ცნობილ ამერიკელ მწერალს, ამერიკული პოსტმოდერნული პროზის მაცნესა და უპირველეს წარმომადგენელს, ჯონ ბარტს სულ ახლახანს 80 წელი შეუსრულდა.
იგი რესტორნის მფლობელის შვილია, სკოლის შემდეგ მან უმაღლესი მუსიკალური სასწავლებელიც დაამთავრა, 1952 წელს დაასრულა ჯონს ჰოპკინსის უნივერსიტეტი, 1953 წლიდან კი, 23 წლის ახალგაზრდა, იგი უკვე ლიტერატურის ისტორიასა და თეორიას ასწავლიდა. მომდევნო წლებში ეს ფაქტი საბოლოოდ განსაზღვრავს მის ბედს, რადგან ყველა მისი წიგნი შემდგომში მჭიდროდ იქნება დაკავშირებული ლიტერატურასთან და იგი იქცევა იმ ადამიანთა საყვარელ ავტორად, რომელთაც თავადაც ძალიან უყვართ ლიტერატურა, ესმით ლიტერატურა და სიამოვნებას იღებენ ლიტერატურული თამაშებით. ეს ავტორი ჯონ ბარტია, დღეს უკვე იუბილარი, მხცოვანი ამერიკელი მწერალი.
იგი ამერიკული პოსტმოდერნული პროზის ნამდვილი მაცნე იყო, პიონერი, ავტორი რომელმაც დიდად განსაზღვრა ამერიკული ინტელექტუალური ცხოვრების ბედი. გვესაუბრება მწერალი და ლიტერატურათმცოდნე ზურაბ ქარუმიძე:
“ვამბობთ ჯონ ბარტს და ვგულისხმობთ მეტაპროზას. მეტაპროზა ეს გახლავთ სახესხვაობა ლიტერატურისა, რომელიც განსაკუთრებით გამოიკვეთა პოსტმოდერნიზმის ეპოქაში, თუმცა ეს არ არის უშუალოდ პოსტმოდერნის მონაპოვარი, მე თავის დროზე ესეთი განმარტება მოვუძებნე მეტაპროზას: ეს არის ისეთი პროზა, როდესაც მწერალი ამბის თხრობისას თხრობის ამბავსაც ყვება. ანუ ეს არის ისეთი პროზა, რომელიც თვითრეფლექსიას ახდენს, ლიტერატურა თავისი თავის თემატიზაციას ახდენს წერის დროს. მეტაპროზას დიდი ხნის ისტორია აქვს, ერთ-ერთი უდიდესი შედევრი კაცობრიობის ისტორიის, “დონ კიხოტი” მეტაპროზაული ნაწარმოებია. ამაზე მიანიშნებდა ჯერ კიდევ ბორხესი... ჯონ ბარტი კი არის კვინტესენციური მოვლენა მეტაპროზასთან დაკავშირებით. ის წერს ფაქტობრივად მეტაპროზას. წერს როგორც თავის მხატვრულ ტექსტებში, ასევე თავის თეორიულ გამოკვლევებში”.
