25 წლის წელი გავიდა აფხაზეთის ომის დასრულებიდან. მიუხედავად იმისა, რომ შეიცვალა თაობები და პოლიტიკური მოცემულობები, ომი დღემდე რჩება მოუშუშებელ ჭრილობად და ისტორიულ მოვლენად, რომელიც ჯერაც არ არის საფუძვლიანად შესწავლილი და გააზრებული. რა იყო ამ ომის გამომწვევი მიზეზები და როგორ დაიწყო ის? რა შეცდომები იქნა დაშვებული პოლიტიკური ელიტების მიერ წარსულში და რა შეცდომებს უშვებენ ისინი დღეს? როგორ შეიძლება ამ ვითარების შეცვლა? ბიძინა რამიშვილი ამ და სხვა საკითხებზე ესაუბრა ისტორიკოს დავით ჯიშკარიანს.
ბიძინა რამიშვილი: საბაბი გვაქვს, რომ შევეცადოთ დავფიქრდეთ აფხაზეთის ომზე და გავიაზროთ იგი. თქვენი, როგორც ისტორიკოსის გადასახედიდან რას ხედავთ? რატომ მოხდა ეს ომი? წინაპირობები რა იყო? ვილაპარაკოთ იმაზეც, თუ როგორ დაიწყო იგი...
ის, რაც არის მეხსიერებაში, აღმოჩნდა, რომ ისტორიაში სრულიად სხვანაირად არის...დავით ჯიშკარიანი
დავით ჯიშკარიანი: სიმართლე გითხრათ, როგორც კი დავიწყე 80-იანი წლების მიწურულის აფხაზეთში მიმდინარე მოვლენების შესწავლა, ჩემთვის ძალიან ბევრი რამე იყო შემაძრწუნებელი. ის, რაც არის მეხსიერებაში, აღმოჩნდა, რომ ისტორიაში სრულიად სხვანაირად არის. უმთავრესი გაოგნება იყო ის, რომ 1992 წლის 14 აგვისტოს, როდესაც შინაგანი ჯარები შევიდნენ აფხაზეთში, თავიდანვე ჩვენ გვასწავლიან სკოლის ისტორიის სახელმძღვანელოებში, რომ ჯარები შევიდნენ იმიტომ, რომ მოეხდინათ კონტროლი რკინიგზაზე. მაგრამ აღმოჩნდა, რომ ჯარების შეყვანის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი
აგრეთვე იყო სამოქალაქო ომის გაგრძელება, როდესაც თბილისში არსებული ხელისუფლება ვერ აკონტროლებდა დასავლეთ საქართველოს და მას უნდოდა ერთი ნაბიჯით ორი კურდღლის დაჭერა: ერთი მხრივ, ეს არის აფხაზების დისციპლინირება და, მეორე მხრივ, ეს არის „ზვიადისტების“ დაქვემდებარება კონტროლისთვის. რასაკვირველია, ძალიან დიდი მოულოდნელობა იყო აგრეთვე ის, რომ თუ ჩვენთან ნარატივში არის აფხაზი სეპარატისტები, აღმოჩნდა, რომ 1992 წელს ეთნიკურად აფხაზურ პოლიტიკურ ელიტაში არ არის კონსენსუსი. აქ არის ვლადისლავ არძინბა, რომელიც არის ძალიან აგრესიული ნაციონალისტი და არიან ცეკას ბიუროკრატები და ნომენკლატურის წარმომადგენლები, - იგივე სერგეი ბაგაფში და ალექსანდრ ანქვაბი, - რომლებიც 14 აგვისტოს ამბობენ, რომ შეტაკება არ უნდა გადაიზარდოს ფართომასშტაბიან ომში.
