წინა საუკუნის ბოლოს, სტამბოლის პოპულარულ მერს თანამდებობა ჩამოართვეს და დააპატიმრეს ბრალდებით, რომელსაც მისი მხარდამჭერები პოლიტიკურად მოტივირებულად მიიჩნევდნენ. ის პოლიტიკას მალევე დაუბრუნდა და შემდეგ იქცა ლიდერად, რომელიც თანამედროვე თურქეთის ისტორიაში ყველაზე ხანგრძლივად იდგა ქვეყნის სათავეში.
სტამბოლის ეს ყოფილი მერი, რეჯეპ ტაიპ ერდოანი, ახლაც თურქეთის პრეზიდენტია.
თუმცა ახლა ის დგას პოლიტიკური კრიზისის წინაშე, რომელიც შეიძლება მისი სულ უფრო ავტორიტარული მმართველობის ოცწლიანი პერიოდის ყველაზე მწვავე გამოწვევა აღმოჩნდეს.
ერთგვარი სიმეტრიაა - ეს პროტესტი სტამბოლის პოპულარული მერის დაპატიმრებამ გამოიწვია.
საპროტესტო აქციები სტამბოლში, ანკარასა და ქვეყნის სხვა ქალაქებსა და პროვინციებში 19 მარტს დაიწყო, როდესაც სტამბოლის მერი ექრემ იმამოღლუ დააკავეს და რამდენიმე ბრალდება წაუყენეს, მათ შორის კორუფცია და ტერორისტული ჯგუფების ხელშეწყობა.
ეს ყველაზე დიდი და ფართო პროტესტია 2013 წლის შემდეგ. მაშინ „გეზის პარკის“ საპროტესტო მოძრაობა რამდენიმე კვირის განმავლობაში მოექცა მსოფლიო მედიის ყურადღების ცენტრში. უფლებადამცველების აზრით, სწორედ იმდროინდელმა მოვლენებმა დააჩქარა ერდოანის სვლა ავტორიტარიზმისკენ.
საპროტესტო გამოსვლების დაწყების შემდეგ დაკავებულია 1500-მდე ადამიანი. ზოგ მათგანს ერდოანისა და მისი ოჯახის შეურაცხყოფა ედება ბრალად. ასევე დაპატიმრებულია რამდენიმე ჟურნალისტი, BBC-ის რეპორტიორი კი ქვეყნიდან გააძევეს მას შემდეგ, რაც აცნობეს, რომ ის წარმოადგენდა "საფრთხეს საზოგადოებრივი წესრიგის წინააღმდეგ“, - განაცხადა ბრიტანულმა მაუწყებელმა.
მაგრამ მთავარი მიზეზი, რის გამოც ანალიტიკოსები მიიჩნევენ, რომ მიმდინარე კრიზისმა შეიძლება კიდევ უფრო დიდი ცვლილებები მოუტანოს ერდოანსა და თურქეთის დემოკრატიას, შეცვლილი ეკონომიკური და პოლიტიკური გარემოა.
„მაშინ ერდოანს ნამდვილად არ ჰყავდა ქარიზმატული კონკურენტი, ეკონომიკა უკეთეს ფორმაში იყო და, რაც მთავარია, კონსერვატიული ამომრჩევლები რჩებოდნენ AKP-ს ["სამართლიანობისა და განვითარების პარტია"] ერთგულად“, - თქვა დიმიტარ ბეჩოვმა, ავტორმა 2022 წელს გამოსული წიგნისა „ერდოანის თურქეთი: როგორ დაშორდა ქვეყანა დემოკრატიას და დასავლეთს“.
„ახლა, არაერთი გამოკითხვის მიხედვით, თურქების მთავარი საზრუნავი ცხოვრების გაძვირებაა. იმამოღლუ სწორედ ამ საკითხებზე ლაპარაკობს და, შესაბამისად, სწვდება ფართო ამომრჩეველს“, - უთხრა ბეჩევმა რადიო თავისუფლებას.
სიძლიერე რიცხვებში
ქარიზმატული იმამოღლუ ერდოანის და მისი პარტიის მართლაც უდიდესი გამოწვევაა.
ის დააკავეს 23 მარტის პრაიმერიზის დაწყებამდე რამდენიმე დღით ადრე. ამ კენჭისყრისას ის ოფიციალურად უნდა გამხდარიყო ოპოზიციური "რესპუბლიკური სახალხო პარტიის" (CHP) კანდიდატი 2028 წლის საპრეზიდენტო არჩევნებისთვის.
დაახლოებით 15-მა მილიონმა მოქალაქემ მიიღო მონაწილეობა ამ პრაიმერიზში, რომელშიც ბიულეტენზე ერთადერთი კანდიდატი იყო გამოსახული - CHP-მ 2023 წლის საპარლამენტო არჩევნებში ამაზე ნაკლები ხმა მიიღო.
CHP-მ იმამოღლუ 24 მარტს დაასახელა ოფიციალურ კანდიდატად.
