შესრულდა 100 წელი დიდი კუბელი პოეტის, ხოსე ლესამა ლიმას დაბადებიდან.
საქართველოში სამხრეთ-ამერიკული ლიტერატურა ყოველთვის ძალიან პოპულარული იყო. 60-იანი წლებიდან მოყოლებული ჩვენთან გაბმით კითხულობდნენ და ხანდახან თარგმნიდნენ კიდევაც მარკესს, კარპენტიერს, ფუენტესს, მარიო ვარგას ლიოსას, ხულიო კორტასარს, მოგვიანებით კი ხუან რულფოს, ბორხესსა და კასარესსაც. ლათინურამერიკულ პროზას ჩვენში ყოველთვის ჰყავდა მოყვარული და დამფასებელი, მაგრამ აი ლათინურამერიკულ პოეზიას კი ამ თვალსაზრისით არ გაუმართლა. არ შევცდები თუ ვიტყვი, რომ საქართველოში ცუდად იცნობენ ხოსე მარტის, რუბენ დარიოს, პაბლო ნერუდას, ოქტავიო პასისა და სხვათა შემოქმედებას, არადა სამხრეთამერიკული პოეზია პროზაზე არანაკლებ ღრმა და მრავალფეროვანი მოვლენაა და ზემოთჩამოთვლილი პოეტები თამამად შეგვიძლია დავაყენოთ XIX-XX საუკუნეების დიდი ევროპელი და ამერიკელი პოეტების გვერდით. დღეს სწორედ ერთ-ერთ ასეთ ავტორზე გესაუბრებით, XX საუკუნის დიდ კუბელ პოეტ ხოსე ლესამა ლიმაზე.
იგი 1910 წლის 19 დეკემბერს დაიბადა. 1937 წელს 27 წლის ახალგაზრდა პოეტის ცხოვრებაში უმნიშვნელოვანესი რამ მოხდა - ჰავანაში ჩამოსულმა დიდმა ესპანელმა პოეტმა, ხუან რამონ ხიმენესმა პოეტური საღამო მოაწყო და ანთოლოგიაც გამოსცა: “კუბური პოეზია 1936 წელს”. გახსოვთ ალბათ, ამ წლებში ესპანეთში სამოქალაქო ომი მძვინვარებდა, კუბაზე კი ესპანეთის უდიდესი პოეტი 60-ზე მეტი პოეტის ლექსებისგან შემდგარ ანთოლოგიას ადგენდა. წიგნში ლესამა ლიმას ლექსებიც შევიდა, ახალგაზრდა პოეტისა, ვინც ხიმენესის მიერ გამართულ საღამოზეც დაამახსოვრა მსმენელებს თავი.
იმავე 1937 წელს დაიწყო ხოსე ლესამა ლიმამ თავისი პირველი ჟურნალის გამოცემაც, ანუ იგი მოეკიდა საქმეს, რომელსაც სიცოცხლის ბოლომდე უერთგულა: ათწლეულების მანძილზე მან კიდევ არაერთ პერიოდულ გამოცემას ჩაუყარა საფუძველი, რომლებმაც კუბური ლიტერატურის ბედი განსაზღვრეს. პირველ რიგში, რა თქმა უნდა, უნდა აღვნიშნოთ ჟურნალი “ორიხენეს” (ფესვები), რომელიც თორმეტი წლის განმავლობაში გამოდიოდა და რომლის გარშემოც ჩამოყალიბდა ამავე სახელწოდების ლიტერატურული ჯგუფი.
რა თქმა უნდა, ლესამა ლიმა პირველ რიგში პოეტია და მხოლოდ შემდეგ - პროზაიკოსი. პროზას ვუწოდებ მის ესეებსაც, ძალიან ღრმა, რთულ, ბაროკოს სტილიზაციებით გაჯერებულ Ars Poetica-თა ნაკრებს, ერთი შეხედვით საპროგრამო სათაურებით, რომლის ფსკერზეც სახეების, მეტაფორების, რემინისცენციებისა და მოგონებების მთელი შრეებია დალექილი.
