ბლოგები

ქართული იუმორის ისტორია რომ დაწეროს ვინმემ, აუცილებლად შენიშნავს კრიზისს, რომელსაც ეროვნული იუმორი 80-იანი წლების ბოლოს და 90-იანი წლების დასაწყისში განიცდიდა. პარადოქსია, მაგრამ ეროვნულმა მოძრაობამ, რომელიც დიდწილად ლოზუნგებზე, ხმამაღალ შეძახილებზე, „კრემლის აგენტების“ მხილებაზე იყო აგებული, იმის მაგივრად, თავისუფლების იდეა თავისუფალი იუმორით „გაეფორმებინა“, თითქმის ჩაკლა ის ირონია და თვითირონია, რომლითაც ქართული კულტურა საკმაოდ მდიდარი იყო. თუმცა ამ ტოტალური უიუმორობის მსხვერპლი პირველ რიგში ის ხალხი გახდა, ვისაც არ შეეძლო ქილიკის, ირონიის, ექსცენტრიკის გარეშე ცხოვრება.

ერთი მათგანი სერგო ფარაჯანოვი იყო. პარიზში, ქართული ფილმების ფესტივალის დღეებში, შეხვედრა მოგვიწყო კომუნისტების გაზეთმა „იუმანიტემ“. ფარაჯანოვი სიტყვით გამოვიდა და „პერესტროიკის“ ეპოქაში, როცა კომუნისტების რიგებშიც კი სერიოზულად დაიწყო რეფორმის აუცილებლობაზე საუბარი, ლენინის ქება-დიდებას შეუდგა. „როგორ არ რცხვენია?! თავი მოგვჭრა ამ კაცმა!“ - მითხრა მაშინ ჩვენი დელეგაციის ერთმა წევრმა, კინორეჟისორმა, რომლის ფილმები, სხვათა შორის, სწორედ იუმორის დეფიციტით გამოირჩევა.

არადა, „ფარაჯანოვის ფონი“ ვინც იცოდა, ფრანგი კომუნისტების გაზეთის რედაქციაში მის გამოსვლაზე გულიანად გაეცინებოდა. ექსცენტრიკა დიდი რეჟისორის ცხოვრების წესი იყო, პუბლიკის გაღიზიანება, მოულოდნელობებითა და ურთიერთსაწინააღმდეგო აზრებით თამაში - მისი სტიქია. ამ კლოუნადის გასაგებად ისიც მნიშვნელოვანი იყო, როგორ ამბობდა ამას ფარაჯანოვი, როგორ იდგა, სად სვამდა მახვილებს... მოგვიანებით მიამბეს: ერევანში, „აშუღ ქერიბის“ პრემიერაზე, სადაც მას დარბაზი ოვაციებით და ფეხზე ადგომით შეხვდა, ფარაჯანოვი სცენაზე ასულა და უთქვამს: „ჩემგან ნუ ელით იმას, რომ ვიტყვი, თითქოს სომეხი რეჟისორი ვარ. მე ქართული ფილმი გადავიღე. აბა, ვის გაუგია სომხის გადაღებული კარგი ფილმი?!“ ცოტა ხნის შემდეგ, იმავე „აშუღის“ პრემიერაზე, ოღონდ უკვე თბილისის კინოს სახლში რეჟისორმა განაცხადა: „აღიარეთ, ქართველებო, რომ თუ რამე ხარისხიანი გაკეთებულა მეოცე საუკუნის ქართულ კულტურაში, ამ ავტორების უმრავლესობას სომხები შეადგენდნენ!“

ეს კავკასიელი ხალხების შერიგების თავისებური მეთოდი იყო. იუმორით. „აშუღ ქერიბიც“ ხომ ესაა - მუსულმანური ზღაპარი, რომელიც ეთნიკურად სომეხმა საქართველოში გადაიღო. თანაც, მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტის დაწყებამდე ცოტა ხნით ადრე.

„აშუღ ქერიბიც“ ხომ ფარაჯანოვის ავტოპორტრეტია, უმცირესობაზე გადაღებული გენიალური ფილმია - აშუღზე, რომელსაც სახლი არ აქვს, რომლის სიმღერას ყრუები უსმენენ, რომლისაც არ ესმით და რომლისთვისაც თავის გადარჩენის ერთადერთი საშუალება კლოუნადაა.

იური მეჩითოვი არა მარტო სერგო ფარაჯანოვის მეგობარია, არამედ მისი სტილის ერთგვარი გამგრძელებელიც. ამაში რომ დარწმუნდეთ, ცხადია, იურა უნდა გაიცნოთ და აიტანოთ მისი „ატრაქციონები“ -კარგი და ცუდი ანეკდოტების მთელი სერია, უხამსობის და ესთეტიზმის განუწყვეტელი „ჯახი“, რადიკალური ლიბერალიზმი და რადიკალური კონსერვატორობა. არაა, ალბათ, შემთხვევითი, რომ იური მეჩითოვი, ერთი მხრივ, ერეკლე დეისაძის ერთ-ერთი პირველი დამცველი გახდა (საჯაროდ, ტელევიზიით, როცა ამას ბევრმა აარიდა თავი), მერე კი ერეკლეს ერთ-ერთი მთავრი მტრის, მალხაზ გულაშვილის დაცვა დაიწყო, როცა გულაშვილი დააპატიმრეს.

