ბლოგები

7 დეკემბერს საღამოს ჰიტლერი შეიტყობს პერლ-ჰარბორზე იაპონელების თავდასხმის შესახებ. მეორე დილით ფიურერი უბრძანებს თავის წყალქვეშა ნავებს, იერიში მიეტანათ ამერიკის ფლოტზე.

11 დეკემბერს, 14:18 საათზე, საგარეო საქმეთა მინისტრი ფონ რიბენტროპი ვილჰელმშტრასეზე მიიღებს ამერიკის საქმეთა დროებით რწმუნებულ ლელანდ მორისს. მოქმედი ელჩი უილსონი 1938 წლის ნოემბერში, Kristallnacht-ის (ბროლების ღამე) პოგრომის შემდეგ იქნა გაწვეული პროტესტის ნიშნად. რიბენტროპი მორისს, სავარძლის შეთავაზების ნაცვლად, ფეხზე მდგომს წაუკითხავს განცხადებას, რომელიც ამ წინადადებით მთავრდებოდა: „დღეიდან გერმანია ამერიკის შეერთებულ შტატებთან თავს ომში თვლის.“ შეხვედრის ბოლოს, რომელიც სულ 3 წუთი გაგრძელდება, რიბენტროპი ინგლისურად მიმართავს ლელანდს: „თქვენს პრეზიდენტს უნდოდა ეს ომი და, აი, მიიღო კიდეც“.

ორმოცი წუთის შემდეგ ჰიტლერი ომის გამოცხადების შესახებ აცნობებს ოპერაში შეკრებილ დეპუტატებს (და რადიომიმართვით - მოსახლეობას). დაახასიათებს რა რუზველტს როგორც „გონებრივად დაავადებულს, რომელსაც ზურგს ნიუ-იორკელი ებრაელი ბანკირები უმაგრებდნენ ომში გერმანელი ხალხის წინააღმდეგ“, ჰიტლერი ხაზს გაუსვამს, რომ ამერიკასთან ცივი ომი, ცხლად გადაიქცა.

„ყველა ეპოქაში, ღმერთები აბრმავებენ მათ, ვისი განადგურებაც სურთ. სიტუაციის შემხედველი ნორმალური და ობიექტური ადამიანი, რომელსაც გერმანიისთვის მხოლოდ სიკეთე სურს, ერთადერთ იმ დასკვნამდე მიდის, რომ ომის ეს გამოცხადება, საუკეთესო შემთხვევაში გაახანგრძლივებს კონფლიქტს, სინამდვილეში კი, მხოლოდ გერმანიის და მისი მოკავშირეების - იტალიისა და იაპონიის - ტოტალურ დამარცხებას გამოიწვევს. (...) გერმანიაში დაბადება მკაცრი სასჯელია. ეს ხალხი მთლიანად გაგიჟდა. იაპონელების თავდაპირველმა წარმატებებმა მათ ყოველგვარი ზომა დააკარგვინა; მათ უბრალოდ დაკარგეს გონიერება. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ძნელი გასაგებია, რატომ ამტკიცებს ბევრი თანამემამულე დიდი სერიოზულობით, რომ გერმანიის გამარჯვება დაჩქარდება!!!!! შოკირებული ვარ ამ მასშტაბის იდიოტობით. ამდენი სისულელის წინაშე ყვირილი მინდა“ - ჩაწერს 12 დეკემბერს თავის დღიურში გერმანელი იურისტი ფრიდრიხ კელნერი.

მართლაც, ხომ წარმოუდგენელია, რომ ჰიტლერს დავიწყებოდა, თუ როგორ შეცვალა ამერიკამ ძალთა თანაფარდობა პირველ მსოფლიო ომში ჩართვისას? ასე რომ, არა მარტო ამ სიტყვების ავტორი 1941-ში, არამედ 80 წლის შემდეგ ისტორიკოსები გაოცებულნი არიან და მსჯელობენ ჰიტლერის მოტივზე, გადაელახა ისეთი საშიში რუბიკონი და გამოეცხადებინა ომი მსოფლიოს წამყვანი ეკონომიური ძალისთვის სწორედ იმ მომენტში, როდესაც დიდი ბრიტანეთი ჯერ კიდევ დაუმარცხებელი იყო, ხოლო წითელი არმია თავისი კონტრშეტევით (1941 წლის 6 დეკემბერი) ბერლინს დაანახვებს ოპერაცია ბარბაროსას მწარე მარცხს...