შემთხვევითი არაა, რომ მსოფლიო დიდება მას პროზაულმა ნაწარმოებმა მოუტანა, საკმაოდ გვიან, 1966 წელს, როდესაც მისი გიგანტური რომანი, “სამოთხე” გამოვიდა. პოეტი მთელი ცხოვრება ემზადებოდა თავისი ამ Opus Magnum-ისთვის. რომანი მაშინვე აიტაცეს თანამედროვეებმა, ფრანგმა პოსტსტრუქტურალისტებმა და დეკონსტრუქტივისტებმა იგი ძალიან დააფასეს. კუბური გამოცემის შემდეგ ერთდროულად გამოვიდა წიგნი მექსიკაში, არგენტინასა და პერუში, მალევე გამოიცა რომანი საფრანგეთში, იტალიაში, ინგლისში, აშშ-ში, ესპანეთსა და გერმანიაში. მაშინ ამ რომანზე ბევრი წერდა, განსაკუთრებით აღსანიშნავია აფრო-ჩინური წარმოშობის კუბელი ფრანგულენოვანი მწერლის, სევერო სარდუის შესანიშნავი ესე, სადაც იგი იმ მწერლებსაც ჩამოთვლის, რომელთაც ლესამა ლიმას “სამოთხეში” შემოაღწიეს სხვადასხვა გზით: სერვანტესი და გარსილასო, კალდერონი და კოლუმბის დღიურები, ხოსე მარტი და წმ. ტერეზა, კევედო და გონგორა, მალარმე და პოლ ვალერი, სენ-ჟონ პერსი და კლოდელი, რილკე და მარკიზ დე სადი, ჟან ჟენე და ჟიულ ვერნი.
თითქოს წარმოუდგენელია ასეთი სინთეზი, ამდენი ერთმანეთისგან განსხვავებული დისკურსის შერწყმა და სწორედ ამ დროს საქმეში თავად კუბა ერთვება, ქვეყანა, რომელზეც ძალიან ბევრს წერდა ლესამა ლიმა და ხშირად ლათინურამერიკული კულტურის სახედ წარმოიდგენდა მას. სევერო სარდუიმ ლესამა ლიმას პროზაზე და ესეებზე დაყრდნობით თქვა: “კუბა სინთეზი არაა და არც სინკრეტული კულტურა, იგი შრეებისგან შედგება.”
ლათინური ამერიკის კულტურას ლესამა ლიმამ “ამერიკული გნოსტიკური სივრცე” უწოდა, კულტურული გარემო, რომელიც უკიდურესად ანტიდოგმატურია, ღიაა, გახსნილი სხვა კულტურების მიმართ, მრავალსახოვანი. ამიტომაც იყო, რომ, მაგალითად, XVI-XVIII საუკუნეების კუბის კულტურული ისტორიის აღსადგენად იგი ფანტაზიას მოუხმობდა და ისტორიას პოეზიასთან აქორწინებდა.
მიუხედავად იმისა, რომ მთელი ცხოვრება გამოცემებს რედაქტორობდა და მუდამ კოლეგებთან ჰქონდა ურთიერთობა, იგი უაღრესად მარტოსული ადამიანი იყო. ერთ თავის ინტერვიუში ლესამა ლიმა წერდა: “მე მარტოსული ადამიანი ვიყავი და ამავდროულად ფანატიკურად ერთგული დიალოგის ხელოვნებისადმი. მე მწამს ურთიერთზიარი სუბსტანციისა, თუმცა მაინც ვერ დავთმობ მარტოობას. მჯერა ჭეშმარიტებისა და ქორალის, მაგრამ ბოლომდე მარტოსულად დავრჩები...”.
ასეთ მარტოობაში მან მთელი მსოფლიო გაითავისა, მისი ნაწერები სავსეა ალუზიებით, რემინისცენციებით, კულტურული დეტალებით, მან, შეიძლება ითქვას, კუბიდან გაუსვლელად მოიარა ქვეყნიერება, ეზიარა უზარმაზარ მემკვიდრეობას, რომელიც შემდეგ მთელს მის შემოქმედებაში გაიფანტა.
