სწორედ მაშინ, როცა რუსულმა საჰაერო თავდაცვამ ჩეჩნეთის თავზე ჩამოაგდო აზერბაიჯანული სამგზავრო თვითმფრინავი (დაიღუპა 38 სამოქალაქო პირი), ქსელში ვირუსულად გავრცელდა პროპაგანდისტული ვიდეო იმის შესახებ, თუ როგორ გაანადგურეს რუსმა თოვლის ბაბუამ (дед Мороз) და რუსეთის საჰაერო თავდაცვამ (ПВО) რუსეთის ცაზე გამოჩენილი სანტა კლაუსი (Santa Claus). ამ კლიპის ყურებისას რატომღაც გამახსენდა ერთი ძველი მულტფილმის სიუჟეტი.
უფროსი თაობის ადამიანებს შეიძლება ახსოვდეთ ფერადი საბჭოთა მულტფილმი „ოქროს ანტილოპა“ - ხარბ რაჯაზე, რომელიც აიძულებს ჯადოსნურ ანტილოპას დაყაროს ოქროს მონეტები, ვიდრე თვითონ არ წარმოთქვამს სიტყვას „კმარა!“, თუმცა ამავე მომენტში მთელი მისი ოქრო, რომელიც ანტილოპას ჩლიქებიდან დაცვივდა, თიხის ნამსხვრევებად იქცევა. დაქრის ანტილოპა სასახლის დარბაზებში, აბნევს ოქროს მონეტებს, ვიდრე რაჯა იატაკზე არ დაეცემა და, თითქმის მთლიანად ფერად ლითონში ჩაძირული, არ ამოიხრიალებს: „კმარა!“ ოქრო მაშინვე გადაიქცევა თიხის გროვად, რომელიც დამარხავს და ბოლს მოუღებს მას. ჩემთვის მულტფილმის ეს სცენა თანამედროვე რუსეთის მეტაფორაა, რუსეთისა, რომელმაც საკუთარი კულტურა პრაქტიკულად ტალახის გროვად აქცია. ბოლო წლებია სწორედ ამ ტალახში იხრჩობა რუსული კულტურა, ახლა კი ცდილობს მთელი მსოფლიო ჩაახრჩოს მასში.
თუმცა არის ადამიანთა ერთი კატეგორია, რომლისთვისაც ცვლილებების ეპოქაში ცხოვრება უაღრესად საინტერესოა. მხედველობაში მყავს ისტორიკოსები. ყოველთვის მიჭირდა იმის წარმოდგენა, რაზეც მიმუშავია და, რაც მიკვლევია. მაგალითად, როგორ ეფლობა ქვეყანა დიქტატურაში; როგორ დეგრადირდებიან ინსტიტუტები და საზოგადოებრივი მორალი; როგორ ეცემა კულტურული ელიტებისა და კულტურის წარმოების ხარისხი (ანუ, მარტივი სიტყვებით, როგორ იქცევა კულტურა თიხის ნამსხვრევების გროვად). ახლა კი ცხადად ვხედავ იმას, რაც მე ისტორიად მიმაჩნდა.
რუსეთიდან გავრცელებული სამწუხარო ახალი ამბები დიდი ხანია აღარავის აკვირვებს: ველური კანონები, სასჯელის წარმოუდგენელი ვადები უდანაშაულო ადამიანებისთვის, ფიქციური ბრალდებებით მძევლების აყვანა შემდგომი გაცვლის მიზნით, პირველყოფილი ხეპრეობა და გაუთავებელი ტყუილები სახელმწიფო დონეზე, ცინიზმის უსაზღვრო გამოვლინება პატიმრების საზარბაზნე ხორცად გამოყენებიდან „შიშველი წვეულებების“ მოწყობამდე... რომ აღარაფერი ვთქვათ უკრაინაზე, სადაც მსხვერპლი მშვიდობიან მოსახლეობაში ყოველდღიურობის ნაწილად იქცა, სადაც რუსეთი სჩადის საზარელ დანაშაულებს, ტოვებს ხალხს გათბობისა და ელექტროენერგიის გარეშე, ბომბავს საცხოვრებელ კორპუსებს, საავადმყოფოებს, ხოცავს ბავშვებს. რუსეთი გადაიქცა ბანდიტურ ბუნაგად, შესაბამისი ქცევებით, პრაქტიკებით და, როგორც ახლა ამბობენ, „ნარატივებით“.