რამ უბიძგა ჰიტლერს ამ გადაწყვეტილების მიღებისკენ? ხელმისაწვდომი წყაროები საშუალებას არ გვაძლევს გადაჭრით გავცეთ პასუხი ამ კითხვას, ისტორიკოსების ვარაუდები და ჰიპოთეზები კი მრავალია.

მართლა იაპონელების პირველი წარმატება უკარნახებს ჰიტლერს ომის გამოცხადებისკენ, როგორც ამას კელნერი ჩათვლის? მაგრამ მაშინ რატომ დატოვებს ფიურერი უპასუხოდ ტოკიოს თხოვნას საომარი მოქმედებების კოორდინაციის შესახებ?

ზოგიერთი ისტორიკოსის ვარაუდით (გერჰარდ ვაინბერგი), ჰიტლერი რჩებოდა საკუთარი რასისტული მითების ტყვედ და ჯეროვნად ვერ აფასებდა ამერიკის ეკონომიკურ და პოტენციურ სამხედრო ძალას. მაგრამ ფაქტები აჩვენებს, რომ ჰიტლერი არ იყო ასეთი ირაციონალური - წინააღმდეგ შემთხვევაში ფიურერი ბოლო 6 თვის განმავლობაში კატეგორიულად რატომ უკრძალავდა საკუთარ ფლოტს აგრესიულ ქმედებებს ამერიკის ფლოტის წინააღმდეგ? რატომ არ გახდა ჰიტლერისათვის casus belli ან რუზველტის მიერ 1941 წლის 14 აგვისტოს ხელმოწერილი ატლანტიკური ქარტია (რომელიც „ნაციზმის ტირანიის საბოლოო განადგურებას“ ისახავდა მიზნად), ან კიდევ ამერიკის პრეზიდენტის 11 სექტემბრის ბრძანება, ცეცხლი გაეხსნათ გერმანიის წყალქვეშა ნავებისათვის მათი ხედვის არეში გამოჩენისთანავე?

თუ ამერიკისათვის ომის გამოცხადების მიზეზი ჰიტლერის ანტიიუდაიზმში უნდა ვეძიოთ, როგორც ამას გერმანელი ისტორიკოსი კრისტიან გერლახი ვარაუდობს? იყო ჰიტლერის ეს გადაწყვეტილება ნაკარნახევი მისი სურვილით, უკვე დედამიწის ზედაპირიდან აღეკვეთა ებრაელები? ყოველ შემთხვევაში, ასე ახსნის თავის გადაწყვეტილებას ჰიტლერი 11 დეკემბერს: „რაც შეეხება ებრაულ საკითხს - ფიურერს გადაწყვეტილი აქვს საძირკვლიანად აღმოფხვრას იგი. მან უკვე იწინასწარმეტყველა, რომ თუ ებრაელები დაიწყებდნენ მსოფლიო ომს, ისინი განადგურებულ იქნებოდნენ. ეს არ იყო ცარიელი სიტყვები. მსოფლიო ომი აქაა და ებრაელობის განადგურება მისი აუცილებელი შედეგი უნდა გახდეს. ეს საკითხი ყოველგვარი სენტიმენტალობის გარეშე უნდა იქნეს გადაწყვეტილი“ - ჩაწერს თავის დღიურში გებელსი 13 დეკემბერს.