ჯონ ბარტს, ხანდახან მის თანამედროვე რამდენიმე ამერიკელ მწერალთან, პირველ რიგში კი ტომას პინჩონთან, დონალდ ბარტელმთან და სხვებთან ერთად მოიხსენიებდნენ ხოლმე, და მას ერთი ცნებით, “შავი იუმორით” ახასიათებდნენ, თავად ჯონ ბარტი კი თავის მხატვრულ მანერას, ტრადიციული “აღზრდის რომანის” საპირისპიროდ, “დამცირების რომანს” უწოდებდა. მის მასწავლებლებად და წინამორბედებად სემუელ ბეკეტი, ხორხე ლუის ბორხესი და ვლადიმირ ნაბოკოვი შეგვიძლია მივიჩნიოთ. ამაზე იგი თავის ერთ საპროგრამო ესეშიც წერს:
“პირველი ტექსტი, რომელიც მე წავიკითხე ჯონ ბარტისა, იყო მისი ცნობილი ესე, რომელსაც ქართულ თარგმანში ასეთი სათაური ექნება ალბათ: “დაშრეტვის ლიტერატურა”, ან “ამოწურვის ლიტერატურა”, 1967 წელს გამოვიდა Atlantic Monthly-ში. შემდეგ კი იყო მისი ესე, “მოყირჭების ლიტერატურა”, რომლის რუსული თარგმანი დაიბეჭდა ჟურნალში “ამერიკა”. მახსოვს ერთი 20 წლის წინ დათო ზურაბიშვილმა სადღაც გამოქექა ეგ ჟურნალი და მაშინ წავიკითხე... მაშინ მე ვიწყებდი უკვე პოსტმოდერნით დაინტერესებას და ჩემთვის სრული აღმოჩენა იყო ეს კაცი, იმიტომ, რომ ეს ტექსტი ითვლება პოსტრმოდერნის ერთ-ერთ მანიფესტად.”
ჯონ ბარტის პირველივე რომანი, რომელიც 1956 წელს გამოვიდა, “მოცურავე ოპერა”, მაშინ ძალიან მნიშვნელოვან სიახლედ მიიჩნიეს. იმავე წელს ახალგაზრდა მწერალი “წიგნის ეროვნული პრემიის” ნომინანტი გახდა. 2 წლის შემდეგ ამას მოჰყვა “გზის დასასრული”, “თხაბიჭი ჯაილზი” (1966), 70-იანი წლების კლასიკა, “ქიმერა” (1972), “წერილები” (1979)...
“ჩემი უსაყვარლესი წიგნი, რომელიც ბარტს ეკუთვნის, არ არის რომანები, არამედ კრებულები, მოთხრობების კრებულები. პირველი ეს არის “ატრაქციონში დაკარგული” და მეორე - “ქიმერა”, რომელიც სამი ვრცელი მოთხრობისგან შედგება. “ატრაქციონში დაკარგული” რამოდენიმე კლასიკურ ნიმუშს შეიცავს მეტაპროზისას. პირველ რიგში ეს არის თვითონ სატიტულო მოთხრობა, საიდანაც წიგნის სათაურიცაა არებული. ეს მოთხრობა იწყება ასე: “ვინ ატარებს კარგ დროს ატრაქციონზე? შეყვარებულები!” შემდეგ იქ არის კურსივი და მთელი მომდევნო აბზაცი წარმოადგენს კურსივის ლიტერატურათმცოდნეობით განსაზღვრება. ამას ჰქვია მეტაენობრივი თამაში. ანუ მეტაენა, თეორიის ენა და ენა-ობიექტი, უშუალოდ ოპერირების ენა, ერთმანეთში მონაცვლეობენ. და ასეთი უმარტივესი ხერხით ჩანს ბარტის მეტაპროზაული მომენტი.”
როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, ბარტი უნივერსიტეტშიც მოღვაწეობს და წერილებიც საკმაოდ დაუგროვდა. 80-იან და 90-იან წლებში მან ესეების ორი კრებული გამოსცა, თუმცა კი, რა თქმა უნდა, მან ყველაზე მეტად სახელი სწორედ თავისი განუმეორებელი, რთული და მახვილგონივრული პროზით გაითქვა:
“აქვს უფრო რთული ვარიანტები. ე.წ. “ყულფი” ჰქვია ამას, რომელიც შესანიშნავადა აქვს გამოყენებული ქიმერის პირველ ვრცელ მოთხრობაში, რომელსაც ჰქვია “დუნიაზადია”, გნებავთ “დუნიაზადიადა”... დუნიაზადი არის შაჰრაზადის და მისი ამბავი დანახულია ძალიან საინტერესო კუთხით: ჯონ ბარტი, როგორც მწერალი, დაახლოებით შუა ასაკში მიაღწევს მწერლურ კრიზისს, როდესაც ვეღარ აზროვნებს, ვეღარ წერს ვერაფერს და XX საუკუნიდან შეაღწევს “1001 ღამის” ეპოქაში, სადაც დუნიაზადის მეშვეობით უკავშირდება შაჰრაზადს და ის ასწავლის მწერალს როგორ უნდა დააღწიოს თავი ამ გაჭირვებას. დაიწყოს ამბების თხრობა, ოღონდ ისე, რომ არ დაამთავროს ეს ამბები და იგი ფაქტობრიდავ ხელახლა ჰყვება “1001 ღამის” ისტორიას... საოცარი თვითირონიაა, აბსოლუტური და ამავე დროს ონტოლოგიური თამაში რეალურსა და ფიქციას შორის ზღვარის მოშლაზეა ლაპარაკი, რომელიც ბევრ სხვადასხვა ავტორს გამოუყენებია ძალიან ბევრჯერ. იგივე ჯონ ფაულზს “ფრანგი ლეიტენანტის ხასაში”, სადაც ავტორი შედის მატარებლის კუპეში, რომელშიც ზის პერსონაჟი და მას ხვდება. კურტ ვონეგუტს “ჩემპიონთა საუზმეში”, სადაც მთავარი გმირი ფიქრობს, ნეტა ვინ უნდა იყოს ეს შავსათვალეებიანი კაციო და იგი თავად ვონეგუტი აღმოჩნდება. უამრავი ასეთი მაგალითები არსებობს, ეს არის მეტაპროზა და ბარტი არის კლასიკური განსახიერება ამისა”.
2008 წელს ჯონ ბარტის ბოლო წიგნი გამოვიდა, რომელიც რამდენიმე მოთხრობას აერთიანებს. მწერალი ამჯერად ბალტიმორში ცხოვრობს, თავის მეუღლესთან, შელისთან ერთად. იმედია იგი ჯანმრთელად გრძნობს თავს და რამე ახალ წიგნს უმზადებს მკითხველს.
იგი რესტორნის მფლობელის შვილია, სკოლის შემდეგ მან უმაღლესი მუსიკალური სასწავლებელიც დაამთავრა, 1952 წელს დაასრულა ჯონს ჰოპკინსის უნივერსიტეტი, 1953 წლიდან კი, 23 წლის ახალგაზრდა, იგი უკვე ლიტერატურის ისტორიასა და თეორიას ასწავლიდა. მომდევნო წლებში ეს ფაქტი საბოლოოდ განსაზღვრავს მის ბედს, რადგან ყველა მისი წიგნი შემდგომში მჭიდროდ იქნება დაკავშირებული ლიტერატურასთან და იგი იქცევა იმ ადამიანთა საყვარელ ავტორად, რომელთაც თავადაც ძალიან უყვართ ლიტერატურა, ესმით ლიტერატურა და სიამოვნებას იღებენ ლიტერატურული თამაშებით. ეს ავტორი ჯონ ბარტია, დღეს უკვე იუბილარი, მხცოვანი ამერიკელი მწერალი.