მაგრამ ხდება ისეც, რომ ერთი სიტყვა იქცევა კატასტროფის ბევრად უფრო ძლიერ ინდიკატორად, ვიდრე მთელი რიგი ხმაურიანი მოვლენებისა. ჩემთვის ასეთი თავზარდამცემი იყო პუტინის მიერ პირდაპირ ეთერში წარმოთქმული რამდენიმე სიტყვა. განა გამაკვირვა, უბრალოდ დავფიქრდი, რამდენად სწრაფად და მძიმედ დეგრადირდა იგი. და კიდევ, რა ბედნიერებაა, რომ საბჭოთა ბელადები თავიანთ საჯარო სიტყვებს ფურცლებიდან კითხულობდნენ. ჩვენ ხომ ვერასოდეს შევიტყვეთ მათი არაადეკვატურობის და/ან იდიოტიზმის მასშტაბი. ის, რისი დემონსტრირებაც მოახდინა პუტინმა ტელევიზორის ეკრანიდან, მიუთითებს იმაზე, რომ რეალურად რუსეთს მართავს მძიმედ დაავადებული და სრულიად არაადეკვატური ადამიანი აშკარა მანიაკური გადახრებით. ამასთან ერთად, პუტინს არც კი ესმის, რომ რაღაცნაირად ამის შენიღბვაა საჭირო.
შემაძრწუნებელია არა ის, რაც მან თქვა, არამედ ის, რომ მან გადაწყვიტა ამაზე საჯაროდ ელაპარაკა. თქმით კი, პუტინმა, არსებითად, მარტივი რამ თქვა: ვინაიდან მისი ხელისუფლების უცვლელობის პირობებში ქვეყანაში პოლიტიკური ცხოვრება ფაქტობრივად მოკვდა (მან საჭიროდაც კი არ მიიჩნია ამის რიტუალურად უარყოფა), მოძრაობის [движуха - ეს სიტყვა იხმარა პუტინმა] ერთადერთი ფორმა, რომელიც მას შეუძლია შესთავაზოს რუსეთის მოსახლეობას, გაუთავებელი ომია. ომი უკრაინასთან, ომი ნატოსთან, ომი „კოლექტიურ დასავლეთთან“, ომი „არამეგობრულ სახელმწიფოებთან“ და ა.შ. ეს არის ერთადერთი „გასართობი“, რომელიც პუტინს შეუძლია შესთავაზოს თავისი გაუთავებელი მმართველობის კომპენსაციის სახით. როგორც წესი, ასეთ რამეზე ხმამაღლა ლაპარაკი არ არის მიღებული. შესაბამისად, ის ფაქტი, რომ პუტინი ამაზე პირდაპირ ეთერში საუბრობს, რა თქმა უნდა, მისი არაადეკვატურობის უკიდურეს ხარისხზე მეტყველებს.
კიდევ ერთი შოკის მომგვრელი პასაჟი უკავშირდება პუტინის შეთავაზებას (რუსული რაკეტის „ორეშნიკის“ მოწყვლადობასთან დაკავშირებით დასმული კითხვის საპასუხოდ), გაიმართოს „ტექნოლოგიური დუელი“ კიევზე იერიშის მიტანით. ევროპის ცენტრში მდებარე მრავალმილიონიან ქალაქზე რაკეტების დაშენის უკიდურესად ველურმა წინადადებამ მოტივით, „ვნახოთ რა მოხდება“, უკრაინის პრეზიდენტის არატრივიალური რეაქცია გამოიწვია. ვოლოდიმირ ზელენსკიმ პუტინის დასახასიათებლად არანორმატიული ლექსიკა გამოიყენა. საინტერესოა, რომ კრემლის მოლაპარაკე თავებმა, მედვედევიდან და პესკოვიდან დაწყებული, ზახაროვათი და ლავროვით დასრულებული, თითქოს ბრძანება მიიღესო, ერთხმად დაიწყეს თავიანთი ბოსის დაცვა, რომ პუტინის გამონათქვამები „კორექტული“ იყო, ხოლო გაუწონასწორებელმა ზელენსკიმ „პროტოკოლი“ დაარღვია. გადატანის ეს ტექნიკა და პუტინის ველური წინადადების შინაარსის განხილვიდან თავაზიანობის საკითხზე გადასვლა, მიუთითებს სურვილზე, როგორმე შემსუბუქდეს მსოფლიოს მძაფრი რეაქცია, რომელიც გამოიწვია ბირთვული ქვეყნის ხელმძღვანელის ასეთმა წარმოუდგენელმა განცხადებამ. ეკრანიდან მომდინარე ამ გიჟური მსჯელობის მოსმენისას ვფიქრობდი, რომ ჩემ წინაშეა არა რაიმე სახის კულტურის შავ ხვრელში ჩავარდნა, არამედ რაღაც ახალი ნორმალურობა, რომელშიც ცხოვრობს ეს ქვეყანა - დაწყებული ჟურნალისტებიდან, დამთავრებული მაყურებელთა უზარმაზარი მასით, რომელიც ალბათ განიცდის „ღრმა კმაყოფილების გრძნობას“.