ამ ჰიპოთეზის მიმართულებისკენ თითქოს მიანიშნებს ვანზეეს კონფერენციის მოწვევის თარიღიც - თავდაპირველად კონფერენცია 9 დეკემბერს იყო დაგეგმილი (ჰაიდრიხის მიერ მოწვეული ვანზეეს უწყებათაშორისი კონფერენცია შეაჯამებს ებრაელების განადგურების პოლიტიკაში მიღებულ გამოცდილებას და დასახავს სამოქმედო გეგმას). მაგრამ გერლახის ჰიპოთეზის საწინააღმდეგოდაც შესაძლებელია უამრავი ფაქტის მოყვანა - ჰიტლერს ხომ ტაქტიკური მიზნების მისაღწევად არაერთხელ შეურბილებია ან დროებით შეუჩერებია ებრაელთა დევნა 30-იან წლებში?! ამას გარდა გამოდის, რომ თუ აქამდე ჰიტლერის ანტიებრაული პოლიტიკის რადიკალიზაცია ომში წარმატებებით იყო განპირობებული, 1941 წლის 8 დეკემბრის შემდეგ ანტიებრაული პოლიტიკა იწყებს ჰიტლერის ომის პოლიტიკის განსაზღვრას? მაგრამ ომის შემდგომი სამწელიწად-ნახევარი ხომ საპირისპიროს ამტკიცებს?!

ერთი სიტყვით, თვისებრივად მსგავს ფაქტთა ქრონოლოგიური სიახლოვე არ არის საკმარისი მიზეზობრიობის დასადგენად. განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც სამოცდაათი წლის განმავლობაში, ისტორიკოსები ვერ შეთანხმებულან შოას ქრონოლოგიაზეც კი!

დაბოლოს: პირველ სტატიაში მე ვახსენე, რომ შოას ისტორიოგრაფიაში კიდევ უამრავი „შავი ხვრელია“. ზემოთ ჩამოთვლილი მხოლოდ ერთი-ორია იმ ასეულიდან, რომელთა განათება თავის საათს ელოდება...

მსოფლიო ნერვიულად ადევნებს თვალს, თუ როგორ ზრდის რუსეთი სამხედროთა რაოდენობას უკრაინაში და მის გარშემო. ამ დროს თვალშისაცემია, რომ ერთი რამ არ ხდება.

რატომ არ გამოდის ათობით ათასი ადამიანი ქუჩებში, განსაკუთრებით დასავლეთში, და არ აპროტესტებს ომს, რომლის ალბათობა სულ უფრო იზრდება?

წესით, ამ დროს რუსეთის ქალაქებიც სავსე უნდა იყოს ომის საწინააღმდეგო დემონსტრაციებით, სადაც დაგმობდნენ კრემლის ანტაგონისტურ ქცევას. თუმცა, თუ გავითვალისწინებთ, რომ ქვეყანაში მოქმედებს მზარდად ავტორიტარული და სასტიკი უშიშროების აპარატი, გასაგები ხდება, თუ რატომ არ სურთ ადამიანებს მოსკოვსა და პეტერბურგში რისკზე წასვლა.

მაგრამ დასავლეთში ქუჩის პროტესტი დაშვებულია, მისი ორგანიზება - მარტივი და ის დემოკრატიული ნების გამოხატვის ლეგიტიმურ და აუცილებელ ფორმად მიიჩნევა. ამ ვითარებაში კი შემზარავია არასამთავრობოების, სამშვიდობო აქტივისტებისა და ადამიანის უფლებების დამცველების დუმილი.

დიდწილად სამართლიანი იქნება, ამჟამინდელი ვითარება რომ შევადაროთ 2003 წელს ერაყის ომის დაწყებამდე არსებულ სიტუაციას. მთელი ზამთრისა და გაზაფხულის განმავლობაში იმართებოდა დემონსტრაციები. თებერვლის ბოლოს, აშშ-ის მიერ ერაყში სამხედრო ინტერვენციის გასაპროტესტებლად მსოფლიოს 600 ქალაქის ქუჩებში ექვსიდან 10 მილიონამდე ადამიანი გამოვიდა. ცნობილი ადამიანები, სხვადასხვა პლატფორმის მეშვეობით მიმართავდნენ ხალხს. ჯორჯ ბუშის ადმინისტრაციის წინააღმდეგ კი თანაბრად იყენებდნენ დაცინვასაც და რისხვასაც.

მაშინაც, ისევე, როგორც ახლა, ომი ჯერ არ იყო დაწყებული და სულაც არ იყო ცხადი, რომ შეიარაღებული კონფლიქტი მართლაც შედგებოდა. ეს საპროტესტო აქციებიც ცივ ამინდში ჩატარდა - ანუ არასწორია არგუმენტი, რომ ამჯერად ადამიანები ყინვას უფრთხიან.

