლოდ ცალკეული, მარგინალური პოლიტიკური პარტიები იყენებდნენ, „ზვიადისტი“ და „ზვიადიზმი“ ჯერ კიდევ ერთმნიშვნელოვნად ნეგატიური კონოტაციის მატარებელი იყო და უკავშირდებოდა დაუსრულებელ მიტინგებს, გავეშებულ „კარვის ქალებს“, დაპირისპირებას და ა.შ. წლების განმავლობაში ვითარება დიამეტრულად შეიცვალა, დღეს ყველა სოლიდური პარტია - მმართველი თუ ოპოზიციური - ცდილობს თავის რიგებში ჰყავდეს ზვიადისტური წარსულის მქონე პოლიტიკოსები; დღეს სიამოვნებით იხსენებენ იმ დროს, როცა გამსახურდიასთან ერთად ებრძოდნენ საბჭოთა რეჟიმს; სიამაყით აქვეყნებენ შესაბამის ფოტოვიდეომასალას და გულწრფელად ნანობენ შეიარაღებული გადატრიალების აქტიური თუ პასიური მხარდაჭერის გამო.

აი, ბიძინა ივანიშვილიც კი, რომელიც აქამდე არ ყოფილა შემჩნეული ზვიად გამსახურდიას თაყვანისცემაში, საქართველოს პირველი პრეზიდენტის 80 წლის იუბილეზე მოსწყდა თავის ბოტანიკურ სამოთხეს, ჩავიდა სოფელ ხიბულაში, ილაპარაკა ზვიად გამსახურდიას ღვაწლზე, გარდაცვალების გარემოებათა გამოძიებისა და მუზეუმის მოწყობის აუცილებლობაზე.

ოპონენტებმა შენიშნეს, ივანიშვილი ხიბულაში ჩაიყვანა არჩევნების მოგების სურვილმა და არა ზვიად გამსახურდიას იდეების ერთგულებამო. მართლაც და, ასე რომ არ იყოს, როგორმე აქამდეც გამონახავდა დროს, რომელსაც უშურველად ხარჯავს დენდროლოგიური პარკისათვის გამოსადეგი ხეების შერჩევასა და ტრანსპორტირებაზე. მოკლედ, ჩასვლის მიზეზსა და მოტივებზე კიდევ შეიძლება დავა, მაგრამ, ალბათ, არავინ იდავებს იმაზე, რომ ზვიად გამსახურდიას თანამებრძოლობა და მის ხსოვნაზე ზრუნვა ელექტორალურად მოგებიანი გახდა. საკითხავია, რატომ? როგორია ამ ცვლილების მექანიზმი? რა შეიცვალა, ბოლო ათი თუ ოცი წლის განმავლობაში? რა როლი აქვთ წარსულის გადაფასებაში ისტორიკოსებს?

ვეჭვობ, ისტორიკოსებს ამ მიმართულებით ჯეროვნად არ უმუშავიათ, მათ შორის არ უმუშავიათ ძველი, საბჭოთა პრინციპითაც: შევცვალოთ წარსული უკეთესობისაკენ!

მეცნიერებს ჯეროვნად არ შეუსწავლიათ და არ აუწონიათ ზვიად გამსახურდიას მმართველობის ხანმოკლე პერიოდი: როგორი იყო ეკონომიკური და საგარეო პოლიტიკა? როგორი იყო დამოკიდებულება ავტონომიების მიმართ? როგორი იყო ეთნიკური უმცირესობების უფლებრივი მდგომარეობა? როგორი იყო დემოკრატიის ხარისხი? რამდენად იყო დაცული სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლება? როგორი იყო რეალობა და რა წილი ჰქონდა ამ რეალობაში გამოგონილ ამბებს?