გარდა ამისა, ეს ომი, რა თქმა უნდა, არ არის მხოლოდ 80-იანი წლების შედეგი. ეს არის ომი, რომელიც, შეგვიძლია ვთქვათ, 1920-იან წლებში დაიწყო. მისი წინაპირობები ნაციონალურ პოლიტიკაში დევს. ეს არის ნესტორ ლაკობას, ბერიას... უკვე შემდგომში - ხრუშჩოვის და ბრეჟნევის პერიოდში ერი-სახელმწიფოში არსებული პრობლემები, როდესაც ნაციონალური იდენტობის მშენებლობის დროს, უბრალოდ, ქართულ ნაციონალურ იდენტობაში ვერ ჩაჯდა აფხაზური ნარატივი, ვერ ჩაჯდნენ აფხაზები როგორც ერი.
ეს ომი არის გარკვეულწილად სამოქალაქო ომის გაგრძელება, რასაც ჩვენი სახელმწიფო და ჩვენი პოლიტიკური ელიტები არ აღიარებენ. და, რასაკვირველია, ეს არ არის ომი „რუსული ოკუპაციის ჩრდილქვეშ"...დავით ჯიშკარიანი
აქედან გამომდინარე, ეს ომი ნელ-ნელა მწიფდებოდა და გასაგებია, რომ შეიძლებოდა ალბათ სამხედრო კონფლიქტების თავიდან აცილება, მაგრამ ეს ომი არ არის ერთმნიშვნელოვანი, ეს ომი არ არის მხოლოდ ეთნიკური ომი. ეს ომი არის გარკვეულწილად სამოქალაქო ომის გაგრძელება, რასაც ჩვენი სახელმწიფო და ჩვენი პოლიტიკური ელიტები არ აღიარებენ. და, რასაკვირველია, ეს არ არის ომი „რუსული ოკუპაციის ჩრდილქვეშ“. რუსული ფაქტორი, რა თქმა უნდა, არსებობდა, მაგრამ ამის მიღმა არის ძალიან ბევრი ფაქტორი, რომელზეც ჩვენ, როგორც ერმა, უნდა ვიფიქროთ და ვიაზროვნოთ - რა მოხდა, როგორ მოხდა და, ბოლოს და ბოლოს, 1993 წლის შემდგომ რა მოხდა. აფხაზეთის ომი შემდგომში სახელმწიფოს მიერ გამოყენებულ იქნა, როგორც ერის გამთლიანების სიმბოლო. ანუ აფხაზეთის ომმა, როგორც ტრაგედიამ, შეკრა ქართველი ერი, რომელიც სამოქალაქო ომის შემდეგ იყო ნამდვილად ორად გაყოფილი, თუ უფრო მეტად არა.
ბიძინა რამიშვილი: მაინც რამდენად იყო ეს ომი შემზადებული საბჭოთა რუსეთის და შემდგომ რუსეთის პოლიტიკის ველში?
დავით ჯიშკარიანი: უპირველეს ყოვლისა, როდესაც ვსაუბრობთ რუსეთზე, უნდა გავმიჯნოთ ორი რამ. პირველ რიგში ჩვენ ვსაუბრობთ რუსეთზე, რომელიც იყო 90-იან წლებში, თუ ვსაუბრობთ საბჭოთა კავშირზე, სადაც გარდა რუსებისა პოლიტბიუროში ბევრი ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენელი შედიოდა და, უბრალოდ, მათი სამუშაო კაბინეტები მდებარეობდა მოსკოვში. რა თქმა უნდა, განსხვავება ამ ორ მიდგომას შორის არის თვისებრივად და არსობრივად სრულიად სხვადასხვა. თუ ლაკობას პერიოდში აფხაზები სრულიად იკმაყოფილებდნენ და იმაზე მეტ ნაციონალურ უფლებებს იღებდნენ... ცეკას არქივში, რომელიც ძალიან მალე ცუდ დღეში ჩავარდება საქართველოში, არის