ასევე, მართალია, ახლა შუა პანდემიაში ვიმყოფებით, მაგრამ ამას სხვა დემონსტრაციებისთვის ხელი არ შეუშლია. ანტივაქსერები დროდადრო მრავალრიცხოვან აქციებს მართავდნენ და კოვიდს არად დაგიდევდნენ 2020 წელს, როდესაც ჯორჯ ფლოიდის მკვლელობამ ჩრდილოეთ ამერიკასა და ევროპის ნაწილში მასობრივი პროტესტი გამოიწვია. კორონავირუსის წინააღმდეგ დაწესებულ შეზღუდვებს ხელი არც შარშან გაზაფხულზე შეუშლია მათთვის, ვინც ისრაელსა და პალესტინას შორის სამხედრო დაპირისპირების გამწვავებით იყო აღშფოთებული.

ამ საკითხთან დაკავშირებით ბოლო დღეებში რამდენიმე დასავლელ ანალიტიკოსს, ჟურნალისტსა და დიპლომატს გავესაუბრე და ორი მიზეზი დავადგინე იმისა, თუ რატომ არ რეაგირებს დასავლეთის საზოგადოება რუსეთის მუქარაზე უკრაინის წინააღმდეგ და ნახევარი ევროპის სუვერენიტეტის წინააღმდეგ. ერთია ეფექტიანობის, უფრო სწორად, ეფექტის არარსებობის მოლოდინი. მეორე კი - ბევრ ქვეყანაში ისტორიულად არსებული პოლიტიკური გამყოფი ხაზები, რომლებიც დღემდე რელევანტურად რჩება და რომლებიც ხსნის რუსეთის მიმართ დამოკიდებულებას და, ზოგადად, ქუჩაში გამოსვლების დინამიკას.

ეფექტიანობასთან დაკავშირებით ძალიან მარტივი, მაგრამ სანდო ახსნა არსებობს. თუ კიდევ ერთხელ მოვიშველიებთ 2003 წლის ერაყის ომის მოვლენებს, შეგვიძლია ვამტკიცოთ, რომ აშშ დემოკრატიული ქვეყანაა, მისი მოკავშირეებიც დემოკრატიები იყვნენ და დემოკრატიულ ქვეყნებში პოლიტიკოსებზე გავლენას ახდენს საზოგადოებრივი აზრი. ქვეყნის ავტორიტარულ ლიდერს კი სულ არ შეაწუხებს, სხვა, შორეულ ქვეყნებში მის საელჩოსთან ვინმე დემონსტრაციას თუ ჩაატარებს.

ეფექტის ნაკლებობით შეიძლება აიხსნას ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში ფართომასშტაბიანი პროტესტის არარსებობაც - იქ, სადაც ბოლო წლებში არაერთი მრავალრიცხოვანი დემონსტრაცია ჩატარებულა. აი, თუნდაც პოლონეთში, სადაც ქალები აბორტის უფლების შეზღუდვის წინააღმდეგ გამოვიდნენ, ან სლოვაკეთში, სადაც ჟურნალისტ იან კუჩიაკის მკვლელობას აპროტესტებდნენ, ან ჩეხეთსა და უნგრეთში, სადაც ბაბიშის და ორბანის საწინააღმდეგო აქციები მოეწყო. თუმცა, ყველა ეს შემთხვევა საშინაო პრობლემებს შეეხებოდა და არა საერთაშორისო მოვლენებს. ეს კი შესაძლოა ასახავდეს ამ რეგიონის ისტორიას, სადაც უფრო დიდი ძალები გადაწყვეტილებებს ხალხის გვერდის ავლით იღებდნენ.

მეორე ახსნა კი უფრო ჩრდილოეთ ამერიკასა და დასვლეთ ევროპას შეეხება. მართლაც, ისე ჩანს, რომ მსოფლიოს ამ ნაწილში, მეორე მსოფლიოს ომის შემდეგ, ქუჩის პროტესტი უფრო ულტრამემარცხენეების, ულტრამემარჯვენეებისა და, ზოგადად, მემარცხენე-ცენტრისტების ასპარეზია. მემარჯვენე-ცენტრისტები კი პოლიტიკაზე ზეგავლენას უფრო ლობირების, სტატიებისა და არაფორმალური კავშირების მეშვეობით ცდილობენ.

