ამასთან დაკავშირებით ხშირად ახსენებენ დენაციფიკაციის გამოცდილებას, შემდეგ კი ისტორიული მეხსიერების გადამუშავებას გერმანიაში მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ.
რამდენად ადეკვატურია ეს შედარებები და რით შეიძლება მართლა დაეხმაროს და რით - ვერ დაეხმაროს რუსეთს ეს გამოცდილება? და კვლავ არსებობს თუ არა გერმანიაში ნაციზმისა და რადიკალური ნაციონალიზმის ფსიქოლოგიური კვალი?
ბერლინში - შარლოტენბურგში, ერთი ძველი სახლის ერთ ოთახში, თაროებზე ბევრი რუსული წიგნია. ეს არაა გასაკვირი, ისინი ეკუთვნის გერმანელ ისტორიკოსს, ვოლფგანგ აიხვედეს, რომელიც 1974-დან 2007 წლამდე პოლიტიკისა და აღმოსავლეთ ევროპის თანამედროვე ისტორიის პროფესორი იყო ბრემენის უნივერსიტეტში.
ის განსაკუთრებით დაინტერესებული იყო საბჭოთა კავშირსა და რუსეთში სოციალური მოძრაობებითა და კულტურით. აიხვედემ ბრემენში დააარსა ცენტრი „აღმოსავლეთი ევროპა“, სადაც შეაგროვა „სამიზდატის“ ლიტერატურის დიდი კოლექცია, ის იცნობდა ბევრ საბჭოთა დისიდენტს, მჭიდრო კავშირები ჰქონდა რუსულ „მემორიალთან“, მეგობრობდა მის დამაარსებელთან, არსენი როგინსკისთან. პროფესორმა ბევრი რამ გააკეთა ცარსკოე სელოში „ქარვის ოთახის“ რეკონსტრუქციისთვის.
ვოლფგანგ აიხვედე თავის დროზე ცნობილი გახდა თავისი მოსაზრებით იმის შესახებ, რომ რუსეთთან მეგობრული ურთიერთობის შენარჩუნებისკენ სწრაფვისას, დასავლეთმა „პუტინის ხელისუფლებას უნდა აჩვენოს საზღვრები, რომლებიც გამომდინარეობს საერთაშორისო სამართლიდან და მცირე, და არცთუ ისე ძლიერი, სახელმწიფოების სუვერენიტეტიდან“.
უკრაინაში ომს გერმანელი ისტორიკოსი უდიდეს კატასტროფად მიიჩნევს და ასევე, დიდ საფრთხედ არა მხოლოდ თავად უკრაინისთვის, არამედ მთელი ევროპისთვისაც. მის სიტყვებში უდიდესი იმედგაცრუება ისმის, როცა საუბრობს რუსული საზოგადოების მნიშვნელოვანი ნაწილის - რომლის ბევრ წარმომადგენელთან მას ახლო მეგობრობა აკავშირებდა - ამჟამინდელ სიჩუმესა და სამოქალაქო აპათიაზე.
საკუთარი დანაშაულების ნელ-ნელა აღიარება
რადიო თავისუფლება: რატომ არ ჩამოყალიბდა რუსეთში, საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, ადეკვატური ისტორიული მეხსიერება საბჭოთა დიქტატურის შესახებ, ისეთი, როგორიც ჩამოყალიბდა გერმანიაში, ნაცისტური დიქტატურის შესახებ?
აიხვედე: ამ ორ ქვეყანაში ვითარება დიქტატურების დამხობის შემდეგ განსხვავებული იყო. საბჭოთა კავშირში დაინგრა საბჭოთა სისტემა, მაგრამ ეს არ იყო ტოტალური მარცხი, რომელიც მას შიდა ძალებმა მიაყენეს. მოხდა თანდათანობითი გადასვლა და არა ტოტალური გადატრიალება, როგორც გერმანიაში.