ზვიად გამსახურდიას მმართველობის პერიოდის შეფასებისას, უმეტეს შემთხვევაში, კვლავინდებურად ემოციები სძალავს არგუმენტებს, ემოცია კი ისეთი რამ არის, რაც იოლად ემორჩილება დროის დინებას, კონტექსტის ცვლას. მაშინდელი ოპოზიციის ბრალდებები ბევრს აღარაფერს ნიშნავს, რადგანაც ოპოზიციის მიერ არჩეულმა გზამ - კანონიერი ხელისუფლების დამხობამ, ომმა აფხაზეთში, კრიმინალების მიერ ხელისუფლების ხელში ჩაგდებამ, დსთ-ში შესვლამ, კორუფციის აყვავებამ, ქვეყნის გაღატაკებამ და ა.შ. - საფუძველი გამოაცალა მათი არგუმენტების დამაჯერებლობას. შესაბამისად, 1992 წლის იანვარის გადატრიალების შემდეგ მოსული მთავრობა ბევრად უარესი აღმოჩნდა წინამორბედზე. მხოლოდ იმის გამო, რომ გამარჯვებულებს არ ასამართლებენ, სახელმწიფო გადატრიალების მომწყობები, ერთ ქართველ მწერალს რომ დავესესხოთ, მცირე დროის განმავლობაში იქცნენ დიუმას გმირ მუშკეტერებად, რომლებიც მალევე დამარცხდნენ ყველაზე მნიშვნელოვან ბრძოლაში - დროსთან ჭიდილში და წარმოჩინდნენ თავიანთი ნამდვილი, საზარელი სახით.

ასევე უსახელოდ დაასრულა ლამის 30-წლიანი მმართველობა გამსახურდიას მთავარმა ოპონენტმა, კორუფციაში ჩაფლულმა „კოლექტიურმა შევარდნაძემ“, რომელიც უსისხლოდ (როგორც ძირმომპალი კბილი) გადმოაფურთხა ქართველმა ხალხმა 2003 წელს.

სწორედ 2003 წელი იქცა შემობრუნების წერტილად ზვიად გამსახურდიას მმართველობის პერიოდის გადაფასებაში, სწრედ ამ დროს, როცა „დამთავრდა შევარდნაძე“, მთელი სისავსით დაინახა საზოგადოების კრიტიკულად დიდმა ნაწილმა, რომ გამსახურდიას დევნიდა მასზე უარესი პოლიტიკური ძალა, რომელმაც არც პოლიტიკურად და არც ფიზიკურად არ დაინდო წინამორბედი.

ცხადია, იდეალური არავინაა, მაგრამ აშკარაა, რომ კოლექტიური მეხსიერების საცერში იოლად გადის ლიდერის კეთილი საქმეები, ქატო კი რჩება, და თუ ფქვილი ბევრად მეტია ქატოზე, ამ ქატოს, ისტორიკოსების გარდა, დიდად არც აღარავინ იხსენებს, ისევე როგორც აღარ იხსენებენ დავით აღმაშენებლისას, თამარისას, ილია ჭავჭავაძისას; ცდილობენ, აღარ გაიხსენონ პირველი რესპუბლიკის ლიდერებისა და ა.შ. ეგ კი არა, ბოლო დროს ფასი დაედო ედუარდ შევარდნაძის ფქვილსაც კი, რომელიც ბევრად ნაკლებია მისსავე ქატოზე.

რაც შეეხება ბიძინა ივანიშვილის მიბრუნებას ზვიად გამსახურდიასკენ და მის ზრუნვას საქართველოს პირველი პრეზიდენტის ხსოვნაზე. ძლივსმოგებული საპრეზიდენტო არჩევნების გათვალისწინებით, შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ ივანიშვილი მართლა ეძებს სარგებელს და ცდილობს, ბოლო შვიდი წლის განმავლობაში უხვად დაგროვილ თავის ქატოს სხვისი, ამ შემთხვევაში, ზვიად გამსახურდიას გამტკიცული ფქვილი გაურიოს.