მარიო ვარგას ლიოსა წერდა თავის დროზე ჟურნალ “სიემპრეში”: “ძნელია იმის წარმოდგენაც კი, რომ ამ არაჩვეულებრივად კეთილმა და იშვიათი ცოდნის მატარებელმა ადამიანმა, შესანიშნავმა თანამოსაუბრემ – სანამ ასთმა მას საბოლოოდ არ წაართმევდა ხმას – საოცრად მხიარულმა და ხელგაშლილმა, მსოფლიო ლიტერატურისა და ისტორიის ბრწყინვალე მცოდნემ, ერთნაირი სიამოვნებითა და გატაცებით რომ საუბრობდა ბრეტონულ დესერტებზე, ვიქტორიანული ეპოქის ქალთა მოდაზე თუ ვენის არქიტექტურაზე, ცხოვრებაში მხოლოდ ორჯერ დატოვა მშობლიური კუბა. ერთხელ, როცა მექსიკაში გაემგზავრა და მეორედ იამაიკაში (მისი ერთ-ერთი უმშვენიერესი ლექსი “რათა მივაღწიო მონტეგო-ბეიმდე” იამაიკაში მოგზაურობას აღწერს როგორც მითოლოგიურ გმირობას, რომელიც ზებუნებრიობითა და დიდებულებით არაფრით ჩამოუვარდება ოდისევსის ითაკაზე დაბრუნებას)”.
მას განსაკუთრებით ესპანური ბაროკო უყვარდა, კევედოს და გონგორას სახელებს ყოველ მის წერილში შეხვდებით და ლათინურამერიკული კულტურის დახასიათებისასაც მათ სახელებს მიმართავდა. ესეში “საკუთარი ენის პოვნა” მან აღწერა სამხრეთ ამერიკის ლიტერატურული ნადიმი, სადაც ყველაფერია თავმოყრილი, ევროპული პურიდან – აზიურ ყავამდე და სადაც მთელს ამ მრავალფეროვნებას ლათინურამერიკული თამბაქოს დახვეული ფურცლით აგვირგვინებს და სრულყოფილებამდე აჰყავს იგი:
“ევროპული ნადიმის დახვეწილობაში ლათინურამერიკელს სულ სხვა ნოტი შემოაქვს – ბუნების დახვეწილობა. იგი ნადიმს ბუნების გემოთი აგვირგვინებს, გვახსენებს კაცობრიობის პირველ ნაბიჯებს, მანამ, სანამ ცეცხლი სახეს იცვლიდა. ესაა ბუნების გემო, რომელიც კვამლს იმორჩილებს, რათა ამ სამსხვერპლო ძღვენით ხოტბა და არომატი აღავლინოს“.
საქართველოში სამხრეთ-ამერიკული ლიტერატურა ყოველთვის ძალიან პოპულარული იყო. 60-იანი წლებიდან მოყოლებული ჩვენთან გაბმით კითხულობდნენ და ხანდახან თარგმნიდნენ კიდევაც მარკესს, კარპენტიერს, ფუენტესს, მარიო ვარგას ლიოსას, ხულიო კორტასარს, მოგვიანებით კი ხუან რულფოს, ბორხესსა და კასარესსაც. ლათინურამერიკულ პროზას ჩვენში ყოველთვის ჰყავდა მოყვარული და დამფასებელი, მაგრამ აი ლათინურამერიკულ პოეზიას კი ამ თვალსაზრისით არ გაუმართლა. არ შევცდები თუ ვიტყვი, რომ საქართველოში ცუდად იცნობენ ხოსე მარტის, რუბენ დარიოს, პაბლო ნერუდას, ოქტავიო პასისა და სხვათა შემოქმედებას, არადა სამხრეთამერიკული პოეზია პროზაზე არანაკლებ ღრმა და მრავალფეროვანი მოვლენაა და ზემოთჩამოთვლილი პოეტები თამამად შეგვიძლია დავაყენოთ XIX-XX საუკუნეების დიდი ევროპელი და ამერიკელი პოეტების გვერდით. დღეს სწორედ ერთ-ერთ ასეთ ავტორზე გესაუბრებით, XX საუკუნის დიდ კუბელ პოეტ ხოსე ლესამა ლიმაზე.
იგი 1910 წლის 19 დეკემბერს დაიბადა. 1937 წელს 27 წლის ახალგაზრდა პოეტის ცხოვრებაში უმნიშვნელოვანესი რამ მოხდა - ჰავანაში ჩამოსულმა დიდმა ესპანელმა პოეტმა, ხუან რამონ ხიმენესმა პოეტური საღამო მოაწყო და ანთოლოგიაც გამოსცა: “კუბური პოეზია 1936 წელს”. გახსოვთ ალბათ, ამ წლებში ესპანეთში სამოქალაქო ომი მძვინვარებდა, კუბაზე კი ესპანეთის უდიდესი პოეტი 60-ზე მეტი პოეტის ლექსებისგან შემდგარ ანთოლოგიას ადგენდა. წიგნში ლესამა ლიმას ლექსებიც შევიდა, ახალგაზრდა პოეტისა, ვინც ხიმენესის მიერ გამართულ საღამოზეც დაამახსოვრა მსმენელებს თავი.
