ბრძოლა მცირერიცხოვანი ენების გადარჩენისათვის

5 თებერვალს სახალხო დამცველთან არსებულმა ეროვნულ უმცირესობათა საბჭომ საქართველოს მცირერიცხოვანი ეროვნული უმცირესობების მშობლიური ენის შენარჩუნებისა და სწავლების მდგომარეობის შესახებ შეხვედრა გამართა. შეხვედრაზე, რომელსაც სახელმწიფო უწყებებისა და ეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენლები ესწრებოდნენ, მშობლიური ენის შესწავლის პოლიტიკა განიხილეს. როგორ უნდა გადარჩნენ საქართველოში მცხოვრები მცირერიცხოვანი ერები ენის დაკარგვისგან?

ეკატერინე ნეშუმაშვილი უდია. ის ყვარლის რაიონში მდებარე სოფელ ზინობიანიდანაა. სწორედ ზინობიანში ცხოვრობენ ის უდიები, რომლებიც დღეს უდიური ენის გადარჩენას ითხოვენ. სოფელში დღეს 350-მდე უდი მოსახლეა. ეკატერინე გატაცებით საუბრობს იმ უდიების შესახებ, რომელთა რაოდენობა დღეს მთლიანად, საქართველოს მასშტაბით, 2000-ს არ აღემატება. უდი ხალხი, რომელიც ამჟამად კავკასიის ერთ ძალიან მცირერიცხოვან ეთნიკურ ჯგუფს შეადგენს, დიდი ხანია იქცევს კავკასიის ხალხთა ეთნოგენეზისის საკითხებით დაინტერესებულ მეცნიერთა ყურადღებას. ამ მკვლევართა მიერ უდი ხალხი მიჩნეულია კავკასიის ისტორიული ალბანეთის ერთ-ერთ გადარჩენილ ტომად. ისინი სოფელ ზინობიანში 1920-1922 წლებში აზერბაიჯანიდან, სოფელ ვართაშნიდან, გადმოსახლდნენ. ზინობიანელი და ვართაშნელი უდიები მართმადიდებელი ქრისტიანები არიან. ეკატერინე იმაზე წუხს, რომ დღეს უდიური ენა გაქრობის საშიშროების წინაშე დგას. ამ საკითხზე - და არამხოლოდ ამ საკითხზე -სამუშაოდ 2001 წელს არასამთავრობო ორგანიზაცია „უდი“ ჩამოყალიბდა. ზინობიანის ქართულ სკოლაში, სადაც 24 უდი მოსწავლე სწავლობს, ფაკულტატურის სახით, უდიური ენის სწავლებაც დაიწყო. შეიქმნა სახელმძღვანელო, რომელიც მოსწავლეებსა და მოსახლეობას დაურიგდა, თუმცა ეკა ამბობს, რომ ეს საკმარისი არ არის და ამ პროცესში აქტიურად უნდა ჩაერთოს სახელმწიფო:

„2001 წელს შევქმენით სახელმძღვანელო. გადავამზადეთ პედაგოგები და დაიწყო სკოლაში უდიურის სწავლება. მოგვიანებით სწავლება შეწყდა, თუმცა ცოტა ხნის წინ სკოლაში ისევ განახლდა მშობლიური ენის სწავლება. მიმდინარეობს ასიმილაცია. ჩვენ ამას ვერ ვაკავებთ. ქალაქში ჩამოსული უდიები თითქმის დაკარგულები არიან. მათ აღარ აქვთ თავიანთი იდენტობა. ჩვენი მთავარი მიზანია, რომ შევინარჩუნოთ იდენტობა, ჩვენი ეთნიკური სახე და არ დავკარგოთ ენა, რადგან ეს არის მსოფლიოში ერთ-ერთი უძველესი ენა და, ვფიქრობ, ამ ენის დაკარგვა ტრაგედია იქნება არა მხოლოდ ჩვენთვის, უდიებისთვის, არამედ ზოგადად მსოფლიოს კულტურისთვის“.