საოცარი დოკუმენტები, [სადაც] პირდაპირ ჩანს, როგორ დევნას განიცდიდნენ ქართველები; როგორი იყო მცდელობა განსაკუთრებით გალის ქართველების [მიმართ], რომ მათი გააფხაზება მომხდარიყო. მერე გვაქვს ჩვენ რევანში, როდესაც ლავრენტი ბერიამ 1937 წელს აქ საკუთარი ხალხი დანიშნა და დაიწყო აფხაზების გაქართულების პროცესი. და ჩვენ გვაქვს პროცესი, რომელიც დაიწყო 1953 წლის აგვისტოში, როდესაც აფხაზებმა ხელახლა დაიწყეს რევანში და საერთოდ უარი თქვეს ამ გაქართულების პოლიტიკაზე. უფრო მეტიც, ეს ყველაზე კარგად ჩანს ანბანში: თუ 1937 წლამდე იყო ლათინურ ასოებზე დაფუძნებული ანბანი, მერე შეიქმნა ქართული, 1954 წელს კი შეიქმნა უკვე კირილიცაზე დაფუძნებული აფხაზური ანბანი. ანუ რუსული კულტურული ჰეგემონიის, გავლენის მოპოვება იწყება ზუსტად 1954 წლიდან. ასე რომ, მოსკოვი თბილისსა და სოხუმს შორის გამოდიოდა მედიატორის [როლში]. ამიტომ შემთხვევითი არ არის, რომ 1954 წლის მერე აფხაზები რამე ფინანსებს, პრივილეგიებს, ტურისტების რაოდენობას, ტექნიკურ საკითხებს - ამას ყველაფერს თბილისთან ურთიერთობაში აგვარებენ. მაგრამ როგორც კი შეიქმნება რაიმე ტიპის ნაციონალური კონფლიქტი, - ეს ძირითადად ისტორიკოსების მიერ დაწერილ წიგნებს ეხება, - მაშინვე საქმეში ერთვებიან მოსკოვიდან ჩამოსული ადამიანები, რომლებიც ამ ნაციონალურ საკითხებს აგვარებენ.
თბილისი, როგორც პოლიტიკური ცენტრი, არც საბჭოთა პერიოდში იყო მზად იმისთვის, რომ აფხაზეთში არსებული მდგომარეობა ადეკვატურად შეეფასებინა...დავით ჯიშკარიანი
ამიტომ, რასაკვირველია, რუსეთს ჰქონდა ამ სივრცეზე როგორც ინფორმაციული, ისევე კულტურული და პოლიტიკური გავლენა. [მაგრამ] აქ პრობლემა დგას სხვანაირად: თბილისი, როგორც პოლიტიკური ცენტრი, არც საბჭოთა პერიოდში იყო მზად იმისთვის, რომ აფხაზეთში არსებული მდგომარეობა ადეკვატურად შეეფასებინა. ყოველთვის გაქვს განცდა ამ საარქივო დოკუმენტებზე მუშაობის დროს, რომ თბილისის პოლიტიკური ელიტა აცდენილია იმ რეალობას, რაც ხდება აფხაზეთში. ის ყველაფერში იგვიანებს. კლასიკური მაგალითი ამისა არის არჩილ თალაკვაძის ინიციატივა: მან თქვა რამდენიმე ტოპონიმზე, მათ შორის „ლესელიძეზე“, გადავარქვათ სახელი და დავუბრუნოთ ძველი აფხაზური სახელებიო. ეს იქნებოდა ფანტასტიკური პოლიტიკური ნაბიჯი დაახლოებით 60-70 წლის წინ. შენ როცა პოლიტიკური პულსის ცემას ჩამორჩები 70 წლით, უბრალოდ ეს იმას ნიშნავს, რომ შენ ფასადურად, შეიძლება საერთაშორისო ორგანიზაციებისთვის თავის დასახრელად ან