1970-იან წლებში ვლადიმირ პაპერნიმ დაწერა კლასიკად ქცეული წიგნი „კულტურა ორი“, რომელშიც მან აჩვენა, რომ რუსეთის ისტორიაში მუდმივად ხდება მონაცვლეობა ორი ტიპის კულტურისა - დასავლურ-მოდერნიზებული, დემოკრატიული და ლიბერალური „კულტურა ერთისა“ და აზიურ-ავტოკრატიული, იერარქიული „კულტურა ორისა“. ცოტა ხნის წინ მიცემულ ინტერვიუში ვლადიმირ პაპერნიმ პუტინურ კულტურას ფარსი უწოდა: „სტალინის ეპოქის „კულტურა ორი“ ტრაგედიაა. პუტინის ეპოქის „კულტურა ორი“ უფრო მეტად ფარსია“.
აქ თავს უფლებას მივცემ არ დავეთანხმო ჩემი საყვარელი წიგნის ავტორს: პუტინის რუსეთის კულტურა იმდენად ფარსი კი არა, რამდენად თვისებრივად განსხვავებული ტიპის კულტურაა. მოდით ვუწოდოთ მას „კულტურა სამი“. „კულტურა ერთსა“ და „კულტურა ორში“, როგორც XIX, ასევე XX საუკუნეში, არსებობდნენ აქტორები, რომლებიც, მოგვწონს თუ არა, ეკუთვნოდნენ კულტურას (ანუ, იყვნენ არა უბრალოდ ხელმრუდი მოყვარული ხელოსნები, არამედ ადამიანები, რომლებსაც პროფესიონალურად შეეძლოთ გარკვეული ხატებისა და შინაარსების წარმოება), მაშინ როცა „კულტურა სამში“ მოქმედებენ პერსონაჟები, რომლებიც ოდენ ფუნქციურად ჩამოჰგვანან „კულტურის მოღვაწეებს“. როგორც ჩანს, ვლადიმირ პაპერნის მიერ აღწერილი კულტურული წრებრუნვა უსასრულო არაა. რაღაც მომენტში ხდება კულტურული ნიადაგის განლევა და ოდესღაც აყვავებული ველი იქცევა უნაყოფო მლაშობად.
ლიტერატურათმცოდნე მარიეტა ჩუდაკოვამ გამოთქვა ძალიან პროდუქტიული აზრი იმასთან დაკავშირებით, რომ ლიტერატურული (და უფრო ფართოდ, როგორც ჩანს, კულტურული) თაობის სიმძლავრე განისაზღვრება არა უშუალოდ მისი მიღწევებით, არამედ ე.წ. ქვეტყით. ამიტომაც მკვლევარს 1920-იანი წლების ლიტერატურის (მისი კვლევის მთავარი საგანი) სიმძლავრის წყაროდ მიაჩნდა წინა პერიოდის დიდი ლიტერატურა:
ეპოქას არ აფასებენ მისი კოლოსებით, გიგანტებით, თუმცა სწორედ ისინი მონიშნავენ მას. ეპოქაზე მსჯელობენ მისი შემდგომი ეპოქის მიხედვით - იმის მიხედვით, თუ როგორ მოექცა ე.წ. ქვეტყეს, რომელიც მომავალში უნდა გაზრდილიყო (ან ვერ გაზრდილიყო) სრულ სიმაღლემდე.