1991 წლის შემდეგ რუსეთში დაიწყო ახალი ეკონომიკური კრიზისი, უეცრად ერთმანეთის გვერდიგვერდ გაჩნდა უზარმაზარი სიმდიდრე და საშინელი სიღატაკე, ეკონომიკა თავიდან მთლიანად მოიშალა. მხოლოდ პუტინის მმართველობის წლებში მოხდა მისი გარკვეული სტაბილიზება. ის ახალი, რაც მოვიდა საბჭოთა სისტემის დაშლის შემდეგ რუსეთში, ისეთი მიმზიდველი არ აღმოჩნდა, როგორც ის, რაც გერმანიაში მოხდა ომისა და ნაციზმის კრახის შემდეგ.
თუმცა, გერმანიას ბევრი დრო დასჭირდა იმისთვის, რომ ჩვენ, გერმანელებს, დაგვეწყო ჩვენი დანაშაულების გახსენება. ჩვენ, მაგალითად, ვიცოდით, რომ საუბარი იყო ექვს მილიონ დაღუპულ ებრაელზე, მაგრამ ეს აბსტრაქტული რიცხვი იყო, ცოტას უჩნდებოდა კითხვები ცალკეული ადამიანების ბედის შესახებ.
დასავლეთ გერმანიაში, რომელიც პირველ, ომისშემდგომ წლებში ოკუპირებული იყო ამერიკელების, ბრიტანელებისა და ფრანგების მიერ, წამოიწყეს „ხელახალი აღზრდის“ პროცესი. გერმანიას ხომ მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეეძლო მიეღო დასავლური საზოგადოების თანასწორუფლებიანი წევრობის შანსი, თუ თავის დანაშაულებრივ წარსულს განსჯიდა.
გასათვალისწინებელია ისიც, რომ ომისშემდგომი ტრანსფორმაცია გერმანიის ფედერაციულ რესპუბლიკაში სპეციფიკურ გარემოებებში მიმდინარეობდა: ერთი მხრივ, „ეკონომიკური საოცრებისა“ და, მეორე მხრივ, გაცხარებული ცივი ომის პირობებში. გერმანიაში დიქტატურა განადგურდა, საბჭოთა კავშირში კი კვლავ სტალინი იყო ხელისუფლებაში. ამიტომ ჩვენ შეგვეძლო მტრის ხატის აწმყოში გადმოტანა.
აღმოსავლეთი, ანუ საბჭოთა კავშირი, კვლავ „ბოროტება“ იყო. ომის დროს, ჩვენ, გერმანელები, „უფრო დიდი ბოროტება“ ვიყავით, მაგრამ ომის შემდეგ, როგორც ჩემი მშობლების თაობა თვლიდა, შევიცვალეთ. თუმცა, სსრკ კვლავ ბოროტად დარჩა, რომლისგანაც საჭირო იყო თავდაცვა.
ამაში ამერიკელებიც დაგვეხმარნენ. გფრ მათთვის აუცილებლობა გახდა. თუმცა გადახედვის პროცესს დიდი დრო დასჭირდა. დასავლეთგერმანელებმა აღიარეს ჰოლოკოსტის დანაშაულები.
ეს დასავლურ სამყაროში შესვლის აბსოლუტური პირობა იყო. ჩემი მშობლების თაობამ აღიარა, რომ ეს საშინელი ბოროტება იყო, თუმცა, რამდენადაც ეს აღიარება მოხდა იმ პირობებში, რომლებიც ზემოთ აღვწერე, მათ შეეძლოთ ეთქვათ: „მაშინ, ნაცისტების დროს, ჩვენ უბრალოდ შეგვაცდინეს“.
რადიო თავისუფლება: ანუ, დომინირებდა ის შეგრძნება, რომ მათ საკუთარი ხალხის დანაშაულებში მონაწილეობა არ მიუღიათ?