იგი ამერიკული პოსტმოდერნული პროზის ნამდვილი მაცნე იყო, პიონერი, ავტორი რომელმაც დიდად განსაზღვრა ამერიკული ინტელექტუალური ცხოვრების ბედი. გვესაუბრება მწერალი და ლიტერატურათმცოდნე ზურაბ ქარუმიძე:
“ვამბობთ ჯონ ბარტს და ვგულისხმობთ მეტაპროზას. მეტაპროზა ეს გახლავთ სახესხვაობა ლიტერატურისა, რომელიც განსაკუთრებით გამოიკვეთა პოსტმოდერნიზმის ეპოქაში, თუმცა ეს არ არის უშუალოდ პოსტმოდერნის მონაპოვარი, მე თავის დროზე ესეთი განმარტება მოვუძებნე მეტაპროზას: ეს არის ისეთი პროზა, როდესაც მწერალი ამბის თხრობისას თხრობის ამბავსაც ყვება. ანუ ეს არის ისეთი პროზა, რომელიც თვითრეფლექსიას ახდენს, ლიტერატურა თავისი თავის თემატიზაციას ახდენს წერის დროს. მეტაპროზას დიდი ხნის ისტორია აქვს, ერთ-ერთი უდიდესი შედევრი კაცობრიობის ისტორიის, “დონ კიხოტი” მეტაპროზაული ნაწარმოებია. ამაზე მიანიშნებდა ჯერ კიდევ ბორხესი... ჯონ ბარტი კი არის კვინტესენციური მოვლენა მეტაპროზასთან დაკავშირებით. ის წერს ფაქტობრივად მეტაპროზას. წერს როგორც თავის მხატვრულ ტექსტებში, ასევე თავის თეორიულ გამოკვლევებში”.
ჯონ ბარტს, ხანდახან მის თანამედროვე რამდენიმე ამერიკელ მწერალთან, პირველ რიგში კი ტომას პინჩონთან, დონალდ ბარტელმთან და სხვებთან ერთად მოიხსენიებდნენ ხოლმე, და მას ერთი ცნებით, “შავი იუმორით” ახასიათებდნენ, თავად ჯონ ბარტი კი თავის მხატვრულ მანერას, ტრადიციული “აღზრდის რომანის” საპირისპიროდ, “დამცირების რომანს” უწოდებდა. მის მასწავლებლებად და წინამორბედებად სემუელ ბეკეტი, ხორხე ლუის ბორხესი და ვლადიმირ ნაბოკოვი შეგვიძლია მივიჩნიოთ. ამაზე იგი თავის ერთ საპროგრამო ესეშიც წერს:
“პირველი ტექსტი, რომელიც მე წავიკითხე ჯონ ბარტისა, იყო მისი ცნობილი ესე, რომელსაც ქართულ თარგმანში ასეთი სათაური ექნება ალბათ: “დაშრეტვის ლიტერატურა”, ან “ამოწურვის ლიტერატურა”, 1967 წელს გამოვიდა Atlantic Monthly-ში. შემდეგ კი იყო მისი ესე, “მოყირჭების ლიტერატურა”, რომლის რუსული თარგმანი დაიბეჭდა ჟურნალში “ამერიკა”. მახსოვს ერთი 20 წლის წინ დათო ზურაბიშვილმა სადღაც გამოქექა ეგ ჟურნალი და მაშინ წავიკითხე... მაშინ მე ვიწყებდი უკვე პოსტმოდერნით დაინტერესებას და ჩემთვის სრული აღმოჩენა იყო ეს კაცი, იმიტომ, რომ ეს ტექსტი ითვლება პოსტრმოდერნის ერთ-ერთ მანიფესტად.”
ჯონ ბარტის პირველივე რომანი, რომელიც 1956 წელს გამოვიდა, “მოცურავე ოპერა”, მაშინ ძალიან მნიშვნელოვან სიახლედ მიიჩნიეს. იმავე წელს ახალგაზრდა მწერალი “წიგნის ეროვნული პრემიის” ნომინანტი გახდა. 2 წლის შემდეგ ამას მოჰყვა “გზის დასასრული”, “თხაბიჭი ჯაილზი” (1966), 70-იანი წლების კლასიკა, “ქიმერა” (1972), “წერილები” (1979)...