ამას წინათ „წითელ ზონაში“ მოვიწვიეთ ქართულ-სომხურ ურთიერთობებზე სასაუბროდ. არ დავუჯერე მეგობრებს, რომლებიც მაფრთხილებდნენ, „კლოუნადად“ გადააქცევს ამ თემასო. მართლაც ასე მოხდა: სომხებზე იძახა, ძალიან ბევრს სჭირს „მსხვერპლის კომპლექსიო“, სტურუაზე თქვა, მისი განცხადება ქსენოფობიური არ ყოფილაო. მხიარულად წაიყვანა საუბარი და არ დამემორჩილა.

მეჩითოვის დამორჩილება შეუძლებელია! გაგექცევა. იმისათვის, რომ გაიგო, როდის ხუმრობს და როდის არის სერიოზული, ფონი უნდა იცოდე. ეს ფონი კი მეტისმეტად რთულია იმისთვის, რომ იურა მეჩითოვის ფენომენს ჩაწვდე.

პირადად მე ამდენ ძალისხმევას არც ვატან. უბრალოდ, მიყვარს იურას ფოტოები და მიყვარს ეს ადამიანი. მიუხედავად იმისა, რომ არც სტურუას გამართლებაში ვეთანხმები (მიმაჩნია, რომ „კავკასიური ცარცის წრის“ დამდგმელმა შავრაზმული გაზეთების რიტორიკა არ უნდა გაიმეოროს), არც ოკუპაციის მუზეუმის შეფასებაში და, მით უმეტეს, არც საბჭოთა კავშირის მიმართ ნოსტალგიებში. და მაინც, მჯერა, რომ იური მეჩითოვის დანიშვნა კულტურისა და ძეგლთა დაცვის მინისტრის მოადგილედ ივანიშვილის მთავრობის ერთ-ერთი ყველაზე სწორი გადაწყვეტილებაა.

არჩევნებიდან დღემდე ივანიშვილის ხელისუფლებისგან სიურპრიზები არ გვაკლდა. ახლა უკვე ნამდვილად შეგვიძლია ვთქვათ, რომ უმცირესობის საკითხი ივანიშვილის მთავრობის პრობლემაა, რომლის გადაწყვეტა, ეტყობა, კიდევ დიდხანს ვერ მოხდება (თავად ივანიშვილისთვის, როგორც ჩანს, „საპარლამენტო უმცირესობა“ ახლა უფრო დიდი თავის ტკივილია, ვიდრე უმცირესობის პრობლემა). ამ ერთ თვეში მთელი კასკადი მოვისმინეთ ქსენოფობიური განცხადებებისა, რომლებიც დაგვირგვინდა ქალბატონი ვიცესპიკერის, მანანა კობახიძის ვარიაციებით უმცირესობების თემაზე. ბატონმა ივანიშვილმა ჯერ კიდევ არჩევნებამდე აღნიშნა ეკა კვესიტაძის გადაცემაში, ჯაჭვლიანს, თუ მართლა მიაყენა შეურაცხყოფა უმცირესობას, მოვიყვან და ბოდიშს მოვახდევინებო. მაგრამ ახლა პრემიერ-მინისტრს მთელი გუნდის დაბარება მოუწევს, რათა აუხსნას, რას ნიშნავს უმცირესობა და რას ნიშნავს ადამიანის უფლებები. ანდა მოუწევს, მათ ინტერვიუს მიცემა აუკრძალოს, რადგან ეს ხალხი ხშირად თავისი ნათქვამის განმარტებისას უფრო მეტად აყენებს შეურაცხყოფას უმცირესობას, ვიდრე პირველად, როცა რაღაც წამოცდა.

მაგრამ რამდენად ეფექტიანი იქნება ეს აკრძალვა და ეს ბოდიში, როცა 2012 წლის შემოდგომის საქართველო სავსეა დაგროვილი სიძულვილითა და ბოღმით, სავსეა იუმორის კატასტროფული დეფიციტით, რომელმაც პირადად მე 80-იანი წლების მიწურულის და 90-იანი წლების დასაწყისის საქართველო გამახსენა - „გაუ, გაუს ეპოქა“, რომლითაც საფუძველი ჩაეყარა „იზმებს“ ქართულ სინამდვილეში - ზვიადიზმს, მიშიზმს და ახლა უკვე ბიძინიზმს. იმას, რაც ყველაფერთან ერთად იუმორის გრძნობას უკარგავს ადამიანს და ართულებს სიცოცხლის, მრავალფეროვნების, ისევ და ისევ ფონის შეგრძნებას... მერე კი სიძულვილსა და შეუწყნარებლობას აღვიძებს. სწორედ ეს სიძულვილი გამოჩნდა იმ საიტებსა და ფეისბუკის გვერდებზე, რომლებიც იური მეჩითოვს მიუძღვნეს. ხალხი იმდენად გაბოროტდა, რომ კულტურის მინისტრის კიდევ ერთი მოადგილის, ხათუნა ხუნდაძის ფეისბუკის გვერდზე განთავსებული სკანდალური სტატუსები რუსულად თარგმნეს და მეჩითოვს მიაწერეს.

არადა, მთელი ეს ტაკიმასხარაობა - სამზარეულოში, გაშიშვლებული, უკვე ასაკში შესული კაცი - იური მეჩითოვი, თანაც კამერის სრულიად „არაპროფესიული რაკურსით“, „ფარული გადაღების“ ეს იმიტაცია ნაწილია ქართველი ფოტოგრაფის სტილისა. გამოწვევაა, რომელშიც ვერ გაიგებ, სადაა სიმართლე და სადაა ხუმრობა, ფოიერვერკია ხმაურისა და ეკლექტიკის. ფოტოებიც ხომ ასეთი აქვს! მაგალითად, ასაკში შესული შიშველი ქალების სერია, რომელზეც თავის დროზე ბევრი იბუზღუნა „გემოვნებიანმა ელიტამ“ - კიტჩიო, კემპიო, ავლაბარიო... სომხურიო. ესეც ითქვა მაშინ...

