“წისქვილი ქალაქის გარეუბანში” (სსრკ,საქართველო, რეჟისორი რეზო ესაძე, 1982)
გასულ კვირას რეზო ესაძე გარდაიცვალა. ამ არეულ დროში ბევრმა ჩვენგანმა ვერ შეძლო კიდევ ერთხელ გადაგვეხადა მადლობა ქართული კინოს კლასიკოსისთვის, მისი ღვაწლი გაგვეხსენებინა, მადლობა გვეთქვა თუნდაც ფილმისთვის “წისქვილი ქალაქის გარეუბაში”, მისი ამ დაუფასებელი შედევრისთვის. “წისქვილის” აღიარებას ოსტატი ვერა და ვერ მოესწრო, თუმცა, შესაძლებელია, ამის პრეტენზია არც ჰქონდა. არაერთხელ უთქვამს, რომ რეზო ინანიშვილის მოთხრობის ეს ეკრანიზაცია უფრო ექსპერიმენტია, უფრო ე.წ. “სუფთა კინოს” მიღწევის ცდაა, ვიდრე ჩვეულებრივი ფილმი.
“წისქვილზე” მუშაობის დაწყების წინ რეჟისორმა გამოუცხადა მთელ გადამღებ კოლექტივს და, პირველ რიგში, ფილმის ოპერატორს, ლევან პაატაშვილს, რომ მათ უნდა გადაიღონ რაღაც, “გოდოს მოლოდინის” მსგავსი, უნდა აჩვენონ ადამიანები წისქვილის გახსნის მოლოდინში. არაფერი არ უნდა მოხდეს. არაფერი არ უნდა გახდეს მნიშვნელოვანი, თავად მოლოდინის პროცესის გარდა. დიახ, სწორედ პროცესია აქ მთავარი - იმის წარმოდგენა, თუ როგორ იცვლება ადამიანებს შორის გაუცხოება ნდობით და სოლიდარობით, თანაც - თანდათან! ნელ-ნელა გასაგები ხდება, რომ ადამიანები აქ მოიყვანა არა იმდენად წისქვილმა, რამდენადაც ურთიერთობის სურვილმა. დღეს, “კორონავირუსის ეპოქაში” ეს განცდა რაღაცნაირად მშობლიური გახდა - ხალხი დგას აფთიაქებთან, მაღაზიებთან, ორმეტრიანი დისტანციის დაცვით, და ერთმანეთს ხმამაღლა ელაპარაკება. სრულიად უცნობი ხალხი. რადგან ადამიანს არ შეუძლია არსებობა ურთიერთობის გარეშე!
“წისქვილი ქალაქის გარეუბანში” ცენტრალური ტელევიზიის დაკვეთით გადაიღეს, ანუ მოსკოვის ტელევიზიის ფულით, რაც იმას ნიშნავდა, რომ “წისქვილი” კინოთეატრებში გამოსვლამდე აუცილებლად ტელევიზიით უნდა ეჩვენებინათ, თანაც, რუსულ ენაზე. შესაძლებელია ამიტომაც ჭარბობს ფილმში მსხვილი ხედები - იმხანად სატელევიზიო კინო ასე ესმოდათ: რაც შეიძლება მეტი სახე ეკრანზე, რაც შეიძლება მეტი ახლო ხედი, რათა მაყურებელმა ადვილად აღიქვას გამოსახულება თავის ტელევიზორში... მაგრამ რეზო ესაძე და ოპერატორი ლევან პაატაშვილი სატელევიზიო სიბრტყობრიობას და ამ ერთგვარ დაკვეთილ ლაკონურობას ადვილად გაემიჯნენ - იმ პერიოდის კინოსთვის თითქმის წარმოუდგენელ სიღრმეს მიაღწიეს კადრში. ლევან პაატაშვილი ჰყვებოდა: “ჩემს თავს ვეუბნებოდი - არა, ლევან, არ დაკარგო ახლა ზომიერება, არ აუშვა შენებურად აფრები, შეწყვიტე ეს ექსპერიმენტები!.. მაგრამ ცდუნებას მაინც ვერ გავუძელიო”.
ნამდვილად აუშვეს აფრები - როგორც რეზო ესაძემ, რომლისთვისაც კინო არ არსებობდა ძიების გარეშე, ასევე ლევან პაატაშვილმა, რომელმაც კინოსტუდიაში უპატრონოდ დატოვებული ზონალური ლინზები აღმოაჩინა და სასწრაფოდ მიამაგრა კამერას ახალი ოპტიკური სივრცის შესაქმნელად. მაგრამ არც ეს იკმარეს. ლევან პაატაშვილი ჰყვება, რომ გადაღების წინ რეზო ესაძესთან ერთად დაიწყო დაჟანგული რკინის ნაჭრების, მიწაზე დაყრილი პოლიეთილენის პარკების, დამსხვრეული მინების შეგროვება. მერე კი ყველაფერი ეს კინოკამერას მიუმაგრეს. “პოპ-არტი გვქონდა კამერაზეო”, - იგონებდა რეზო ესაძე.