სკოლაზე, რომელიც სოფელ ზინობიანის ცენტრალურ ქუჩაზე მდებარეობს და სადაც 24 უდი მოზარდი სწავლობს, ეკა დიდი სიყვარულით ლაპარაკობს. ორსართულიანი შენობა გარშემო ნაძვებითა და ბზებით არის გალამაზებულიო, ჰყვება ის. სკოლა კი იმითაც არის უნიკალური, რომ იქ 2001 წელს ეთნოგრაფიული მუზეუმი „უდიები საქართველოში“ დაარსდა, სადაც უდიების კულტურული მემკვიდრეობის ნივთები და ეთნოგრაფიული ექსპონატებია დაცული.

უდიური ენა არ არის ერთადერთი ენა, რომლის სწავლების თვალსაზრისითაც დღეს საქართველოში მცხოვრებ ეროვნულ უმცირესობებს პრობლემები აქვთ. მსგავსი პრობლემის წინაშე დგანან ქისტები, დაღესტნელები, ქურთები, ასურელები, ოსები. სახალხო დამცველთან არსებულმა ეროვნულ უმცირესობათა საბჭომ წლების მანძილზე არაერთხელ მიმართა შესაბამის უწყებებს, მათ შორის, განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს საკითხის შესწავლის მიზნით, თუმცა, როგორც სახალხო დამცველი უჩა ნანუაშვილი რადიო თავისუფლებასთან საუბარში ამბობს, დაპირებების მიუხედავად, მცირერიცხოვან ეროვნულ უმცირესობებს სასკოლო განათლების ფარგლებში დღემდე არ აქვთ მშობლიური ენის შესწავლის შესაძლებლობა:

„ამ ჯგუფებს წლების განმავლობაში ნაკლები ყურადღება ექცეოდა იმისათვის, რომ შენარჩუნებული ყოფილიყო მათი თვითმყოფადობა, ენა, ტრადიციები, კულტურა. აქ საუბარია იმაზე, რომ მშობლიური ენის შესწავლის შესაძლებლობაც კი არ ეძლევათ მათ. სწორედ ამიტომ, ჩვენ კონკრეტული რეკომენდაციებით მივმართეთ განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს. პირველ რიგში უნდა განისაზღვროს ენის სტანდარტი და მომზადდეს შესაბამისი პროგრამები იმისთვის, რომ უზრუნველყოფილი იყოს მშობლიური ენის შესწავლა საქართველოში მცხოვრები მცირერიცხოვანი ეროვნული უმცირესობებისათვის, მათ შორის, ოსებისთვის, ქურთებისთვის, ჩეჩნებისთვის, უდიებისთვის და სხვა“.

ლილი საფაროვა, საქართველოს იეზიდთა სახლის წარმომადგენელი, ამბობს, რომ განათლებისა და მეცნიერთა სამინისტროს მხარდაჭერის გარეშე სკოლებში ქურთული ენის, ანუ კურმანჯის, სწავლება ვერ განხორციელდება. საქართველოში, საგანმანათლებლო დაწესებულებებში ქურთული ენის სწავლებას გასული საუკუნის 20-იან წლებში ჩაეყარა საფუძველი. 30-იანი წლებიდან 40 წლის მანძილზე კურმანჯის სწავლება შეწყდა, 70-იანი წლებიდან 90-იან წლებამდე რამდენიმე სკოლაში ქურთი ეროვნების პედაგოგები, ფაკულტატივის სახით, მშობლიურ ენას ასწავლიდნენ მოზარდებს. ლილი საფაროვას თქმით, იქიდან გამომდინარე, რომ კურმანჯი უკვე წლებია საქართველოში აღარ ისწავლება, პროცესი ასიმილაციისკენ მიდის, ენა კი დავიწყებას ეძლევა:

„უკვე ორი თაობაა, რომელსაც მხოლოდ ესმის ქურთული ენა და ვერ მეტყველებს და ლიტერატურულ ცოდნაზე ხომ ზედმეტია ლაპარაკი. მოთხოვნა კი მართლა დიდია. ასაკს არ აქვს მნიშვნელობა. მოდის უფროსი თაობა, სტუდენტები, სკოლის მოსწავლეები და ყველა კითხულობს, თუ სად შეიძლება შეისწავლონ ენა, ისწავლონ კითხვა, წერა, გაიგონ საკუთარი ისტორიის შესახებ და ა.შ.“.