მთელი ეს კლოუნადა თავდაცვის საშუალებაა და, ამავე დროს, პროტესტია. ნუ დაგვავიწყდება კონტექსტი (ფონი), რომელიც ამ გადაღებას ახლდა. მეჩითოვი გამოგვეცხადა მაისურით, რომლითაც პროტესტი გამოხატა ფოტოგრაფების სკანდალური დაკავების გამო. შემდეგ გაიხადა ეს მაისური და ახლა უკვე ნახევრად შიშველმა ჩაწერა ეს სკანდალური ინტერვიუ ქართველებზე... ეს თავისებური სტრიპტიზი იმ წინააღმდეგობრივი ფონის შედეგია, რომლის შესახებაც ზევით ვწერდი. ფონის შეგრძნებას კი იუმორის გრძნობა ჭირდება. აკი თავადაც დაურთო რეპლიკა ამ სკანდალურ ვიდეოს: ვისაც იუმორის გრძნობა არა აქვს, ნუ ჩართავსო.

მაინც ჩართეს და მაინც იმსჯელეს. იმაზე, რომ „საქართველოს უღალატა“, იმაზე, რომ „ესესერი“ უნდა და იმაზე, რომ არა აქვს უფლება, იყოს კულტურის მინისტრის მოადგილე. ხელახლა აბობოქრდა 90-იანი წლების დასაწყისის ქართული ვნებები - „მიტინგური რიტორიკა“, კოლექტიური წერილები, საჩივრები, მუქარა... გულდასაწყვეტი ისაა, რომ ამ აგრესიულ სივრცეში არავინ გამოვიდა იური მეჩითოვის დასაცავად. მათ შორის არც ისინი, ვის დასაცავადაც იური მეჩითოვი „აქეთ-იქით დარბოდა“. სამოქალაქო სითამამით ჩვენ მხოლოდ მაშინ გამოვირჩევით, როცა ერთად ვართ, როცა ჩვენს უკან ან პარტიაა, ან „ხალხი“.

მე არ ვიცი, რამდენად გაართმევს თავს მეჩითოვი ახალ მოვალეობას. მაგრამ დარწმუნებული ვარ, რომ მხარს დაუჭერს იმას, რასაც „თბილისური კულტურა“ ჰქვია და რაც კარგა ხანია, დავიწყებულია ჩვენში, მხარს დაუჭერს სიჭრელეს, ეკლექტიკას, მრავალფეროვნებას, პარადოქსებს, პროვოკაციას. იმათ კი, ვინც ამტკიცებს, რომ „კლოუნისთვის“ საშიშია ასეთი მაღალი თანამდებობის ჩაბარება, ვთხოვ გაიხსენონ, ვინ იყვნენ აქამდე კულტურის მინისტრები და მოადგილეები.

გემოვნებიანი ხალხი იყო, სხვათა შორის.

ბლოგზე ახალი პოსტის გამოქვეყნება ძალიან დამიგვიანდა. ამასობაში არჩევნებიდან უკვე საკმაოდ დიდი დრო გავიდა და ალბათ შეიძლება, დღეს აღარ გავიმეორო ისედაც მანტრად ქცეული ფრაზა - რომ 1 ოქტომბერს, ხელისუფლების არჩევნებით შეცვლით, ჩვენი ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაში უმნიშვნელოვანესი მოვლენა მოხდა. ამაზე უკვე ძალიან ბევრი ითქვა და დასამატებელი აღარაფერია. უცხოელები “ისტორიულ” არჩევნებს გვილოცავდნენ და გვეუბნებოდნენ, ეს „კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი მომენტია“ დემოკრატიისკენ თქვენი სვლის გზაზეო. საქართველოს შიგნით კი პოლიტიკის ანალიტიკოსები წერდნენ, დამარცხების მშვიდად აღიარებით სააკაშვილმა “გარღვევა” მოახდინა და ევროპული ტიპის დემოკრატ ლიდერად მოგვევლინაო.

