25 წელი საკმარისი დროა, რომ ისტორიის შესახებ კავშირებით კილოში ვილაპარაკოთ. ჩვენი სტუმარია სამხედრო და პოლიტიკური ანალიტიკოსი პაველ ფელგენგაუერი, ვისთან ერთადაც ვისაუბრებთ კონფლიქტში მონაწილე მხარეების ლიდერებზე: მათ მოტივებზე, შეცდომებსა და პასუხისმგებლობაზე, მათ შორის იმისთვის პასუხისმგებლობაზეც, რომ ვერ მოახერხეს ან არ მოისურვეს ომის თავიდან აცილება. პაველ ფელგენგაუერს ვადიმ დუბნოვი ესაუბრა.
ვადიმ დუბნოვი: აფხაზეთის ომის ახსნა ვარირებს ყველაზე მარტივიდან - თენგიზ კიტოვანისა და ჯაბა იოსელიანის ავანტიურებიდან, რომლებიც საქართველოს სამოქალაქო ომში ჩაეწერა, - რაღაც ფატალურ ახსნამდე, რომ თბილისსა და სოხუმს შორის ომი გარდაუვალი იყო. თქვენი აზრით, სიმართლე უფრო რომელ პოლუსთანაა ახლოს?
აფხაზებს მთავარი ტრავმა, რა თქმა უნდა, რუსებმა მიაყენეს XIX საუკუნის 70-იან წლებში
პაველ ფელგენგაუერი: ძნელია იმის წარმოდგენა, როგორ შეიძლებოდა ამის თავიდან აცილება, ვინაიდან აფხაზებს ძველი და ძალიან მძიმე ისტორია აქვთ - აფხაზებს მთავარი ტრავმა, რა თქმა უნდა, რუსებმა მიაყენეს XIX საუკუნის 70-იან წლებში, როცა აფხაზეთში ფაქტობრივად აფხაზი ხალხის გენოციდი მოხდა იმპერატორ ალექსანდრე II-ის დროს. ამის შედეგად, აფხაზები საკუთარ მიწაზე ეროვნულ უმცირესობად იქცნენ. ეს კი მათი მიწაა, მათ სხვა მიწა არა აქვთ. იქ ქართველები 50 პროცენტამდე იყვნენ და, ფაქტობრივად, აქედან ამოიზარდა ეს ომი: ქართველები ამას საკუთარ მიწად მიიჩნევდნენ, ისინი იქ უკვე თაობების მანძილზე ცხოვრობდნენ, აფხაზები კი საკუთარ მიწად მიიჩნევდნენ. აი, რუსეთის ამ იმპერიული პოლიტიკიდან, რომელმაც გამოიწვია ეს პრობლემა, და მთელი ამ ისტორიიდან მივიღეთ ომი, რომელშიც რუსეთის სამხედროებმა თავიდან მხარი დაუჭირეს ქართველებს და მათ საბჭოთა მემკვიდრეობის დანაწილებისას დიდძალი სამხედრო ტექნიკა მისცეს. კონკრეტულად, 1992 წელს, როცა მთელი ეს „მხედრიონი“, ჯაბა იოსელიანი და სხვები შეიჭრნენ, მათ გადასცეს მძიმე შეიარაღება ახალციხის დივიზიიდან, რომელიც დისლოცირებული იყო ნატოს წევრი ქვეყნის, თურქეთის საზღვარზე. აი, ყველაფერი ეს გადასცეს მათ და ისინი წავიდნენ [აფხაზეთში].
ვადიმ დუბნოვი: რით აიხსნება ელცინის პოზიცია, რომელიც ასე კეთილგანწყობილი იყო საქართველოს მიმართ და შეიცვალა რამდენიმე თვის შემდეგ?
პაველ ფელგენგაუერი: ეს ელცინი კი არ იყო, ჩემი აზრით, ამით უფრო სამხედროები იყვნენ დაკავებული - ის ასეთ დეტალებში ნაკლებად ერეოდა. მხარს უჭერდნენ იმათ, მხარს უჭერდნენ ამათაც, თავიდან მხარს უჭერდნენ ქართველებს, შემდეგ აფხაზებს ეხმარებოდნენ. რომ გამოგიტყდეთ, ამაში რაიმე დიდი სტრატეგია არ შემინიშნავს მაშინ, როცა ზოგიერთ მათგანთან მქონია ურთიერთობა.
ვადიმ დუბნოვი: მოდით, ვისაუბროთ მაშინდელ ლიდერებზე. მაინც როგორ იცვლებოდა ელცინის პოზიცია?