იმავე 1937 წელს დაიწყო ხოსე ლესამა ლიმამ თავისი პირველი ჟურნალის გამოცემაც, ანუ იგი მოეკიდა საქმეს, რომელსაც სიცოცხლის ბოლომდე უერთგულა: ათწლეულების მანძილზე მან კიდევ არაერთ პერიოდულ გამოცემას ჩაუყარა საფუძველი, რომლებმაც კუბური ლიტერატურის ბედი განსაზღვრეს. პირველ რიგში, რა თქმა უნდა, უნდა აღვნიშნოთ ჟურნალი “ორიხენეს” (ფესვები), რომელიც თორმეტი წლის განმავლობაში გამოდიოდა და რომლის გარშემოც ჩამოყალიბდა ამავე სახელწოდების ლიტერატურული ჯგუფი.
რა თქმა უნდა, ლესამა ლიმა პირველ რიგში პოეტია და მხოლოდ შემდეგ - პროზაიკოსი. პროზას ვუწოდებ მის ესეებსაც, ძალიან ღრმა, რთულ, ბაროკოს სტილიზაციებით გაჯერებულ Ars Poetica-თა ნაკრებს, ერთი შეხედვით საპროგრამო სათაურებით, რომლის ფსკერზეც სახეების, მეტაფორების, რემინისცენციებისა და მოგონებების მთელი შრეებია დალექილი.
შემთხვევითი არაა, რომ მსოფლიო დიდება მას პროზაულმა ნაწარმოებმა მოუტანა, საკმაოდ გვიან, 1966 წელს, როდესაც მისი გიგანტური რომანი, “სამოთხე” გამოვიდა. პოეტი მთელი ცხოვრება ემზადებოდა თავისი ამ Opus Magnum-ისთვის. რომანი მაშინვე აიტაცეს თანამედროვეებმა, ფრანგმა პოსტსტრუქტურალისტებმა და დეკონსტრუქტივისტებმა იგი ძალიან დააფასეს. კუბური გამოცემის შემდეგ ერთდროულად გამოვიდა წიგნი მექსიკაში, არგენტინასა და პერუში, მალევე გამოიცა რომანი საფრანგეთში, იტალიაში, ინგლისში, აშშ-ში, ესპანეთსა და გერმანიაში. მაშინ ამ რომანზე ბევრი წერდა, განსაკუთრებით აღსანიშნავია აფრო-ჩინური წარმოშობის კუბელი ფრანგულენოვანი მწერლის, სევერო სარდუის შესანიშნავი ესე, სადაც იგი იმ მწერლებსაც ჩამოთვლის, რომელთაც ლესამა ლიმას “სამოთხეში” შემოაღწიეს სხვადასხვა გზით: სერვანტესი და გარსილასო, კალდერონი და კოლუმბის დღიურები, ხოსე მარტი და წმ. ტერეზა, კევედო და გონგორა, მალარმე და პოლ ვალერი, სენ-ჟონ პერსი და კლოდელი, რილკე და მარკიზ დე სადი, ჟან ჟენე და ჟიულ ვერნი.
თითქოს წარმოუდგენელია ასეთი სინთეზი, ამდენი ერთმანეთისგან განსხვავებული დისკურსის შერწყმა და სწორედ ამ დროს საქმეში თავად კუბა ერთვება, ქვეყანა, რომელზეც ძალიან ბევრს წერდა ლესამა ლიმა და ხშირად ლათინურამერიკული კულტურის სახედ წარმოიდგენდა მას. სევერო სარდუიმ ლესამა ლიმას პროზაზე და ესეებზე დაყრდნობით თქვა: “კუბა სინთეზი არაა და არც სინკრეტული კულტურა, იგი შრეებისგან შედგება.”