კი ბატონო, ყველაფერი სწორია. პრეზიდენტს და ნაციონალურ მოძრაობას ნამდვილად უნდა დავუფასოთ, რომ სწორედ მათი მმართველობის პირობებში შედგა ხელისუფლების არჩევნების გზით შეცვლის პირველი პრეცედენტი. ამ მიღწევის უარყოფა არ შეიძლება და ამას არც არავინ აპირებს. თუმცა ალბათ ისიც სათქმელია, რომ აღტაცების, აღფრთოვანების თუ პოსტსაარჩევნო ეიფორიის ასეთი მაღალი ხარისხი ცოტა არ იყოს დაბალ მოლოდინზე მიუთითებს “დემოკრატიის შუქურად” გამოცხადებული ქვეყნის მიმართ. ყველა, ქვეყნის შიგნითაც და გარეთაც, გაკვირვებული დავრჩით, რომ სააკაშვილის ხელისუფლებამ არჩევნები ვერც მასშტაბურად გააყალბა - ვერ გასცდა წინასაარჩევნო პერიოდში კონტროლიდან გამოსულ კონტროლის პალატას, ან, ვთქვათ, საკუთრივ არჩევნების დღეს ხაშურის საარჩევნო უბანზე მშვიდად მოსეირნე შეიარაღებულ ნიღბიანს - და არც არჩევნებისშემდგომ არეულობაზე წავიდა. არადა, კაცმა რომ თქვას, არჩევნებში განცდილი ძლიერი მარცხის შემდეგ ძალაუფლების დათმობას განსაკუთრებული შუქურობაც არ უნდა სჭირდებოდეს. მით უმეტეს მაშინ, როცა ამ მარცხამდე, ხელისუფლებაში ყოფნის 9 წლის განმავლობაში მოახერხებ და დასავლური ფასეულობების, განახლების თუ სამართლიანობის დაპირებებით მოსული გუნდიდან გადაიქცევი ხელისუფლებად, რომელმაც, როგორც მინიმუმ, არ აღკვეთა და, სავარაუდოდ, სანქციაც გასცა ადამიანების წამებაზე - მოზარდი პატიმრების სხეულებით “კენწლაობის” პრაქტიკის ჩათვლით.

მოკლედ, ასეა თუ ისე, ხელისუფლება შეიცვალა და ახლა, ცხადია, არჩევნების ხარისხის, თუ შედეგის შეფასება-დაფასებაზე უფრო მნიშვნელოვანი სხვა რაღაცეებზე ფიქრი და ლაპარაკია. “სამომავლო პერსპექტივასთან” დაკავშირებულ პრობლემებზე. მით უფრო, რომ საფრთხე არც ისე ცოტაა. საქმის გამარტივების მიზნით, მათ ორ ტიპად დავყოფდი - ერთი მხრივ ღირებულებით, იდეოლოგიურ, ან, თუ გნებავთ, „დისკურსულ“, მეორე მხრივ კი ინსტიტუციურ სირთულეებად. თუმცა, ცხადია, ასეთი დაყოფა პირობითია და რეალობაში - პოლიტიკურ თუ საზოგადოებრივ ცხოვრებაში - მათი მკაფიოდ განცალკევება არც არის შესაძლებელი.


„მეინსტრიმი“ და „მარგინალები“

იდეოლოგიით დავიწყოთ. ამ ტიპის საფრთხეებზე წარსულშიც გვისაუბრია და ამიტომ დღეს მოკლედ ვიტყვი - მე მართლა ვშიშობ, რომ სააკაშვილის რეჟიმის მარცხთან ერთად ჩვენს საზოგადოებრივ ცხოვრებაში იმ ღირებულებებმაც განიცადა დისკრედიტაცია, რომელთა სახელითაც ეს ხელისუფლება მოქმედებდა. მაგალითად, “დასავლური ფასეულობების”, “ლიბერალიზმის”, “მოდერნიზაციის” თუ ზოგადად, კულტურული ცვლილების, ან ღირებულებითი ტრანსფორმაციის ცნებებმა. ის, რომ ეს ფასეულობები დიდწილად რიტორიკული ფასადი იყო, რეჟიმი კი, თავისი არსით, საკუთარი ძალაუფლების განმტკიცებას ესწრაფვოდა და ძალადობრივ მექანიზმებს ემყარებოდა, დღეს უკვე ბანალური რეალობაა. მაგრამ, ამის მიუხედავად - და ალბათ სწორედ ამის გამოც - დარტყმის ქვეშ სწორედ ეს ღირებულებები მოდის.

ამის მაგალითები ბევრია და მკაფიო. ხელისუფლების ცვლილებიდან სულ რამდენიმე დღე იყო გასული, “მაესტროს” ვარსკვლავმა, შალვა რამიშვილმა, ტელელექცია რომ ჩაგვიტარა და მიგვითითა, ნაციონალური მოძრაობის მარცხი “სოციო-კულტურული მეინსტრიმის” გამარჯვებაა, რაც იმას ნიშნავს, რომ “მარგინალური ჯგუფების” წარმომადგენლები აწი მორიდებით უნდა მოიქცნენ და მეინსტრიმი დიდად არ უნდა შეაწუხონო. ახლა - ამ ბლოგში - იმაზე ვერ ვილაპარაკებ, ამგვარი დაყოფა თავისთავად რაოდენ უაზრო განზოგადების თუ ტლანქი იარლიყების მიწებების მაგალითს წამოადგენს - ნაციონალური მოძრაობის, სხვადასხვა უმცირესობის თუ სუბკულტურის ერთ დიდ და ამორფულ ქვაბში მოხარშვის მცდელობას. ამ შემთხვევაში სხვა რამეა უფრო მნიშვნელოვანი - ის, რომ ჟურნალისტმა ლამის ტოტალიტარიზმი გვიქადაგა და მრავალფეროვნების, ნონკონფორმიზმის, სკეფსისის თუ განსხვავებულობის მიჩქმალვისკენ მოგვიწოდა. არადა ღია საზოგადოებისთვის სასიცოცხლო მნიშვნელობა აქვს სწორედ “მეინსტრიმთან” დაპირისპირებას, მის წინააღმდეგ ამბოხებას. საზოგადოება, რომელიც სრულ კონსენსუსს, ერთფეროვნებას და კონფორმიზმსაა დაფუძნებული, მოსაწყენის გარდა, თავისი არსით, არადემოკრატიული და ჩაკეტილი იქნება.