პაველ ფელგენგაუერი: ერთხელ ვიყავი იქ, როცა სოხუმის დაცემის შემდეგ აფხაზეთში ერთადერთხელ ჩაფრინდა შევარდნაძე, მას და არძინბას 1994 წელს სამიტი ჰქონდათ ახალ ათონში, სტალინის აგარაკზე. ელცინს სურდა მათი რაღაცნაირად შერიგება, აი, რუსეთის ასეთი იმპერიული საგარეო-პოლიტიკური პოზიციიდან: და საერთოდ რა აქვთ ამათ გასაყოფიო? მაგრამ აქედან დიდი არაფერი გამოვიდა. ერთ დროს შევარდნაძემ და ელცინმა მოილაპარაკეს და იყო აფხაზეთზე რუსეთის სერიოზული ზეწოლა, რომ გალის რაიონი მაინც დაებრუნებინათ. კინაღამ ომამდე მივიდა საქმე, უკვე აფხაზებსა და რუსეთის არმიას შორის. იყო ვითარების მკვეთრი გამწვავება, ჩვენებმა იქ სამხედრო ვერტმფრენები გადაისროლეს. მახსოვს, გუდაუთაში ვერტმფრენის ერთ მფრინავთან მქონდა ურთიერთობა. ჩვენ ადრე, ომის დროს, 1993-ში დავფრინავდით, ქართული ჯარის პოზიციებს ვბომბავდით, ვერტმფრენებზე ვარსკვლავებს გადავღებავდით ხოლმე და ვბომბავდითო. ახლა კი სრული საბრძოლო კომპლექტი ჩაგვიტვირთეს და გვითხრეს: „ახლა აფხაზებს დაბომბავთ“, არ მესმის, რა ხდებაო. ბათუმიდან რუსეთის სამხედრო ნაწილი ჩამოვიდა. თითქოს რუსეთის გარნიზონია - რუსულ ფორმებში, რუსეთის დროშებით. მათთან რომ მივედით, სულ ქართველები აღმოჩნდნენო.
ელცინი ამით დიდად არ იყო დაკავებული, სხვა პრობლემები ჰქონდა. კავკასიის საქმეებზე ზრუნვა არ უყვარდა. ამით დაკავებული იყო ხალხი, რომელსაც ეს დროდადრო საინტერესოდ ეჩვენებოდა - ხან სერგეი შახრაი, ხან სერგეი ფილატოვი, ისიც - ძირითადად ჩრდილოეთ კავკასიით, მაგრამ ზოგჯერ სამხრეთითაც. არის ასევე ლობი - არის ქართული ლობი, არის მძლავრი აზერბაიჯანული ლობი, არის კიდევ უფრო მძლავრი სომხური ლობი, რომლებიც გავლენას ახდენდნენ კრემლზე. მათ შორის, არიან მდიდარი ადამიანები, არიან აკადემიკოსები, მოკლედ, ბევრი ვინმე - სომხური, აზერბაიჯანული, ქართული, აფხაზური [ლობი] - აი, ესენი მუშაობდნენ. ამიტომ იმის თქმა, თუ რა სურდა ელცინს... კაცმა რომ თქვას, ჩემი აზრით, იმ დროს ელცინს არავითარი ჩამოყალიბებული სტრატეგია არ ჰქონდა, გარდა იმისა, რომ რაღაცნაირად შეერიგებინა მხარეები, ესაა და ეს. თუმცა, იყო, რა თქმა უნდა, ერთგვარი იმპერიული იდეა: საჭიროა ისევ გაერთიანება. ეს დღევანდელ რუსეთშია საკმარისად მკაფიოდაა გამოკვეთილი, რომ მიზანი იმაში მდგომარეობს, რომ საბჭოთა კავშირის ძველ საზღვრებს დავუბრუნდეთ და უკან დავიბრუნოთ ყველა - მთელი ამიერკავკასია, სამივე რესპუბლიკა, პლუს ის პატარა დე ფაქტო [სახელმწიფოები]. ეს ახლაა, რომ ეს იდეა საკმაოდ მკაფიოდ შეინიშნება. მაშინ კი, კაცმა რომ თქვას, ამას ასეთი მკაფიო ფორმა არ ჰქონდა.
ეს არ იყო [შევარდნაძის] ომი, ყველაფერი ამათ მოაწყვეს - კიტოვანმა და ჯაბამ.
ვადიმ დუბნოვი: ზოგი ექსპერტი მიიჩნევს, რომ საქართველოსთვის თავიდან დახმარების აღმოჩენა განპირობებული იყო სწორედ ამით, რომ საქართველო დაებრუნებინათ საკუთარ ორბიტაზე, ეყიდათ ის აფხაზეთის ფასად. და როცა ეს არ გამოვიდა, მაშინ ეს მიდგომები შეიცვალა საპირისპირო მიმართულებით. და ახლა მას უკვე სჯიდნენ [იმავე] აფხაზეთის მეშვეობით, რათა აეძულებინათ, დაბრუნებულიყო.
პაველ ფელგენგაუერი: გარკვეულწილად ასეა. უბრალოდ, მერე ხშირად აღარ იყო კონტროლის საშუალება იმისა, რაც იქ დარჩა საბჭოთა მემკვიდრეობიდან. ასე რომ, უფრო მარტივი იყო [შეირაღებაზე] მოლაპარაკება, თორემ [ქართველები] ისე წაიღებდნენ.