დაკავებისას 53 წლის იმამოღლუს წინააღმდეგ უკვე იყო ერთი საქმე აღძრული სასამართლოში - მას პატიმრობა ემუქრებოდა, რადგან საარჩევნო ჩინოვნიკებს „სულელები“ უწოდა, რადგან მათ გააუქმეს მისი შედეგები 2019 წლის მერის არჩევნებში, რომელშიც იმამოღლუმ გაიმარჯვა. მან განმეორებით ჩატარებულ არჩევნებშიც მოახერხა გამარჯვება.
მას ორწელ-ნახევრიანი სასჯელი მიუსაჯეს, თუმცა ის ჯერ არ შესულა ძალაში, რადგან საქმეს სააპელაციო სასამართლო იხილავს.
დაპატიმრებამდე იმამოღლუს მისმა მშობლიურმა სტამბოლის უნივერსიტეტმა დიპლომი ჩამოართვა. უმაღლესი განათლების დამადასტურებელი საბუთის ფლობა თურქეთის საპრეზიდენტო კანდიდატებისათვის აუცილებელი პირობაა.
ამ ნაბიჯების ერთობლიობის გამო ბევრი ეჭვით უყურებს ხელისუფლებისა და პროსამთავრობო მედიის მტკიცებას იმის შესახებ, რომ იმამოღლუსა და მისი ასამდე თანაპარტიელის წინააღმდეგ დაწყებული საქმე აპოლიტიკურია.
„[იმამოღლუსთვის] საბედნიეროდ, ეს ქმედებები მას მხოლოდ უფრო პოპულარულს გახდის“, - უთხრა რადიო თავისუფლებას იჰორ სემივოლოსმა, კიევის ახლო აღმოსავლეთის კვლევების ცენტრის დირექტორმა.
ერდოანმა, რომელიც ვითარების ესკალაციას არ ერიდება ხოლმე, CHP "ძალადობის მოძრაობის" ორგანიზებაში დაადანაშაულა. მან პროტესტის მონაწილეებს ბრალი დასდო „შოუს მოწყობასა“ და "ეკონომიკის ჩაძირვის" მცდელობაში.
გზა „არჩეული დიქტატურისკენ“?
როგორც არ უნდა განვითარდეს მოვლენები ქუჩაში, ჩანს, რომ CHP, პარტია, რომელიც ყველაზე მეტადაა დაკავშირებული თანამედროვე თურქეთის დამფუძნებელ მუსტაფა ქემალ ათათურქის სახელთან, სულ უფრო ძლიერდება.
ეს დიდწილად იმამოღლუს დამსახურებაა, რომელმაც შეძლო მისწვდომოდა საზოგადოების ურბანულ, სეკულარულ და განათლებულ სეგმენტებს, რომლებიც პარტიის ბაზას ქმნიან.
თურქეთის კონსტიტუციით, ერდოანი ვერ მიიღებს მონაწილეობას მომავალ კენჭისყრაში, თუ პარლამენტი ვადამდელ არჩევნებს არ დანიშნავს ან თავად კონსტიტუცია არ შეიცვლება.
მაგრამ ცოტას თუ ეპარება ეჭვი, რომ ამ ორიდან ერთ-ერთი მოხდება. სწორედ ამიტომ ჩაატარა CHP-მ პრაიმერიზი ასე ადრე.
Freedom House-მა თავის 2025 წლის ანგარიშში, „თავისუფლება მსოფლიოში“, თურქეთი იმ 10 ქვეყანას შორის დაასახელა, სადაც ბოლო ათწლეულის განმავლობაში დემოკრატიული თავისუფლებები ყველაზე მკვეთრად შემცირდა. მიუხედავად ამისა, არჩევნები კვლავაც კონკურენტულად ტარდება, რაზეც მეტყველებს იმამოღლუს გამარჯვება 2019 და 2024 წლებში.
2024 წელს ადგილობრივ არჩევნებში CHP-ის კანდიდატებმა ხმების უფრო დიდი წილი მოიპოვეს, ვიდრე მმართველი პარტიის წარმომადგენლებმა. ამან ერდოანის მიერ თანადაფუძნებულ პარტიას ერთ-ერთი ყველაზე დიდი დარტყმა მიაყენა ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ.
The Conversation-ში გამოქვეყნებულ სვეტში აჰმეთ ტ. კურუმ, სან- დიეგოს სახელმწიფო უნივერსიტეტის ისლამური და არაბული კვლევების ცენტრის დირექტორმა, განაცხადა, რომ თურქეთის ლიდერი „არჩევნების ოსტატია, ის ხელს უწყობს პოპულისტური პოლიტიკის დანერგვას და მედიის მანიპულირებას ახერხებს, რათა მან ოპოზიციური პარტიების წინააღმდეგ იმუშაოს“.
მაგრამ ახლა ქვეყანაში ინფლაციაა, ოპოზიციური კანდიდატი დიდი პოპულარობით სარგებლობს და ერდოანი ახლა "ნამდვილად შეშფოთებულია", რომ მისი ნაცადი ტაქტიკა საკმარისი აღარ იქნება, - წერს კურუ.
თუ მმართველი ელიტა შემდგომ რეპრესიებს გარისკავს, თურქეთის პოლიტიკური სისტემა შეიძლება „ნაკლოვანი დემოკრატიის ნაცვლად „არჩეულ დიქტატურად“ იქცეს - ვლადიმირ პუტინის რუსეთის მსგავსად“, - ამტკიცებს ანალიტიკოსი.