აიხვედე: დიახ, არ იყო უშუალო მონაწილეობის შეგრძნება. როცა 1948 წელს დაარსდა ისრაელი, სრულიად ნათელი გახდა, რომ კონრად ადენაუერს, გერმანიის კანცლერს 1949 წლიდან, საერთო ენა უნდა მოენახა დავიდ ბენ-გურიონთან, ისრაელის პირველ პრემიერ-მინისტრთან.
მან გააფორმა შეთანხმება რეპატრიაციის ანაზღაურების შესახებ და აღიარა გერმანიის დანაშაული. ამის მიუხედავად, წარსულის ანალიზს ძალიან დიდი დრო დასჭირდა.
ომიდან 20 წლის შემდეგ, გერმანიაში დაიწყო სტუდენტური მოძრაობა, რომელიც უფრო აქტიურად დაინტერესდა მშობლების პასუხისმგებლობის საკითხით ნაციზმის გამო. თუმცა ნაციონალ-სოციალიზმიც აბსტრაქტული სიდიდე იყო ჯერ კიდევ და მასში კონკრეტული ადამიანების ბედზე არ მსჯელობდნენ. წარსულის ანალიზი ნელ-ნელ გაგრძელდა 70-იან, 80-იან, 90-იან წლებში.
გარკვეული გაგებით, ჩვენთვის, გერმანელებისთვის, ძალიან კომფორტული იყო, უცბად "დასავლელები" გავმხდარიყავით...
როცა ჩემმა ერთ-ერთმა ასპირანტმა 1995-1996 წლებში მოაწყო ე.წ. ვერმახტზე გამოფენა და საუბრობდა იმაზე, რომ არა მხოლოდ SS, არამედ ვერმახტიც, ჩვენი ჯარისკაცებიც აწარმოებდნენ გამანადგურებელ ომს, ამან დიდი კამათი გამოიწვია.
გერმანიაში ცხარე დისკუსია დაიწყო. ამის მიუხედავად, ეს გამოფენა ჩატარდა და ეტაპობრივად ბევრი რამ იქნა მიღებული. მაგრამ საზოგადოების ცალკეულ ფენებში ამ გაგებას მთლიანად ჯერაც არ შეუღწევია. გარკვეული გაგებით, ჩვენთვის, გერმანელებისთვის, ძალიან კომფორტული იყო, უცბად „დასავლელები“ გავმხდარიყავით.
რადიო თავისუფლება: მაგრამ მაინც, თავად გერმანელების გარეშე, გერმანელი პოლიტიკოსების გარეშე, ეს არ მოხდებოდა. ანუ, გერმანელი ხალხის როლი დიდი იყო? თუ ეს მაინც ამერიკელების დამსახურება იყო პირველ რიგში?
აიხვედე: არა, რა თქმა უნდა. ამერიკელების ყოფნა მხოლოდ პირობა იყო. ჩვენ გაგვიმართლა, რომ ადენაუერის სახით - რომელსაც მე ძლიერად ვაკრიტიკებდი, როცა მოზარდი ვიყავი - ჩვენთვის ახალი პერსპექტივა გაიხსნა. და ის დამაჯერებელი იყო.
1954 წელს, მშობლებთან ერთად პირველად წავედი საფრანგეთში. სტრასბურგთან ახლოს ოვალური აბრა იდგა: „ ჩამოხვედით ევროპიდან - რჩებით ევროპაში“. საფრანგეთის მხარეს - იგივე იყო ფრანგულად.
არსებობს ფოტო, სადაც ამ აბრის წინ ვდგავარ. ცრემლმორეულმა მამაჩემმა მაშინ მე და ჩემს უმცროს დას გვითხრა: „ბავშვებო, ეს ჩემი ცხოვრებისეული გაკვეთილია. არასდროს დაიჯეროთ უპირველესად და მხოლოდ ჩვენი ერის, გჯეროდეთ ევროპის“.