“ჩემი უსაყვარლესი წიგნი, რომელიც ბარტს ეკუთვნის, არ არის რომანები, არამედ კრებულები, მოთხრობების კრებულები. პირველი ეს არის “ატრაქციონში დაკარგული” და მეორე - “ქიმერა”, რომელიც სამი ვრცელი მოთხრობისგან შედგება. “ატრაქციონში დაკარგული” რამოდენიმე კლასიკურ ნიმუშს შეიცავს მეტაპროზისას. პირველ რიგში ეს არის თვითონ სატიტულო მოთხრობა, საიდანაც წიგნის სათაურიცაა არებული. ეს მოთხრობა იწყება ასე: “ვინ ატარებს კარგ დროს ატრაქციონზე? შეყვარებულები!” შემდეგ იქ არის კურსივი და მთელი მომდევნო აბზაცი წარმოადგენს კურსივის ლიტერატურათმცოდნეობით განსაზღვრება. ამას ჰქვია მეტაენობრივი თამაში. ანუ მეტაენა, თეორიის ენა და ენა-ობიექტი, უშუალოდ ოპერირების ენა, ერთმანეთში მონაცვლეობენ. და ასეთი უმარტივესი ხერხით ჩანს ბარტის მეტაპროზაული მომენტი.”
როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, ბარტი უნივერსიტეტშიც მოღვაწეობს და წერილებიც საკმაოდ დაუგროვდა. 80-იან და 90-იან წლებში მან ესეების ორი კრებული გამოსცა, თუმცა კი, რა თქმა უნდა, მან ყველაზე მეტად სახელი სწორედ თავისი განუმეორებელი, რთული და მახვილგონივრული პროზით გაითქვა:
“აქვს უფრო რთული ვარიანტები. ე.წ. “ყულფი” ჰქვია ამას, რომელიც შესანიშნავადა აქვს გამოყენებული ქიმერის პირველ ვრცელ მოთხრობაში, რომელსაც ჰქვია “დუნიაზადია”, გნებავთ “დუნიაზადიადა”... დუნიაზადი არის შაჰრაზადის და მისი ამბავი დანახულია ძალიან საინტერესო კუთხით: ჯონ ბარტი, როგორც მწერალი, დაახლოებით შუა ასაკში მიაღწევს მწერლურ კრიზისს, როდესაც ვეღარ აზროვნებს, ვეღარ წერს ვერაფერს და XX საუკუნიდან შეაღწევს “1001 ღამის” ეპოქაში, სადაც დუნიაზადის მეშვეობით უკავშირდება შაჰრაზადს და ის ასწავლის მწერალს როგორ უნდა დააღწიოს თავი ამ გაჭირვებას. დაიწყოს ამბების თხრობა, ოღონდ ისე, რომ არ დაამთავროს ეს ამბები და იგი ფაქტობრიდავ ხელახლა ჰყვება “1001 ღამის” ისტორიას... საოცარი თვითირონიაა, აბსოლუტური და ამავე დროს ონტოლოგიური თამაში რეალურსა და ფიქციას შორის ზღვარის მოშლაზეა ლაპარაკი, რომელიც ბევრ სხვადასხვა ავტორს გამოუყენებია ძალიან ბევრჯერ. იგივე ჯონ ფაულზს “ფრანგი ლეიტენანტის ხასაში”, სადაც ავტორი შედის მატარებლის კუპეში, რომელშიც ზის პერსონაჟი და მას ხვდება. კურტ ვონეგუტს “ჩემპიონთა საუზმეში”, სადაც მთავარი გმირი ფიქრობს, ნეტა ვინ უნდა იყოს ეს შავსათვალეებიანი კაციო და იგი თავად ვონეგუტი აღმოჩნდება. უამრავი ასეთი მაგალითები არსებობს, ეს არის მეტაპროზა და ბარტი არის კლასიკური განსახიერება ამისა”.
2008 წელს ჯონ ბარტის ბოლო წიგნი გამოვიდა, რომელიც რამდენიმე მოთხრობას აერთიანებს. მწერალი ამჯერად ბალტიმორში ცხოვრობს, თავის მეუღლესთან, შელისთან ერთად. იმედია იგი ჯანმრთელად გრძნობს თავს და რამე ახალ წიგნს უმზადებს მკითხველს.