ზაურ გუმაშვილი პანკისის ხეობის უხუცესთა საბჭოს გამგეობის თავმჯდომარეა. ის იმ ქისტური ეთნოსის წარმომადგენელია, რომელიც საქართველოში მე-19 საუკუნის პირველი ნახევრიდან ცხოვრობს. შეიძლება ითქვას, რომ მთელი ამ ხნის მანძილზე, საქართველოში ქისტური ენი არ ისწავლებოდა, თუმცა, როგორც ზაურ გუმაშვილი ამბობს, მშობლიური ენის სწავლების საკითხი დღის წესრიგში არაერთხელ დამდგარა. 1999 წლიდან საქართველოში ჩეჩნეთიდან ლტოლვილები ჩამოსახლდნენ და სპეციალურად მათთვის პანკისის ხეობაში მდებარე სკოლებში რუსული სექტორი გაიხსნა, სადაც რუსულ ენასთან ერთად ისწავლებოდა ჩეჩნური ენა და ლიტერატურა. თუმცა რამდენიმე ხანში სკოლებში გაუქმდა მშობლიური ენის სწავლება. ზაურ გუმაშვილის თქმით, დღეს პანკისის ხეობაში 10 000-მდე ქისტური ეთნოსის წარმომადგენელი ცხოვრობს. აქედან 1400-მდე მოზარდი სკოლაში სწავლობს. პანკისის ხეობაში ქისტური ეთნოსის 4 საჯარო სკოლაა. დღეს ყველა სკოლაში ქართულ ენაზე მიმდინარეობს სწავლა. ზაურ გუმაშვილი სკოლებში ჩეჩნური ენის სწავლების აუცილებლობასა და შესაძლებლობებზე ლაპარაკობს, მით უმეტეს, რომ მისი თქმით, დღეს პანკისის ხეობაში არიან პროფესიონალი პედაგოგები, რომლებიც ჩეჩნურ ენას შეასწავლიან მოზარდებს:

„პანკისის ხეობაში საკმაოდ დიდი რაოდენობით არის წარმოდგენილი პედაგოგიური კადრი, რომელთაც ჩეჩნური ენისა და ლიტერატურის განათლება ქალაქ გროზნოში აქვთ მიღებული და ამჟამად პანკისის სკოლებში რუსულ ენასა და ლიტერატურას ასწავლიან. ამიტომ ჩვენთან არ არის იმის საჭიროება, რომ მომზადდეს ახალი კადრები იმისათვის, რომ პანკისში დაიწყოს ჩეჩნური ენის სწავლება“.

5 თებერვალს სახალო დამცველის ოფისის მიერ ორგანიზებულ შეხვედრაზე, რომელიც სწორედ საქართველოს მცირერიცხოვანი ეროვნული უმცირესობების მშობლიური ენის შენარჩუნებისა და სწავლების მდგომარეობას მიეძღვნა, საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრომ მცირერიცხოვანი ერების ენობრივი განათლების პოლიტიკის დოკუმენტი წარმოადგინა. მცირე ენების სწავლების სახელმწიფო სტანდარტის არარსებობა - სწორედ ეს დაასახელა პრობლემის მთავარ ღერძად ლია გიგაურმა, უწყების მინისტრის მოადგილემ. ანუ ის საკითხები, თუ როგორ და რა მეთოდებით უნდა ისწავლებოდეს მშობლიური ენა და, მთავარი, თუ ვინ უნდა ასწავლოს მათ ის. ლია გიგაურის თქმით, დღესდღეობით შექმნილია სპეციალური კომისია, რომელშიც ჩართულნი არიან ენის სპეციალისტები და უკვე მიღებულია გადაწყვეტილება იმის შესახებ, თუ როგორი უნდა იყოს ენების სწავლების პოლიტიკა:

„გარკვეული წინსვლა უკვე გვაქვს. გვაქვს შედეგები, რასაც საფუძვლად დაედება ეთნიკური უმცირესობებისათვის ენების სწავლების კურიკულუმი და მეთოდოლოგია, თუ როგორ უნდა ვასწავლოთ“.