გემის ანძისთვის ვარგისი ფიჭვი კვირტით არ შობს მეორე ასეთსავე ხეს - ახალგაზრდა ტყე თანდათან უნდა გაიზარდოს, ტენსა და სინათლეზე სათანადო წვდომით.
გუთანმა კულტურის ველზე გაიარა გიგანტური სახნისით და ქვემოდან ამოტანილი ქვიშისა და თიხის ბელტების ქვეშ მოაქცია ნაყოფიერი ფენა.
გასული საუკუნის 60-80-იანი წლების ლიტერატურის - გაზრდილი ქვეტყის - შესწავლისას იოლად აღმოვაჩენთ ტრაგიკული ვითარების ნიშნებს: წვენები, რომლებიც ბარბაროსულად მოხნულ, ძალადობით გამოფიტულ მიწას შეეძლო მიეწოდებინა, ამოწურულია. და ჩვენც ვიწყებთ იმის გაცნობიერებას, რა მოხდა 20-30-იან წლებში.
ძნელია კამათი იმაზე, რომ რუსულმა კულტურამ თავის „ოქროს ხანას“ მიაღწია XIX საუკუნეში, რის შემდეგაც დაიწყო, დაცემის თუ არა, ნაზი ჭკნობის ეპოქა მაინც (შემთხვევითი არ არის, რომ დროის ამ პერიოდს „ვერცხლის ხანას“ უწოდებენ). 1920-იანი წლების გაფურჩქნა აიხსნება იმ უზარმაზარი კულტურული ძალების გამოთავისუფლებით, რომლებიც მიძინებული იყო რევოლუციამდელ კულტურაში. თუმცა ეს თაობა იზრდებოდა ჯერაც იმავე „დიდი რუსული ლიტერატურის“ ვარჯზე, რომელიც ფატალურად გაისხიპა და გამოხმა სტალინის ეპოქაში. ამიტომაც არის, რომ დათბობის (ე.წ. ოტტეპელის) და, ფაქტობრივად, მთელი შემდგომი პერიოდის საბჭოთა ლიტერატურა, დიდი რუსული ლიტერატურის ფონზე, ასე უსახურად გამოიყურება. უდავოდ იყვნენ დიდი სახელები და შეიქმნა ბრწყინვალე ნაწარმოებები, მაგრამ კლასიკური ეპოქის ძალა უკვე ამოწურული იყო. ამას განსაკუთრებით ნათლად ხედავენ ლიტერატურის ისტორიკოსები ბოლო ოთხი ათწლეულის პროექციაში.
პერესტროიკასთან დაკავშირებული ბოლო კულტურული ამოფრქვევა უკვე მთლიანად იკვებებოდა ადრე საბჭოთა კავშირში აკრძალული რევოლუციამდელი, საბჭოთა და უცხოური წიგნებით, ფილმებითა და ნახატებით. რაც მაშინ შეიქმნა, პოსტსტალინურ ლიტერატურასთან შედარებითაც კი დაბალი ხარისხის იყო. „ქვეტყე“ თხელდებოდა, ჭკნებოდა და წინა ყვავილობების ბოლო წვენებს ხვრეპდა, ვიდრე საბოლოოდ ხორშაკისგან გამოფიტულ ტრამალში არ აღმოვჩნდით. სამი ათეული წლის განმავლობაში ამ ყველაფერს ფარავდა დიდწილად გლამურული ფარდა და ხმაური, რომელიც გამოწვეული იყო იშვიათი, თუმცა, კაშკაშა სახელებისა და ნაწარმოებების აფეთქებებით ლიტერატურაში, თეატრსა და კინოში, ვიდრე 2022 წელს საბოლოოდ არ აეხადა ფარდა და ყველამ, ვინც ასე თუ ისე დაკავშირებული ვიყავით „რუსული კულტურის“ ცნებასთან, არ დავინახეთ, რომ უბრალოდ მკვდარ უდაბნოში ვიმყოფებით და, რომ ამ სირცხვილის იგნორირება ან დაფარვა შეუძლებელია.