ბევრს არ ვილაპარაკებ არც სხვა, ბევრად უფრო შემაშფოთებელ მაგალითებზე - ნიგვზიანში რელიგიური უმცირესობის პირდაპირი და აშკარა დისკრიმინაციის ფაქტისგან ახალი ხელისუფლების ხაზგასმულად გვერდზე გადგომაზე, ან ბობოქარ ჰომოფობიაზე ომბუდსმენობის (!) ზოგიერთი კანდიდატის რიტორიკაში. არც იმ ალოგიკურ, არაკონსტიტუციურ, მაგრამ “სოციო-კულტურული მეინსტრიმის” ყურის საამებლად ნათქვამ ფრაზას ჩავუღრმავდები, სულ უფრო და უფრო ხშირად რომ გვესმის ჩვენს საჯარო სფეროში - რომ თურმე “უმცირესობის უფლებების დაცვა არ უნდა ხდებოდეს უმრავლესობის უფლებების შელახვის ხარჯზე”. ამ ფრაზის კეთილხმოვანება, თუ ზედაპირული პოზიტივი ნუ მოგვატყუებს. ეს მხოლოდ სიტყვების რახარუხია. უმცირესობა უმრავლესობის უფლებას ვერ „შელახავს“ - თუ, რასაკვირველია, იმას არ ვიტყვით, რომ ნიგვზიანში ქრისტიანების „უფლება“ იყო მუსულმანების შეურაცხყოფა და მათთვის ლოცვის და თავშეყრის აკრძალვა. რეალურად, ეს პოზიცია სხვა არაფერია თუ არა უმცირესობების თუ სუბკულტურების ჩაგვრის, მათი გარიყვის ლეგიტიმაცია და საზოგადოების იმ ერთფეროვან, კონფორმისტულ და იერარქიზებულ ერთობად წარმოჩინება, “მაესტროს” წამყვანი როგორზეც საჯაროდ ოცნებობდა იმ დღეს, არჩევნების შემდგომი ეიფორიის ფონზე.

ეს ტენდენციები ნამდვილად დასანანი და საშიშია, თუმცა, სამწუხაროდ, გასაგები და ლოგიკურიც. “ლიბერალიზმის”, “დასავლური ფასეულობების” თუ “ტოლერანტობის” ცნებები ბოლო 9 წლის განმავლობაში ნაციონალურ მოძრაობას ჰქონდა მონოპოლიზებული, თავისი ძალადობრივი ნაბიჯებით და მმართველობის ქედმაღალი, ცინიკური სტილით კი მათი სერიოზული გაუფასურება მოიტანა. ის იდეოლოგიური ბირთვი, ჩვენი საზოგადოება რომელსაც ეფუძნება, დიდად ისედაც არ გამოირჩეოდა ლიბერალურ ღირებულებებზე აქცენტით - მისი მთავარი შემადგენელი ეთნიკური შეფერილობის ნაციონალიზმია, თავისი თანმდევი მითებით, შოვინიზმით, უცხოს შიშით და ქსენოფობიური განწყობებით. შესაბამისად, ახლა - მას შემდეგ, რაც კულტურული ცვლილების და საბჭოთა ინერციის დაძლევის მისიით მოსული ნაციონალური მოძრაობა ჩვენს თვალწინ გარდაიქმნა ძალისმიერ და ფარისევლურ რეჟიმად - ნამდვილად არაფერი იქნება გასაკვირი იმაში, რომ კიდევ უფრო მეტად იმძლავროს კონსერვატიულმა თუ შოვინისტურმა განწყობებმა. მით უფრო, რომ ახალი მმართველი კოალიცია თავის იდეოლოგიურად ამორფულ რიგებში შოვინისტი ქსენოფობების ნაკლებობას არასოდეს უჩიოდა - ამის კარგ მაგალითს თუნდაც აჭარაში მისი წარმომადგენლები გვაძლევენ, თავიანთი იაფფასიანი პოპულიზმით და ანტითურქული სულისკვეთებით.

მოკლედ, სურათი მარტივია. პოპულარული მითი გვასწავლის, რომ სააკაშვილს და მის გარემოცვას “ახალი ქართველის” გამოყვანა სურდათ, “ტრადიციების” წართმევის გზით და “მენტალიტეტის” შეცვლით. და სანამ ეს მითი პოპულარობას ინარჩუნებს, დახავსებულ კლიშეებთან დაპირისპირების თუ გაბატონებული ეთნონაციონალისტური შეხედულებების ეჭქვეშ დაყენების მცდელობები ხშირად სწორედ ამ კონტექსტში იქნება აღქმული - და, შესაბამისად, უნდობლობის, თუ მიუღებლობის მაღალ ხარისხს გადააწყდება.


დიდი და პატარა ვერტიკალები

მაგრამ ეს კიდევ არაფერი. დომინანტური იდეოლოგიური კლიმატის შეცვლა, შოვინიზმთან დაპირისპირება თუ მრავალფეროვნებისთვის ბრძოლა, გართულებული პირობების მიუხედავად, მაინც შესაძლებელია - ღია დისკუსიების, ღირებულებებზე კამათის და, რაც უპირველესია, ქსენოფობიის მთავარი მაპროვოცირებელი ფაქტორის, მასშტაბური ეკონომიკური გაჭირვების ოდნავ მაინც შემცირების გზით. ამაზე კიდევ უფრო სერიოზული პრობლემა, თუ საფრთხე, ჩემი აზრით, იმ სტრუქტურებს უკავშირდება, პოლიტიკის ანალიტიკოსები „დემოკრატიულ ინსტიტუტებს“ რომ უწოდებენ ხოლმე. უფრო ზუსტად კი ამ ინსტიტუტების სისუსტეს, სიმყიფეს თუ ფაქტობრივ არარსებობას.