საამებლად აკეთებ რაღაცას. მაგრამ ეს არ არის პოლიტიკაზე გათვლილი ნაბიჯი. მთელი პრობლემა პოლიტიკური ელიტის, მათ შორის აფხაზური პოლიტიკური ელიტისა, ზუსტად ეს იყო 80-იან წლებში: ის ხანდახან ცდილობდა, ისეთი ნაბიჯი გადაედგა, რომ აფხაზური ინტელიგენციისთვის ეამებინა. ქართული, ანუ თბილისის პოლიტიკური ელიტა, ცდილობდა ისეთი ნაბიჯები გადაედგა, რომ 80-იან წლებში დისიდენტური მოძრაობის ზოგიერთ ლიდერს არ ეწოდებინა მათთვის „კრემლის აგენტი“, „არაპატრიოტი“, „რუსეთის ფინია“ და ა.შ. თბილისი უბრალოდ ვერ გრძნობდა, ისევე როგორც დღეს ვერ გრძნობს თბილისის პოლიტიკური ელიტა... თუ არ ჩავთვლით რამდენიმე მინისტრს, რომელიც იყო საქართველოში და გრძნობდა ამ კონფლიქტებს, მაგრამ პოლიტიკურ ძალაუფლებას ვერ ფლობდა და ვერც გავლენა ვერ მოახდინა პროცესებზე... დღევანდელი პოლიტიკური ელიტა უბრალოდ ვერ გრძნობს, გარდა იმისა, რომ არ იცის, რა ხდება კონფლიქტურ ზონებში. ყველა ევროპელი მიჰყავთ მავთულხლართებთან, აჩვენებენ დურბინდით, რა მძიმეა რუსული ოკუპაცია, მაგრამ ამის იქით ნაბიჯები არ იდგმება. ეს ყველაფერი არის ფიქცია. ხანდახან გგონია, რომ როგორც საბჭოთა პერიოდში გეგმები ქაღალდზე სრულდებოდა, ისე სრულდება დღეს რაღაც ტიპის გეგმები ამ მიმართულებით.
ისინი ცდილობენ, მაინც ომის შემდგომ უმთავრესი მსხვერპლი თვითონ იყვნენ და მათ ნარატივში თან გამარჯვებული არიან და თან მსხვერპლი...დავით ჯიშკარიანი
ბიძინა რამიშვილი: აფხაზურ საზოგადოებაში რა პროცესები მიდის დღეს? იქ რა ფუნქციას ასრულებს ეს ომი - ომი როგორც წარსული, ომი როგორც ისტორია, ომი როგორც ნიშანსვეტი?
დავით ჯიშკარიანი: აფხაზეთის შემთხვევაში ერთ რამეს უნდა გავუსვა ხაზი, რომ ამ კონფლიქტის შემდგომ მე აფხაზეთში არ ვყოფილვარ. ამიტომ ჩემი დაკვირვება არის ძირითადად სამეცნიერო ლიტერატურით და სოციალურ ქსელებში მიმდინარე პროცესების შედეგად მიღებული დასკვნა - ამას ძალიან დიდი მნიშვნელობა აქვს ანალიზისას. აფხაზურ ნარატივში ეს ომი არის აფხაზი ერის დიდი ხნის ოცნების [ასრულება], რომ მათ მოიპოვეს დამოუკიდებლობა. რასაკვირველია, აფხაზური ნარატივი, ისევე როგორც ქართული ნარატივი, ძალიან ბევრ მითს, ლეგენდას, შეთხზულ გმირს და გამოგონილ ფაქტებს მოიცავს. ქართულ საზოგადოებაში თუ ომისთვის შეიძლება კრიტიკულად შეხედვა და კრიტიკულად რაღაცების გააზრება, - რამდენიმე მარგინალური ჯგუფის გარდა ალბათ საფრთხე ადამიანს არ ექნება ამის თქმის შემდეგ, - აფხაზური საზოგადოებისთვის ეს ომი არის წმიდათა წმიდა.