ადენაუერი თავის კონსერვატორულ პოლიტიკას ეშმაკურად ატარებდა, მარჯვე „ფანდებს“ მიმართავდა, მაგრამ მან სათავე დაუდო ჩვენი ცნობიერების შეცვლას დასავლეთის მიმართულებით. თან ჩვენ გაგვიმართლა, რომ გერმანული სოციალ-დემოკრატიის სახით შესანიშნავი პოლიტიკური ოპოზიცია გვყავდა.
რადიო თავისუფლება: ადენაუერი უცხოპლანეტელი არ ყოფილა, ისიც გერმანელი იყო.
აიხვედე: ომამდე ის კიოლნის მერი იყო, ნაცისტების დროს ერთი წელი ციხეში იჯდა. მას უბრალო სიტყვებით შეეძლო ხალხის დარწმუნება. მეორე მხრივ, ჩვენ გვყავდა სოციალ-დემოკრატიული ოპოზიცია, კურტ შუმახერის მეთაურობით, რომელმაც 11 წელი საკონცენტრაციო ბანაკში დაჰყო.
შემდეგ მოვიდა ვილი ბრანდტი.ეს ინტელექტუალური ოპოზიცია იყო, რომელსაც ასევე უნდა ეღიარებინა ევროპისკენ, დასავლეთისკენ შემობრუნება. გერმანია ნაციონალ-სოციალიზმისგან ნელ-ნელა თავისუფლდებოდა, მაგრამ იდეალურ პირობებში - ტოტალური დამარცხების, ცივი ომის, ამერიკელების დახმარებისა და ეკონომიკური წინსვლის პირობებში:
დაამტკიცე, რომ აღარ ხარ ნაცისტი
რადიო თავისუფლება: ამერიკელებიც მივიდნენ იმ დასკვნამდე, რომ თუ ისინი ზეწოლით შეეცდებოდნენ „ხელახლა აღზრდას“, ეს, შესაძლოა, საშიში ყოფილიყო დემოკრატიის მშენებლობისთვის გერმანიაში, და ამიტომ თქვეს უარი ამ იდეაზე, ასე არ არის?
აიხვედე: დიახ, ეს მალე დამთავრდა. ომიდან ხუთი წლის შემდეგ უკვე აღარ იდგა გერმანელების ხელახლა აღზრდის საკითხი, დღის წესრიგში ცივი ომი იყო. მაგრამ გერმანული გამოცდილების გადააზრება ამით არ დამთავრებულა.
ამასთან დაკავშირებით, ცოტაოდენს ჩემს ოჯახზე გიამბობთ. მამაჩემი თავდაცვის მრეწველობაში მუშაობდა, ინჟინერი იყო და „ტიგერის“ სახელწოდებით ცნობილი ავადსახსენებელი ტანკების შექმნაში მონაწილეობდა და თანამდებობა რომ შეენარჩუნებინა, ნაციონალ-სოციალისტური მუშათა პარტიის წევრი გახდა.
ის „ტექნიკური ნაცისტი“ იყო, თუმცა ესმოდა, რომ ომი შეცდომა იყო, მაგრამ ამის მიუხედავად, მონაწილეობდა მასში - ტანკებს აშენებდა. ომის შემდეგ, მამამ სატრაქტორო ფაბრიკაში დაიწყო მუშაობა. მას შემდეგ, რაც პირველი ტრაქტორი გამოუშვა, დედაჩემს უთხრა: „შეხედე, აი, გერდა, მე სასარგებლო ნივთების შექმნაც შემიძლია“.
დედაჩემი ამან გაახარა, რადგან ის მამაჩემის ნაციონალ-სოციალისტური მუშათა პარტიის წევრობის სასტიკი წინააღმდეგი იყო. დედაჩემი მხატვარი იყო, „ოქროს 20-იანი წლების“ ნაყოფი, მისი და კი ებრაელი კომპოზიტორის, ჰანს ჰელერის ცოლი იყო. ისინი იძულებული გახდნენ გაქცეულიყვნენ გერმანიიდან საფრანგეთში 1933 წელს.