ლათინური ამერიკის კულტურას ლესამა ლიმამ “ამერიკული გნოსტიკური სივრცე” უწოდა, კულტურული გარემო, რომელიც უკიდურესად ანტიდოგმატურია, ღიაა, გახსნილი სხვა კულტურების მიმართ, მრავალსახოვანი. ამიტომაც იყო, რომ, მაგალითად, XVI-XVIII საუკუნეების კუბის კულტურული ისტორიის აღსადგენად იგი ფანტაზიას მოუხმობდა და ისტორიას პოეზიასთან აქორწინებდა.
მიუხედავად იმისა, რომ მთელი ცხოვრება გამოცემებს რედაქტორობდა და მუდამ კოლეგებთან ჰქონდა ურთიერთობა, იგი უაღრესად მარტოსული ადამიანი იყო. ერთ თავის ინტერვიუში ლესამა ლიმა წერდა: “მე მარტოსული ადამიანი ვიყავი და ამავდროულად ფანატიკურად ერთგული დიალოგის ხელოვნებისადმი. მე მწამს ურთიერთზიარი სუბსტანციისა, თუმცა მაინც ვერ დავთმობ მარტოობას. მჯერა ჭეშმარიტებისა და ქორალის, მაგრამ ბოლომდე მარტოსულად დავრჩები...”.
ასეთ მარტოობაში მან მთელი მსოფლიო გაითავისა, მისი ნაწერები სავსეა ალუზიებით, რემინისცენციებით, კულტურული დეტალებით, მან, შეიძლება ითქვას, კუბიდან გაუსვლელად მოიარა ქვეყნიერება, ეზიარა უზარმაზარ მემკვიდრეობას, რომელიც შემდეგ მთელს მის შემოქმედებაში გაიფანტა.
მარიო ვარგას ლიოსა წერდა თავის დროზე ჟურნალ “სიემპრეში”: “ძნელია იმის წარმოდგენაც კი, რომ ამ არაჩვეულებრივად კეთილმა და იშვიათი ცოდნის მატარებელმა ადამიანმა, შესანიშნავმა თანამოსაუბრემ – სანამ ასთმა მას საბოლოოდ არ წაართმევდა ხმას – საოცრად მხიარულმა და ხელგაშლილმა, მსოფლიო ლიტერატურისა და ისტორიის ბრწყინვალე მცოდნემ, ერთნაირი სიამოვნებითა და გატაცებით რომ საუბრობდა ბრეტონულ დესერტებზე, ვიქტორიანული ეპოქის ქალთა მოდაზე თუ ვენის არქიტექტურაზე, ცხოვრებაში მხოლოდ ორჯერ დატოვა მშობლიური კუბა. ერთხელ, როცა მექსიკაში გაემგზავრა და მეორედ იამაიკაში (მისი ერთ-ერთი უმშვენიერესი ლექსი “რათა მივაღწიო მონტეგო-ბეიმდე” იამაიკაში მოგზაურობას აღწერს როგორც მითოლოგიურ გმირობას, რომელიც ზებუნებრიობითა და დიდებულებით არაფრით ჩამოუვარდება ოდისევსის ითაკაზე დაბრუნებას)”.
მას განსაკუთრებით ესპანური ბაროკო უყვარდა, კევედოს და გონგორას სახელებს ყოველ მის წერილში შეხვდებით და ლათინურამერიკული კულტურის დახასიათებისასაც მათ სახელებს მიმართავდა. ესეში “საკუთარი ენის პოვნა” მან აღწერა სამხრეთ ამერიკის ლიტერატურული ნადიმი, სადაც ყველაფერია თავმოყრილი, ევროპული პურიდან – აზიურ ყავამდე და სადაც მთელს ამ მრავალფეროვნებას ლათინურამერიკული თამბაქოს დახვეული ფურცლით აგვირგვინებს და სრულყოფილებამდე აჰყავს იგი:
“ევროპული ნადიმის დახვეწილობაში ლათინურამერიკელს სულ სხვა ნოტი შემოაქვს – ბუნების დახვეწილობა. იგი ნადიმს ბუნების გემოთი აგვირგვინებს, გვახსენებს კაცობრიობის პირველ ნაბიჯებს, მანამ, სანამ ცეცხლი სახეს იცვლიდა. ესაა ბუნების გემო, რომელიც კვამლს იმორჩილებს, რათა ამ სამსხვერპლო ძღვენით ხოტბა და არომატი აღავლინოს“.