ცივი ომის დროს მემარცხენეების რეაქცია დიდწილად იყო გამოწვეული ანტიკაპიტალიზმითა და ანტიკოლონიალიზმით, რასაც ხშირად ამერიკის, დასავლეთისა თუ ისრაელის საწინააღმდეგო ტონი ჰქონდა. აღსანიშნავია, რომ პროტესტის სათავეში ხშირად იდგა ხალხი, რომლებიც ნაცისტურმა ოკუპაციამ ჩამოაყალიბა - ან პირდაპირმა გამოცდილებამ, ან კი განცდამ, რომ თავის დროზე საკმარისი არ გაკეთებულა ამის თავიდან ასარიდებლად. გავრცელებული იყო სიმპათია მოსკოვის მიმართ, რომელიც ან განმათავისუფლებლად აღიქმებოდა, ან - ფაშიზმის წინააღმდეგ მებრძოლად. რა გასაკვირია, რომ მოსკოვი ცდილობდა, ხშირად წარმატებულადაც, რომ ახლო კავშირები დაემყარებინა და გარკვეული გავლენაც მოეხდინა დასავლეთში მოქმედ მემარცხენე პარტიებსა და ე.წ. სამშვიდობო მოძრაობებზე 1960-იან და 70-იან წლებში.

ეს მემკვიდრეობა, რაც უნდა უცნაური იყოს, დღემდე ცოცხლობს. ბევრი პოლიტიკოსი სწორედ ამ გარემოში ჩამოყალიბდა. ისევე, როგორც მედიის და კულტურის მოღვაწეები, რომლებიც ბოლო ათწლეულების განმავლობაში ქმნიან შეხედულებებს დასავლეთში. და, მართალია, მათ არ აქვთ ერთიანი იდეოლოგიური მიდგომა და არც მაინცდამაინც მოსკოვის მხარდამჭერები არიან, ხშირად ისინი ვაშინგტონის წინააღმდეგ გამოდიან - ნებისმიერ შემთხვევაში.

ეს ანტიამერიკანიზმი დღემდე ცოცხლობს საფრანგეთის, გერმანიისა და სკანდინავიის საზოგადოებების დიდ ნაწილში. აქ ადვილია გაყიდო იდეა, რომ 1999 წელს სერბეთის დაბომბვისა და ავღანეთში ათწლეულობით მიმდინარე ომის შემდეგ ნატომ ახლა რუსეთი ამოიღო სამიზნეში.

„დასავლეთის ბრალეულობის“ განცდა - ექსპლუატაციასა თუ მესამე ქვეყნებში ომების წამოწყებასთან დაკავშირებით ახლაც უფრო ძლიერია, ვიდრე ბრაზი ნებისმიერი არადასავლური ქვეყნის მიმართ, რომელიც ამორალურ ქმედებებს ახორციელებდა და ახორციელებს. ანუ, როგორც ერთმა მემარცხენე-ცენტრისტმა პოლიტიკოსმა გამანდო: „ცივი ომის შემდეგ ჩვენ ვერ ან არ მოვახერხეთ მორალური კომპასის განახლება“.

პუტინის რეჟიმის ღირებულებები სულაც არაა შესაბამისობაში დღევანდელი მემარცხენეების ანტირასისტულ, პროლგბტ და გარემოს დაცვაზე ორიენტირებულ შეხედულებებთან, მაგრამ მოსკოვიდან მომავალი საფრთხე მათ მაინც არ უჩქარებთ გულს.

ეს, საკმაოდ დამახინჯებული შეხედულება ქმნის ვითარებას, როდესაც მილიონობით ადამიანი აპროტესტებს მართლაც საკამათო ომს, რომლის ამოცანაც შუა აღმოსავლეთის შორეული ქვეყნის დიქტატორის დამხობა იყო და, ამავე დროს, გულზე ხელს იკრეფს, როდესაც მძლავრი დემაგოგი მათივე კონტინენტის უსაფრთხოებასა და წესრიგს ემუქრება.