ამჟამინდელი რუსული ემიგრაცია, ისევე როგორც მეტროპოლიის კულტურა, უბრალოდ ვერ უძლებენ ისტორიულ პროეცირებას. ეს არაა მორიგი (მეოთხე თუ მეხუთე) „ტალღა“, როგორც ზოგი ფიქრობს. უბრალოდ თვისებრივად განსხვავებული ფენომენებია, რადგან რუსული ემიგრაციის პირველი ტალღა დაკავშირებული იყო სამოქალაქო ომთან, შიმშილთან, სიცივესა და განადგურებასთან, მაშინ როცა ელცინ-პუტინის რუსეთი, რომელსაც სამართლიანად ადარებდნენ ვაიმარის რესპუბლიკას, საერთოდ არ ჰგავს არც რევოლუციის შემდგომ რუსეთს (პირველი ტალღა), არც მეორე მსოფლიო ომის შემდგომს (მეორე ტალღა) და არც ბრეჟნევისას (მესამე ტალღა). უფრო მეტად ჰგავს ჰიტლერის ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ გერმანულ კულტურაში შექმნილ ვითარებას. სწორედ აქ იწყებს მოქმედებას მარიეტა ჩუდაკოვას მიერ ფორმულირებული, მოდით ვუწოდოთ მას, „ქვეტყის პრინციპი“, რომელიც ერთგვარი „ჰამბურგის ანგარიშია“, მაგრამ არა ცალკეული ავტორებისთვის, არამედ მთელი თაობებისთვის. სწორედ აქ იჩენს თავს მკვეთრი განსხვავება ინტელექტუალურ და კულტურულ ელიტებს შორის. შეგახსენებთ, რომ ნაცისტური გერმანიის ფარგლებს გარეთ აღმოჩნდნენ თომას და ჰაინრიხ მანები, ბერტოლდ ბრეხტი, ალფრედ დიობლინი, შტეფან ცვაიგი, ლეონ ფოიხტვანგერი, ზიგმუნდ ფროიდი, ჰერბერტ მარკუზე, თეოდორ ადორნო, მაქს ჰორკჰაიმერი, ვალტერ ბენიამინი, ზიგფრიდ კრაკაუერი, არნოლდ შიონბერგი, ფრიც ლანგი... ანუ ფიგურები, რომელთა მასშტაბის შედარებაც კი არ შეიძლება დღევანდელ რუსული ემიგრანტული ინტელექტუალური და კულტურული ელიტის წარმომადგენლებთან, თუმცაღა გერმანიაშიც რჩებოდნენ რიჰარდ შტრაუსი და არა, მაპატიეთ, იური ლოზა; გერჰარდ ჰაუპტმანი და არა, მაპატიეთ, ალექსანდრ პროხანოვი; მარტინ ჰაიდეგერი და არა, მაპატიეთ, ალექსანდრ დუგინი; ლენი რიფენშტალი და არა ნიკიტა მიხალკოვი; არნო ბრეკერი და ფრიც კლიმში და არა ზურაბ წერეთელი; ვილჰელმ ფურტვენგლერი და ჰერბერტ ფონ კარაიანი და არა უძრავი ქონების შემსყიდველი ვალერი გერგიევი...
რუსული კულტურის დღევანდელი ვარსკვლავები - ეს ფარსიც კი არაა, როგორც ვლადიმირ პაპერნის მიაჩნია, არამედ ეს არის მათი საბჭოთა კოლეგების ბოროტი პაროდია. რაც უნდა ვთქვათ, საბჭოთა კავშირში ფილოსოფოსი იყო მამარდაშვილი და არა დუგინი; მწერალი იყო იური ტრიფონოვი და არა ზახარ პრილეპინი; პოეტი იყო ბელა ახმადულინა და არა ახლანდელი იუნა მორიცი; მსახიობი იყო სმოკტუნოვსკი და არა ოხლობისტინი; ბალეტის ლეგენდა იყო ულანოვა და არა ვოლოჩკოვა; საბჭოთა სცენის პატრიარქი იყო ლეონიდ უტიოსოვი, ხოლო ვარსკვლავი - ალა პუგაჩოვა და არა, შესაბამისად, ფილიპ კირკოროვი და ოლგა ბუზოვა; საყვარელი მომღერლები იყვნენ მარკ ბერნესი და მუსლიმ მაგომაევი და არა გრიგორი ლეპსი და შამანი; რეჟისორები და სამხატვრო ხელმძღვანელები იყვნენ გიორგი ტოვსტონოგოვი და იური ლიუბიმოვი და არა კონსტანტინ ბოგომოლოვი და მარკ ვარშავერი; სატირის ოსტატებად ითვლებოდნენ არკადი რაიკინი და მიხაილ ჟვანეცკი და არა ევგენი პეტროსიანი და მიხაილ ზადორნოვი... ამ სიის გაგრძელება დაუსრულებლად შეიძლება. უბრალოდ ეს არის გოგოლის გროტესკული გმირების ერთგვარი გალერეა, რომელიც აჩვენებს კულტურული დეგრადაციის ისეთ ხარისხს, რომ დროა ვისაუბროთ არა კულტურასა და ტრადიციაზე, არამედ მათგან ამოვარდნასა და ველურობაში გადავარდნაზე. და განა ასეთი ქვეყნის პრეზიდენტი არ უნდა იყოს ადამიანი, რომელიც მის მიერ დაწყებულ ომს, რომელშიც ასობით ათასი ადამიანი დაიღუპა, „მოძრაობას“ (движуха-ს) უწოდებს?