ზოგადი სურათი აქაც მარტივია. ნაციონალურმა მოძრაობამ ცხრაწლიანი მმართველობის შემდეგ მემკვიდრეობად დაგვიტოვა რამდენიმე კაცის ნებაზე მორგებული, ძალაუფლების რეპრესიული და გაუმჭვირვალე ვერტიკალი. მთელი ამ წლების განმავლობაში ხელისუფლების აღმასრულებელი შტოს ხელში იყო კონცენტრირებული უზარმაზარი ძალაუფლება - რასაც, პირველ პერიოდში, გარკვეული დადებითი შედეგებიც მოჰყვა, რეფორმების სწრაფად გატარების თუ ინფრასტრუქტურული პროექტების განვითარების კუთხით. მაგრამ ამ ვერტიკალის მანკიერი მხარე ბევრად უფრო ღრმა და ძლიერი იყო. სწორედ ამ ვერტიკალმა განაპირობა ის, რომ დღეს არ მუშაობს ყველაზე მნიშვნელოვანი, ფუნდამენტური კონსტიტუციური იდეები თუ პრინციპები - ხელისუფლების შტოებს შორის ძალაუფლების გადანაწილება და ურთიერთკონტროლი, კანონის უზენაესობა, სამოქალაქო უფლებები.

ახლა კი იმ ვერტიკალის სათავეში, „ნაციონალური მოძრაობის“ ლიდერებს სათავისოდ რომელიც ჰქონდათ კომფორტულად მოწყობილი, სხვა ძალა მოვიდა - და ყველაფერი მათ ნებაზე გახდა დამოკიდებული. იხეირებენ ამ ვერტიკალით და, მთლად იდენტურით თუ არა, მსგავსი სტილით გააგრძელებენ ქვეყნის მართვას, თუ უარს იტყვიან ძალაუფლების უზურპაციაზე და მართლა დაიწყებენ დემოკრატიული ინსტიტუტების მშენებლობას? ნებისმიერ შემთხვევაში, ერთი რამ ფაქტად დარჩება - „ნაციონალურმა მოძრაობამ“, ინსტიტუციური თვალსაზრისით, „ქართულ ოცნებას“ ისეთი მემკვიდრეობა გადააბარა, ავტორიტარული მიდრეკილებების მქონე ნებისმიერ პოლიტიკურ გუნდს რომ დიდად გაუხარებდა გულს. ამ მემკვიდრეობის პირობებში ქვეყანას მართლაც კეთილსინდისიერი, მტკიცე ნების მქონე პოლიტიკოსები სჭირდება - რომლებსაც ძალაუფლება არ აცდუნებს და ქვეყნის მართვას თამაშის წესების დაცვით შეუდგებიან.


ვითარებას განსაკუთრებულად ირონიულ ელფერს ის ფაქტორი ანიჭებს, რომ ახალი მმართველი ძალა - „ქართული ოცნება“ - თავადაა სპეციფიკური „ვერტიკალი“. ფაქტია, რომ მისი არსებობაც და გამარჯვებაც ერთი ადამიანის - ბიძინა ივანიშვილის - ნებამ, გავლენამ და უზარმაზარმა ფინანსურმა რესურსებმა გახადა შესაძლებელი. ამ ეტაპზე ჯერ მაინც ნაადრევია იმის დარწმუნებით მტკიცება, რომ ივანიშვილი ცალსახად და აუცილებლად ავტორიტარი, ერთპიროვნული გადაწყვეტილებების მიმღები ლიდერი იქნება - ამგვარი კატეგორიული განცხადებების გასაკეთებლად უბრალოდ არასაკმარისი დროა გასული. მაგრამ საფრთხე არის. და ასეთი რომ აღმოჩნდეს, პირობები მართლა ხელსაყრელი ექნება. დემოკრატიული ინსტიტუციების სიმყიფე იქით იყოს - საქართველოს მოქალაქეები ისეთ ტრივიალობებსაც მიგვაჩვიეს, როგორიცაა ქვეყნის ლიდერის სურვილით თუ გემოვნებით გადაწყვეტილი ქალაქების იერსახეები, ბრჭყვიალა ფასადები თუ ქალაქების მოედნებზე მოულოდნელად წამოჭიმული ექსტრავაგანტული მონუმენტები. აღარაფერს ვამბობ ოპერეტის უცვლელი დივას მელოდრამატულ საახალწლო დუეტებზე საბიუჯეტო სახსრებით ჩამოყვანილ უცხოელ ვარსკვლავებთან.

არადა, წმინდად ფორმალურად რომ მივუდგეთ, დღევანდელი სურათი სწორედ ერთ-ერთ იმ შესაძლებლობას წარმოადგენს, რის გამოც თუ რის შესაკავებლადაც ოდესღაც გონიერმა ხალხმა ძალაუფლების დაბალანსების, შეზღუდვის თუ გაკონტროლების მექანიზმები მოიფიქრა - მათ შორის ის ინსტიტუციები, ჩვენ რომლებსაც ვერაფრით ვეღირსეთ. ხელისუფლებაში მოვიდა და, შესაბამისად, პოლიტიკური ძალაუფლება მოიპოვა ინდივიდმა, რომელსაც ფინანსური თვალსაზრისით უკვე ჰქონდა გიგანტური, საქართველოს მოქალაქეების კოლექტიურ ეკონომიკურ მდგომარეობასთან მიმართებით აბსოლუტურად არათანაზომადი ძალაუფლება. ერთი ადამიანის ხელში ასეთი უზარმაზარი მასშტაბის ეკონომიკური და პოლიტიკური ძალაუფლების კონცენტრაცია თავისთავად არის საფრთხის შემცველი - საქმე მორალურად სრულყოფილ ლიდერთან რომც გვქონდეს, მაინც. ხოლო ბანალური ჭეშმარიტებები - სრულყოფილი რომ არავინაა და ძალაუფლება რომ დიდი ცდუნებაა - ჩემგან ნამდვილად არ გესწავლებათ.