ჰელერი 1940 წელს დაიჭირეს, როცა გერმანელებმა პარიზის ოკუპაცია მოახდინეს. ის საკონცენტრაციო ბანაკში გაუშვეს, სადაც მხოლოდ სასწაულით გადარჩა. ბანაკის ერთ-ერთმა მცველმა მას უთხრა, რომ ღამით უნდა გაქცეულიყო: „ხვალ შენი მატარებელი აღმოსავლეთისკენ წავა“ - ანუ, ოსვენციმში. და ისიც გაიქცა. მისი და და მისი ოჯახი საკონცენტრაციო ბანაკში დაიხოცნენ. ჰელერი თითქმის ერთი წელი ტყეში იმალებოდა, ადგილობრივ პასტორს მიჰქონდა მასთან საჭმელი.
ომის შემდეგ ჰანსი ცოლთან ერთად აშშ-ში გაემგზავრა. იქაც გაუმართლათ, რადგან ჰანსის შორეული ნათესავი იყო ალბერტ აინშტაინი, რომელიც მას ამერიკის მოქალაქეობის მიღებაში დაეხმარა.
ამის მიუხედავად, ჰანს ჰელერი არ დარჩა ამერიკაში, რადგან ის არ აღიარებდა მაკარტიზმს. ისევე, როგორც ხელოვნების ბევრი მოღვაწე, ისიც მემარცხენე იყო და არ შეეძლო მხარი დაეჭირა ასეთი პოლიტიკისთვის. ის ევროპაში დაბრუნდა, სწორედ მაშინ გავიცანი. 11 წლის ვიყავი, როცა მამაჩემი, ჰიტლერული გერმანიის ინჟინერი და ტანკ „ტიგერის“ კონსტრუქტორი, და ჰელერი, ჰიტლერის მიერ დევნილი ებრაელი, რომლის დაც ოსვენციმში დაიღუპა, ერთმანეთს შეხვდნენ.
ჩემს ოჯახში წარმოუდგენელი კონფლიქტები იყო, კამათი, მაგრამ მაინც შესაძლებელი იყო ურთიერთობა, საუბარი, კითხვების დასმა. მამაჩემი და ჰანს ჰელერი ერთმანეთის მიმართ სიმპათიით იყვნენ განწყობილი, მათ შეეძლოთ ერთად ეცინათ, ეხუმრათ, ვისკი დაელიათ. მაგრამ სრულიად განსხვავებული ცხოვრებისეული გამოცდილება ჰქონდათ და ეს იყო მათი უთანხმოებების მიზეზი. მე 12-13 წლის ასაკში გამიმართლა იმ მხრივ, რომ უკვე გავიგე, რას ნიშნავდა ჰოლოკოსტი.
რადიო თავისუფლება: მამათქვენს ომის შემდეგ დენაციფიკაციის პროცესი უნდა გაევლო?
აიხვედე: დიახ, მას ეს პროცესი უნდა გაევლო.
რადიო თავისუფლება: და როგორ ხდებოდა ეს?
აიხვედე: მას ფრანგები ამოწმებდნენ. უნდა მისულიყო დაკითხვებზე, მას ეკითხებოდნენ თავისი მოსაზრებების შესახებ. უნდა დაგერწმუნებინა ისინი, რომ აღარ გაქვს ნაციონალისტური ცნობიერება. მაგალითად, რომ დანაშაულად მიგაჩნია ებრაელების განადგურება. მამაჩემმა ეს ყველაფერი საკმაოდ იოლად გაიარა, ის არ ყოფილა დიდი ნაცისტი, მხოლოდ ერთ-ერთი იყო მილიონობით თანამონაწილეთაგან.