ეს არის ომი, რომელიც სწამთ მათ, რომ არის აფხაზი ერის საუკუნოვანი ოცნებების ასრულება - როდესაც მათ მოიპოვეს დამოუკიდებლობა. აფხაზებისთვის ომი ასრულებს პურის, მარილის, ღვინის - ყველაფრის ფუნქციას. ისინი სულდგმულობენ ამ ომით, ომით და ისტორიით. ნებისმიერი სოციალური პრობლემა, ნებისმიერი ეკონომიკური პრობლემა, კორუფცია, რომელიც აფხაზეთში ყვავის - ყველაფერი ებმის ამ ომს. ამბობენ, რომ „ომი რომ არ ყოფილიყო, ეს ასე არ იქნებოდა.“ ან „როგორ შეიძლება ვიცხოვროთ მშვიდად, როცა 25 წლის წინ გვქონდა ომი და დავკარგეთ ამდენი ადამიანი“. ამიტომ აფხაზები უბრალოდ ცხოვრობენ ომის ნარატივში. ის, რაც საქართველომ განსაკუთრებით ბოლო წლების განმავლობაში შეძლო და ამოვიდა ომის ნარატივიდან და ახალ თაობას დიდად არ უყვარს და აღარ სიამოვნებს ომზე და ტრავმაზე ამდენი საუბარი, აფხაზური საზოგადოება - პირიქით, მიდრეკილია იმისკენ, რომ სულ ილაპარაკოს ომზე და მიუხედავად იმისა, რომ, თუ ომის შედეგს გადავხედავთ, აფხაზურმა საზოგადოებამ უნდა აღნიშნოს გამარჯვება, ისინი ცდილობენ, მაინც ომის შემდგომ უმთავრესი მსხვერპლი თვითონ იყვნენ და მათ ნარატივში თან გამარჯვებული არიან და თან მსხვერპლი. ისინი ასე პოზიციონირებენ.
ბოლოს და ბოლოს, ამ შეხვედრების შემდეგ მიხვდებიან, რომ რაღაც არის გასაკეთებელი. ასე არ შეიძლება დიდხანს გაგრძელდეს...დავით ჯიშკარიანი
ბიძინა რამიშვილი: რას უსურვებდით მხარეებს, ორივე საზოგადოებას?
დავით ჯიშკარიანი: მე ვუსურვებდი ერთ რამეს, რომ მხარეებმა დაიწყონ ერთმანეთში პოლიტიკური დისკუსია. პოლიტიკური დისკუსია გულისხმობს პოლიტიკაში არსებულ პრობლემებზე საუბარს. ეს არის გადაადგილების პრობლემა, ეს არის ბევრი ჰუმანიტარული პრობლემა, რომლებიც შეიძლება მარტივად მოგვარდეს, და, რასაკვირველია, პოლიტიკური დისკუსია გულისხმობს საუბარს პოლიტიკურ პერსპექტივაზე, ეკონომიკურ ურთიერთობებზე. პოლიტიკური ელიტა უნდა იყოს მზად იმისთვის, რომ მეორე პოლიტიკურ ელიტას უბიძგოს პოლიტიკური დისკუსიისკენ. ჩვენთან კონფლიქტი დღემდე არის ემოციურ ფაზაში და არ ხდება მისი გააზრება და პოლიტიკურ დისკურსში გადატანა. ამიტომ, თუ რამეს ვისურვებდი ამ ეტაპზე, არის ზუსტად ეს - რომ ეს ყველაფერი გადავიდეს პოლიტიკურ ჭრილში, გადავიდეს პოლიტიკოსებს შორის საუბრის, განხილვის, შეხვედრების [ჭრილში]. და, ბოლოს და ბოლოს, ამ შეხვედრების შემდეგ მიხვდებიან, რომ რაღაც არის გასაკეთებელი. ასე არ შეიძლება დიდხანს გაგრძელდეს. ამიტომ სურვილი არის ერთადერთი რამე - ნამდვილი პოლიტიკური დისკუსიების დაწყება. ეს არ იქნება მარტივი, ეს არ ნიშნავს, რომ მაინც და მაინც იმას მიიღებ, რაც შენ გსურს, მაგრამ პოლიტიკური ნაბიჯი და პოლიტიკური ცხოვრება ამ მიმართულებით უნდა დაიწყოს.