ვადიმ დუბნოვი: რა არის შევარდნაძის ფაქტორი? აქაც ერთობ ბევრი ვერსიაა - ერთნი მას ლამის იოსელიანისა და კიტოვანის მსხვერპლად მიიჩნევენ. სხვები ფიქრობენ, რომ ეს თავად შევარდნაძის საკმაოდ დახვეწილი თამაშია.
პაველ ფელგენგაუერი: როცა საქართველოში, თბილისში, დაიწყო პირველი სამოქალაქო ომი, ე.წ. საახალწლო, მე მას მაშინ აქ შევხვდი. ყოველივე ეს მას არ მოსწონდა, მაგრამ იქ წასვლა მაინც და მაინც არ უნდოდა. აქ ყველაფერი ნორმალურად ჰქონდა, ამერიკაში ეპატიჟებოდნენ ძვირადღირებული ლექციების წასაკითხად, ვინაიდან მსოფლიოში სახელმოხვეჭილი კაცი იყო. მაგრამ მერე ჩამოვიდა დელეგაცია თბილისიდან და დაარწმუნეს, რომ იქ წასულიყო, სათავეში ჩასდგომოდა სახელმწიფო საბჭოს, როცა კიტოვანსა და ჯაბა იოსელიანს ერთგვარი „თავი“ დასჭირდათ.
ვადიმ დუბნოვი: როგორ გაანაწილებდით აფხაზეთის [ომისთვის] პასუხისმგებლობას ჯაბას, კიტოვანსა და შევარდნაძეს შორის?
ომი, ფაქტობრივად, რუსმა სამხედროებმა მოიგეს არძინბასთვის.
პაველ ფელგენგაუერი: როცა აფხაზეთში ინტერვენცია დაიწყო, იქ შევარდნაძე პრაქტიკულად არაფერს წყვეტდა - ის მხოლოდ მოსკოვიდან მიიპატიჟეს, ეს არ იყო მისი ომი, ყველაფერი ამათ მოაწყვეს - კიტოვანმა და ჯაბამ. მათ გადაწყვიტეს, რომ რადგანაც ახალციხის სატანკო დივიზიის შეიარაღება მიიღეს, მერე გასეირნებასავით იქნებოდა. კაცმა რომ თქვას, ასეც გამოუვიდათ სოხუმამდე - სოხუმამდე სწრაფად ჩავიდნენ. სოხუმი აიღეს, სოხუმის იქითაც მოინდომეს და აქ ისინი შეაჩერეს, მათ შორის რუსეთის ჯარებმა, რომლებმაც რამდენიმე საარტილერიო დარტყმა მიაყენეს. მაშინ შეიქმნა ფრონტი სოხუმის ჩრდილოეთით და მერე იქ გრძელდებოდა ეს ომი, რომელიც დასრულდა სოხუმის დაცემით და ქართული ჯარების განადგურებით.
ვადიმ დუბნოვი: თქვენ თქვით, რომ ეს არ იყო მისი, შევარდნაძის ომი. საბოლოო ჯამში ომმა ის გააძლიერა თუ პირიქით, გაართულა მისი მდგომარეობა?
პაველ ფელგენგაუერი: იქ კინაღამ დაიღუპა, პირადად ელცინმა გადაარჩინა, ანუ გასცა ბრძანება, რომ ის გამოეყვანათ, ვინაიდან სოხუმი მაშინ უკვე განწირული იყო, შევარდნაძე კი ადგა და სოხუმში ჩავიდა. იყო შეთანხმება ცეცხლის შეწყვეტის შესახებ, დაზავება. ორივე მხარემ ჩააბარა მძიმე შეიარაღება, მერე კი ჩვენებმა აფხაზებს დაუბრუნეს მძიმე შეიარაღება. მათ საკმაოდ სწრაფად აიღეს სოხუმი და იქ, ქალაქში, საშინელი ხოცვა-ჟლეტა მოაწყვეს. და იმ დროს იქვე იყო შევარდნაძე, რომელიც ერთ-ერთი უკანასკნელი თვითმფრინავით ჩაფრინდა იქ. მოკლედ, ის ელცინის პირადი ბრძანებით გამოყვანეს. მერე თავიდან მოიშორა ჯაბა და თენგიზი და საკუთარი ხელისუფლება დაამყარა.
ვადიმ დუბნოვი: და ამ ომის უკანასკნელი ფენომენი - არძინბა...
პაველ ფელგენგაუერი: ომი, ფაქტობრივად, რუსმა სამხედროებმა მოიგეს არძინბასთვის. მთელი ხნის განმავლობაში იქ არ უომიათ, მაგრამ რუსეთის სამხედრო მხარდაჭერის გარეშე საერთოდ არაფერი არ გამოვიდოდა. მაგრამ ის ლიდერი იყო, ბელადი. კი, ისინი თავგამოდებით იბრძოდნენ საკუთარ მიწაზე დარჩენისთვის.