მას ისიც დაეხმარა, რომ დედაჩემი ყოველთვის რეჟიმის წინააღმდეგი იყო. მას ჰიტლერის პორტრეტების დახატვას სთავაზობდნენ, მაგრამ დედაჩემი უარს ამბობდა, რადგან მას დამნაშავედ თვლიდა. მაშინ ის გარიცხეს კულტურის მოღვაწეთა ნაციონალ-სოციალისტური კავშირიდან.
დედაჩემს მეტი არაფერი მოსვლია, იმიტომ რომ მისი ქმარი მნიშვნელოვანი ინჟინერი იყო. ომის შემდეგ კი უკვე დედაჩემს, რომლის ბიოგრაფიაც რეჟიმთან აქტიური თანამშრომლობით არ შებღალულა, შეეძლო მამაჩემს თავდებად დადგომოდა. მალე, მამაჩემის, როგორც ინჟინრის საჭიროებაც გაჩნდა. 1949 წელს ჩვენ ერთი პატარა, ძველი მანქანა გვყავდა, 1963 წელს კი მამა უკვე „მერსედეს 300“-ის საჭესთან იჯდა.
რადიო თავისუფლება: დენაციფიკაციის პროცესი ნაციონალ-სოციალისტური გერმანული მუშათა პარტიის ყველა ყოფილ წევრს უნდა გაევლო?
აიხვედე: დიახ, ყველას. პარტიული ფუნქციონერები ვინც იყვნენ, მათ შეიძლება ერთი-ორი წელი ციხეში გაეტარებინათ, თუ რამე უფრო მსხვილი დანაშაული არ ჰქონდათ ჩადენილი.
გერმანია ნელ-ნელა თავისუფლდებოდა ადრინდელი ცნობიერებისგან
რადიო თავისუფლება: თუმცა ამით წარსულის გადააზრება არ დასრულებულა, როგორც ადრე ახსენეთ.
აიხვედე: დიახ, გერმანია ნელ-ნელა, პატარ-პატარა ნაბიჯებით თავისუფლდებოდა ადრინდელი ცნობიერებისგან. როცა 16 წლისა ვიყავი, ერთმა მემარცხენე მასწავლებელმა, 1958 წლის 8 ნოემბერს, დავალება მოგვცა: „ჰკითხეთ თქვენს მშობლებს, რა ბედი უნდა ეწიოთ ადამიანებს, რომლებიც ხვალ თქვენს ქალაქში ეკლესიას გადაწვავენ?“ მშობლებმა უპასუხეს: „ისინი უნდა გაასამართლონ და ციხეში ჩასვან“. ამის შესახებ ჩვენ მეორე დღეს, 9 ნოემბერს, ვსაუბრობდით სკოლაში. მაშინ მასწავლებელმა თქვა: „ახლა დავალების მეორე ნაწილი. ჰკითხეთ თქვენს მშობლებს, რას აკეთებდნენ ისინი 1938 წლის 9 ნოემბერს, როცა ებრაულ სინაგოგებს წვავდნენ“.
მშობლები საშინლად აღშფოთდნენ, სასწრაფოდ კრების ჩატარება მოითხოვეს, მასწავლებელს ამტყუნებდნენ იმის გამო, რომ გაკვეთილზე პოლიტიკაზე საუბრობდა და ა.შ. მასწავლებელმა, ამის მიუხედავად, თავისი აზრი გაიტანა. გერმანია თავისი წარსულის გადალახვას სწორედ ასეთი ადამიანების წყალობითაც ახერხებდა.