რეჟისორი იმდენად აღფრთოვანდა ზონალური ლინზების შესაძლებლობებით, რომ ჯერ მუსიკაზე თქვა უარი, შემდეგ კი მაქსიმალურად შეამოკლა ტექსტი. “წისქვილი ქალაქის გარეუბანში” თავიდან ბოლომდე “გამოსახულების კინოდ” იქცა. აგერ, ბეკეტის “გოდოს” ხომ უწოდებდნენ “სიტყვის სიმფონიას”? ჰოდა, რეზო ესაძის ფილმი “გამოსახულების სიმფონიაა”, ფორმალისტური სიგიჟე! ერთ-ერთი ყველაზე თამამი ფილმი ქართული კინოს ისტორიაში... ფილმი, რომლის გმირები ბევრს ლაპარაკობენ, მაგრამ იმას, თუ რას ამბობენ, თითქმის არა აქვს მნიშვნელობა. მთავარია, როგორ ლაპარაკობენ, როგორ იცვლება მათი ინტონაცია, მათი მიმიკა და როგორი კავშირი აქვთ მათ გარემოსთან, რომელიც, თავის მხრივ, თან რეალურია, “ყოფითი” და, თანაც, პრინციპულად (“ზომიერების” გარეშე) გამიჯნული ჩვენგან - გამიჯნული პოლიეთილენის პარკებითა და მტვრიანი ნაჭრებით აწყობილი გამოსახულებით.
ეს სტატიკური კადრები თითქოს შინაგანად ცახცახებენ, მათი ერთობლიობა კი “მარგალიტების თამაშს” (ესეც ლევან პაატაშვილის შედარებაა) ემსგავსება; შემთხვევითი არაა, რომ ფილმის ნებისმიერ კადრში, რომელიც ამა თუ იმ გმირის მსხვილ ხედს აღბეჭდავს, აუცილებლად იმყოფება მეორე გმირი, ოდნავ კუთხეში გადაადგილებული, როგორც ერთგვარი აკომპანემენტი. ერთი ლაპარაკობს, მეორე აფასებს, ტონალობას ამძაფრებს. გამოსახულება თითქოს მღერის, მთელი ფილმის სახვითი გადაწყვეტა კი მრავალხმიან სიმღერას გვახსენებს.
“ხელოვნებაში არსებობს ერთი ენა - გულის ენა, რა ენითაც არ უნდა ლაპარაკობდეს ხელოვანი... სიტყვიერ ფილმს მე სიტყვის ენით არ აღვიქვამ, აღვიქვამ გულის ენით. ჟესტის ენაც დადის საერთო ესპერანტომდე, რომელსაც გულის ენა ჰქვია”, - მითხრა ერთხელ რეძო ესაძემ, როცა “წისქვილის” სტილზე ვკითხე.
ეს “გულის ენა”, მართლაც, ყველასთვის გასაგები უნდა იყოს. უბრალოდ, ჩვენ სულ სხვანაირ კინოს შეგვაჩვიეს. კინო, რომელიც ისე მოქმედებს, როგორც მუსიკალური ნაწარმოები (“წისქვილის” შემთხვევაში კი, როგორც “კრიმანჭული”), ისევ ცუდად იყიდება, ისევ არ ფასდება... და რომ არ ფასდება, ამას “წისქვილის” ბედიც ადასტურებს. დღესდღეობით არ არსებობს რეზო ესაძის ფილმის ხარისხიანი ასლი, ხოლო ის, რაც ინტერნეტშია განთავსებული, მხოლოდ სანახევროდ იძლევა შთაბეჭდილებას ფილმზე “წისქვილი ქალაქის გარეუბანში”. არადა, მაყურებელთან დიალოგისა და კონტაქტის სურვილი ქართული კინოს კლასიკოსს ყოველთვის ჰქონდა. ამ მიზნით ის არც მაყურებლის გაბრაზებას ერიდებოდა, თუკი გადაწყვეტდა, რომ საზოგადოებას გამოღვიძება, გამოცოცხლება სჭირდებოდა.
ფილმში “წისქვილი ქალაქის გარეუბანში” არის ერთი ძალიან უცნაური კადრი: ბავშვები ეკრანიდან სარკეს ეთამაშებიან და მასზე არეკლილი მზის სხივებით, არც მეტი და არც ნაკლები... ჩვენი, ე. ი. მაყურებლის თვალის მოჭრას ცდილობენ. აკი ვთქვი, სიგიჟე გადაიღეს-მეთქი! იმის იმედით, რომ მაყურებელი მრავალი წლის შემდეგ მაინც დააფასებდა მათ ხულიგნობას, მრავალი წლის შემდეგ მაინც გაუგებდა ამ არა იმდენად წისქვილის რიგში, რამდენადაც გოდოს მოლოდინში ჩამწკრივებულ ადამიანებს.
განა ასე არ ვცხოვრობთ დღეს?