ყველაფერი, რაც რუსეთს შეუძლია შექმნას, „კულტურა სამია“ - სპორტულებში გამოწყობილი კაცებისა და „ჟეკების“ დეიდათა კულტურა.
კულტურის ამოწურვა - ეს არის ის, რაც განასხვავებს რუსეთის ამჟამინდელ ცივილიზაციურ წყვეტას წინა შემთხვევებისგან. რუსეთის ისტორიის ყველა წინა სპირალი (რასაც ჩვენ ვეძახით „ფოცხს“, რომელსაც ეს ქვეყანა გამუდმებით აბიჯებს ფეხს და თავს იხეთქავს) უზრუნველყოფილი იყო ევროპეიზაციის ინიექციით, რომელიც სამი საუკუნის განმავლობაში ეყო რუსეთს. მიუხედავად იმისა, რომ კულტურული ნიადაგი სულ უფრო მეტად იფიტებოდა, იგი იმდენად ძლიერი იყო, რომ საბჭოთა კატასტროფის პირობებშიც კი შენარჩუნდა. დიახ, საბჭოთა ცივილიზაციაში ბევრი იყო რუსულ ხთონური [χθών - ბერძ. მიწა, ნიადაგი; ხთონური - მითოლოგიური არსებები, რომლებიც განასახიერებენ მიწისქვეშა სამყაროს], მაგრამ ასევე ნარჩუნდებოდა ევროპული საგანმანათლებლო პოტენციალიც, რომელიც უზრუნველყოფდა „კულტურა ერთისა“ და „კულტურა ორის“ მონაცვლეობას. მაგრამ ახლა ეს მუხტიც ამოწურულია. დარჩა მხოლოდ ხთონი. და ყველაფერი, რაც მას შეუძლია შექმნას, „კულტურა სამია“ - სპორტულებში გამოწყობილი კაცებისა და „ჟეკების“ დეიდათა კულტურა. სხვანაირი აღარც იქნება, სხვანაირი კულტურა უბრალოდ ვერსაიდან ვერ ამოიზრდება. ჩვენ გვეშინოდა საკუთარ თავს გამოვტყდომოდით იმაში, რომ არსებითად კულტურა საბჭოთა ეპოქასთან ერთად დასრულდა. რუსეთი თითქმის ოთხი ათეული წელია ასეთ კულტურაში ცხოვრობს. უბრალოდ მხოლოდ ახლა წარუდგინა მთელ მსოფლიოს. აი, რაზე ვფიქრობდი, როცა ვუყურებდი ეკრანს და ვუსმენდი შეურაცხად კაცს, რომელიც ანადგურებს მილიონობით ადამიანის სიცოცხლეს და მსჯელობს „დვიჟუხასა“ და „ტექნოლოგიურ დუელზე“.
ჟეკ (ЖЭК) - საბინაო-საექსპლუატაციო კანტორა. საბინაო და კომუნალური მომსახურების საწარმო, რომელიც არსებობდა საბჭოთა კავშირში და, რომელსაც მართავდა რაიონის საბინაო ადმინისტრაცია და ადგილობრივი მმართველობა.