თამარ ჯაყელი, ეროვნული სასწავლო გეგმების დეპარტამენტის ექსპერტი, ეროვნული უმცირესობების მშობლიური ენის შესწავლის პოლიტიკის შექმნას ხელმძღვანელობს. 5 თებერვალს ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლებს მან სამინისტროს ხედვა გააცნო, ხედვის შემუშავებაში კი ენის ექსპერტებთან ერთად ჩართულ იყვნენ სხვა დაინტერესებული მხარეები, მათ შორის, აკადემიური წრეებიდან, ენათმეცნირები და თავად ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლები. ერთი წლის მუშაობის შედეგად უკვე შექმნილია ენობრივი განათლების კონცეფცია და ენების სწავლების მოდელები. თამარ ჯაყელის თქმით, შესაძლოა, თვალსაჩინო შედეგები ამ ეტაპზე არ ჩანს, მაგრამ განისაზღვრა სწორი პრინციპები. უკვე გადაწყვეტილია, რომ ეროვნულ სასწავლო გეგმაში ჩაიდოს სამი ენობრივი ჯგუფი - სახელმწიფო ენების ჯგუფი, ეროვნულ უმცირესობათა ენებისა და უცხოური ენების. მათ შორის მნიშვნელოვანია მშობლიური ენისა და ლიტერატურის სასწავლო გეგმა მცირერიცხოვანი უმცირესობებისათის. რაც შეეხება ენებს, შეირჩა ის ენები, რომლებიც ტრადიციულად გამოიყენებოდა საქართველოში მცხოვრებ უმცირესობათა მიერ და ის ენები, რომელთა მოზარდი თაობისათვის გადაცემა სულ უფრო მეტად ძნელდება. ეს ენებია: ოსური, ქურთული, ასურული, უდიური და ჩეჩნური. თამარ ჯაყელი ლაპარაკობს იმ გზებზე, რა გზებითაც საქართველოში არსებულ კონკრეტულ სკოლებში მცირერიცხოვანი ეროვნული უმცირესობებისათვის მათი მშობლიური ენის სწავლების გაკვეთილები დაინერგება:

„ეს იქნება არჩევითი საგნების ბლოკში, ანუ სკოლა თვითონ აირჩევს ამ საგანს. ამისათვის გამოყოფილი იქნება კვირაში ორი საათი და პარალელურად უნდა შემუშავდეს ენის სწავლების სტანდარტი და პროგრამები. ნებისმიერ სკოლას ექნება საშუალება, სურვილის შემთხვევაში, მშობლიური ენა ასწავლოს, თუმცა ეს იქნება დამატებითი საგანმანათლებლო მომსახურების კომპონენტით და სწავლება განხორციელდება სკოლის ბიუჯეტის ხარჯზე“.

რაც შეეხება პედაგოგებს, განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს განცხადებით, მშობლიური ენის მასწავლებლად შესაძლოა მოიაზრებოდეს ყველა ის სხვა საგნის პედაგოგი, რომლებიც ფლობენ მშობლიურ ენას. სხვა შემთხვევაში, ისინი ვარაუდობენ, რომ ძალიან გაჭირდება მცირერიცხოვანი ეროვნული უმცირესობების ენის შესასწავლად სკოლებში კადრების მოძიება. სამინისტროს წარმომადგენლების თქმით, მათ კარგად აქვთ გაცნობიერებული, რამდენად მნიშვნელოვანია თითოეულ ადამიანს ჰქონდეს მშობლიური ენის შესწავლის შესაძლებლობა, თუმცა იმასაც აღიარებენ, რომ ზოგადი წარმოდგენები ამ საკითხთან დაკავშირებით ყველა დაინტერესებულ მხარეს აქვს, მაგრამ კონკრეტული გადაწყვეტილების მიღებისას სახელმწიფო გარკვეულ სიძნელეებს აწყდება - სიძნელეებს და კითხვის ნიშნებს იმის თაობაზე, თუ როგორ უნდა განხორციელდეს ესა თუ ის პროექტი, როგორ შეიქმნას მცირერიცხოვანი ერებისთვის მშობლიური ენის სწავლების სტანდარტი და ა.შ. მიუხედავად ამგვარი განცხადებისა, განათლებისა და მეცნიერების მინისტროს მოადგილე ლია გიგაური მაინც ოპტიმისტურად უყურებს იმ ფაქტს, რომ დღესდღეობით ამ მიმართულებით არსებობს საერთო მიზანი, საერთო გადაწყვეტილება, გაზიარებული პოლიტიკა და ხედვა, თუ როგორ უნდა დაიძლიოს მცირერიცხოვანი ერებისთვის საქართველოში მშობლიური ენის შესწავლის გამოწვევა.