იმედები და ბერკეტები

ცხადია, ახლა ცოტას ვაზვიადებ და საქმე მთლად ისეც არ არის, რომ ყველა ეს საფრთხე წუთი წუთზე რეალობად გადაგვექცევა. იმედის მომცემი თუ შემაკავებელი ფაქტორები - “ბერკეტებს” რომ უწოდებენ ხოლმე - სუსტად, მაგრამ მაინც გვაქვს.

ერთ-ერთი ასეთი ფაქტორი დღევანდელი კონტექსტი და ის დაპირებები მგონია, რომლებიც “ქართული ოცნების” კამპანიაში მთავარ ადგილს იკავებდა. უმძიმესი ეკონომიკური გაჭირვების შემსუბუქების გარდა, დღევანდელი მმართველი პარტია სამართლიანობის განცდის გაჩენის, სასამართლოს დეპოლიტიზაციის და, ზოგადად, ავტორიტარული ინერციის მოშლის პირობებს დებდა. ამ პირობების შესრულების მოლოდინი დიდია - მთლად ევროპის “გაოცებას” არა, მაგრამ არსებული, წინა ხელისუფლებისგან დატოვებული ვითარების გაუმჯობესებას მოქალაქეთა დიდი ნაწილი ნამდვილად მოელის - რამაც, წესით, ახალ მმართველ გუნდს უნდა გაურთულოს ავტორიტარიზმისკენ გადახრა. ისიც მნიშვნელოვანი და იმედისმომცემია, რომ, მაგალითად, რესპუბლიკური პარტიის წევრების სახით მთავრობის წამყვან თანამდებობებზე ნამდვილად არიან სამართლებრივად მოაზროვნე და დემოკრატიული პრინციპების ერთგული ფიგურები. ამასთან, როგორც ბოლოდროინდელ დაპატიმრებებზე ნატოს, ევროკავშირისა და აშშ-ის მყისიერმა და მკვეთრმა რეაგირებამ მკაფიოდ დაადასტურა, დასავლეთის ქვეყნები და სტრუქტურებიც გააგრძელებენ ზეწოლას საქართველოს მთავრობაზე, მისი ავტორიტარიზმისკენ გადახრის პრევენციის მიზნით.

ამის შემდეგ საქმე ცოტა უფრო რთულადაა. პოლიტიკური ძალაუფლების დაბალანსების ერთ-ერთი უმთავრესი ბერკეტი ოპოზიციაა და, ფორმალური თვალსაზრისით, ნამდვილად დადებითი მოვლენაა ის, რომ ყველა სხვა, უწინდელი არჩევნებისგან განსხვავებით, ამჯერად დამარცხებული პარტია არ გამქრალა და პარლამენტში უმცირესობის სახით მოგვევლინა. მეტიც - მრავალპარტიულობა საკანონმდებლო სფეროსაც სცდება და, ბედის ირონიით, ქვეყანას, რომლის პოლიტიკური კულტურა აქამდე ერთპარტიულ მმართველობაზე იყო აგებული, ახლა მთლად “კოჰაბიტაციის” ნიუანსების გათვალისწინება უწევს. მაგრამ, როგორც ალბათ ყველა ვხედავთ, ამ პოლიტიკურ თანაცხოვრებას დიდად ვარდებით მოფენილი მომავალი არ უჩანს. ამ შთაბეჭდილებას, ერთი მხრივ, ქართული ოცნების ლიდერების ნაბიჯები ქმნის - ძნელია კოჰაბიტაციის პრინციპების ხორცშესხმის იმედი გქონდეს მაშინ, როცა, მაგალითაც, პრემიერ-მინისტრი გაკვირვებას გამოთქვამს, საინტერესოა, საერთოდ რატომ ინარჩუნებს ხელისუფლებას სააკაშვილი მას შემდეგ, რაც მან არჩევნები წააგოო. მაგრამ ამაზე კიდევ უფრო დიდი პრობლემა თავად ოპოზიციურ ძალას - ნაციონალურ მოძრაობას - და მის სამართლებრივ, თუ მორალურ სახეს უკავშირდება.


დღესდღეობით ნაციონალური მოძრაობის მხრიდან პოლიტიკური ოპოზიციის როლის შესრულება უხერხულობის განცდას აჩენს. 9 წლის განმავლობაში თავად იყვნენ გადაწყვეტილებების მიმღებები და პოლიტიკური სისტემის შემქმნელები - მემკვიდრეობად კი სამართლიანობის პრინციპებზე კი არა, ძალაზე და ძალადობაზე აგებული პოლიტიკური კულტურა დაგვიტოვეს. შესამაბისად, “შერჩევით სამართალზე”, “სასამართლოს პოლიტიზაციაზე” თუ “მედიაზე ზეწოლაზე” მათ აღშფოთებას ცინიზმის და ფარისევლობის ელფერი დაჰკრავს. მით უფრო იმის გამო, რომ, როგორც სჩანს, ნაციონალური მოძრაობა ვერც ოპოზიციაში ყოფნისას ახერხებს თავისი ერთ-ერთი უმთავრესი ნაკლის - საზოგადოებასთან კომუნიკაციის არაადეკვატური ფორმის - გამოსწორებას. ჯერჯერობით მათ მორალისტურ რიტორიკაში არც ბოლო 9 წლის განმავლობაში დაშვებული სერიოზული შეცდომების აღიარების სურვილი ჩანს, არც თვითრეფლექსიის უნარი და, მით უფრო, არც საბოდიშო განწყობა.

ვითარებას, სავარაუდოდ, კიდევ უფრო დაამძიმებს ახალ-ახალი ამბების გამოაშკარავება - მათ შორის “გახმაურებულ საქმეებად” მიჩნეული მოვლენების ირგვლივ. ქიმერიძის, გირგვლიანის, კვინტრაძე-ასათიანის, რობაქიძის, ვაზაგაშვილის, ხურჩის, ციხის სკანდალების, წამების თუ ელიტური კორუფციის გამოძიებამ შეიძლება ზედაპირზე ისეთი ინფორმაცია ამოატივტივოს, რომელიც ნაციონალური მოძრაობის ისედაც შერყეულ პოზიციებს კიდევ უფრო დაასუსტებს. კონკრეტული პირების სამართლებრივ პასუხისმგებლობასთან ერთად, ზოგადად ნაციონალური მოძრაობის მორალური გაკოტრების პრობლემაც გამწვავდება.

თუმცა იქნებ ეს მორალური დისკრედიტაციის პროცესი შეუქცევადი მაინც არ იყოს. ნაცმოძრაობის მოსალოდნელი „კათარზისის“ თუ „განწმენდის“ შესახებ სააკაშვილის მიერ გამოთქმული ლამის ბიბლიური მეტაფორების სერიოზულად აღქმა ნამდვილად რთულია - მაგრამ იქნებ ნაცმოძრაობის წევრთა ნაწილმა მაინც შეძლოს წარსულის პოლიტიკური შეფასება, თავიანთი შეცდომების აღიარება და, რაც ასევე მნიშვნელოვანია, მათი დღევანდელი მდგომარეობისთვის შესაფერისი და ადეკვატური ინტონაციის პოვნა. სხვა გზა მათ უბრალოდ არ აქვთ. სხვანაირად, ჩემი აზრით, ვერც საზოგადოების ნდობას დაიბრუნებენ და ვერც პოლიტიკურ ცხოვრებაში შეძლებენ კონსტრუქციული ფუნქციის შესრულებას.

არადა ძლიერი ოპოზიცია ნამდვილად გვჭირდება. ორგანიზებული, მრავალფეროვანი და დინამიკური სამოქალაქო საზოგადოება - კიდევ უფრო მეტად. კითხვები, რომლებიც აუცილებლად უნდა დაისვას ახალი ხელისუფლების მიმართ, გროვდება და გროვდება. როგორ უნდა იყოს უზრუნველყოფილი ზღვრის გავლება „სამართლიანობის აღდგენასა“ და „პოლიტიკურ რევანშს“ შორის; იურიდიული ბერკეტების ამოქმედებისთანავე რატომ მიანიჭეს უპირატესობა საქმეებს, რომლებშიც პირადად იყვნენ დაინტერესებული - სატელეფონო მოსმენებს, თვალთვალს თუ ივანიშვილისთვის ჯარიმის დაბრუნებას; პირველივე ნაბიჯებით რატომ ამოიღეს მიზანში იმ სტრუქტურების წარმომადგენლები, რომლებსაც კონსტიტუციურად ვერ აკონტროლებენ - გაერთიანებული შტაბი, თუ დედაქალაქის მერია; აქვს თუ არა ბიძინა ივანიშვილს გავლენა პროკურატურის გადაწყვეტილებებზე; შეუძლია თუ არა ჩვენს სასამართლოს იმ პირების სამართლიანი გასამართლება, რომელთა მიმართ განსაკუთრებით მაღალია საზოგადოების კოლექტიური აგრესია და დასჯის მოთხოვნა; რა კრიტერიუმებს დაეფუძნა „პოლიტიკური პატიმრის“ ცნების განმარტება - თუკი, ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის ინფორმაციით, ევროპის საბჭოს სტანდარტები უგულებელყოფილი იქნა; რამდენად ნორმალურია - და რამდენ ხანს უნდა გაგრძელდეს - ის, რომ ერთ-ერთ პოპულარულ ტელეარხს პრემიერ-მინისტრის მეუღლე ფლობს. ასე შემდეგ და ასე შემდეგ.

ამ კითხვების დასმა ახლავე უნდა დავიწყოთ. წინააღმდეგ შემთხვევაში ზემოთჩამოთვლილ საფრთხეებს კიდევ ერთი დაემატება - ბანალური, ბრტყელ-ბრტყელი აფორიზმების გულდაწყვეტილი ინტონაციით წარმოთქმის აუცილებლობის საფრთხე. მორიგი მანტრების - ძალაუფლება რომ რყვნის, პოლიტიკოსები ერთმანეთს რომ გვანან და იმედგაცრუება რომ ჩვენი ქვეყნის პოლიტიკური ცხოვრების მთავარი მახასიათებელია.