თუმცა ყოფილი ნაცისტებიც იყვნენ ჩვენი საზოგადოების ნაწილი დიდი ხნის განმავლობაში. ასე მაგალითად, ჩემი პირველი ცოლის მამა სს-ის წევრი იყო. როცა ვილი ბრანდტი გახდა კანცლერი, ერთხელ, ერთად ვახშმობისას, ჩემმა სიმამრმა თქვა: „ეს რა ქვეყანაა, სამშობლოს მოღალატე კანცლერად აირჩიეს!“ ეს იყო უკვე 1969 წელს! მე მას მივუგე: „პეტერ, ქვეყანას მათ უღალატეს, ვინც 1939 წელს შენსავით სს-ში შევიდა! ქვეყანას შენ უღალატე!“ ის წამოხტა და დაიყვირა: „გაეთრიე აქედან!“ მე და ჩემი ცოლი სახლიდან წამოვედით, დიდი ოჯახური განხეთქილება იყო.
რადიო თავისუფლება: ისეთი შეხედულებები, როგორიც თქვენს სიმამრს ჰქონდა, ომიდან თითქმის მეოთხედი საუკუნის შემდეგ, ხშირი იყო?
აიხვედე: მილიონობით გერმანელი, რომლებიც ნაციონალ-სოციალისტური გერმანული მუშათა პარტიის წევრები იყვნენ, გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის ფორმირების შემდეგ მხოლოდ ფორმალური დემოკრატები გახდნენ. ეს ნელი პროცესი იყო, მაგრამ გერმანელებმა ისწავლეს თავიანთი გაკვეთილები. უამისოდ ქვეყანას არანაირი შანსი არ ექნებოდა.
მაგრამ საშიშროება მაინც არსებობდა, ამაზე მეტყველებს ნეონაცისტური პარტიის, გერმანიის ნაციონალ-დემოკრატიული პარტიის საარჩევნო წარმატება 60-იან წლებში. მან ხმების 9.8% მიიღო არჩევნებზე რეგიონულ პარლამენტებში. ჩვენ ახლა დაახლოებით იმავეს ვხედავთ პარტიის „ალტერნატივა გერმანიასთან“ შემთხვევაში.
რადიო თავისუფლება: არსებობს მოსაზრება, რომ მხოლოდ ბრანდტის დაჩოქების შემდეგ მიხვდნენ გერმანელები თავიანთი დანაშაულების მასშტაბებს. ამასთან, ამბობენ, რომ თითქოს ის ამერიკელებმა აიძულეს, დაეჩოქა. გერმანელების უმრავლესობამ კი ეს დაგმო. როგორ იყო ეს?
აიხვედე: ეს სისულელეა. ბედნიერი ვარ, რომ ვიცნობდი ვილი ბრანდტს. ზუსტად ვიცი, რომ ვარშავის გეტოში აჯანყების მსხვერპლთა მემორიალის წინაშე დაჩოქება მისი სპონტანური მოქმედება იყო.
ბრანდტი, კარგი გაგებით, ემოციური ადამიანი იყო. ის მთლიანად აცნობიერებდა ნაცისტთა დანაშაულების საშინელებას და გეტოს ადგილზე დგომისას, სიტყვებს თავი ვეღარ მოუყარა და ამიტომ მუხლებზე დაეცა. ეს უზარმაზარი მნიშვნელობის მქონე საქციელი იყო. როცა მოგვიანებით, მოსკოვში, მიხაილ გეფტერს შევხვდი, მან თქვა, რომ ბრანდტის მუხლმოყრის შემდეგ მან კვლავ შეძლო გერმანელთან დალაპარაკება.
გერმანიაში მაშინ გაცხარებული კამათი დაიწყო. ბევრმა ეს ისე გაიგო, რომ ბრანდტი ამ პატარა ჟესტით გერმანიის დანაშაულის გამოხატვას შეეცადა. ამან გამოხმაურება ჰპოვა საზოგადოების სხვადასხვა ფენაში.
ბრანდტს ზურგს უმაგრებდა ხალხის დიდი უმრავლესობა - მან ხომ ბუნდესტაგის არჩევნებში გაიმარჯვა! გერმანიის სოციალ-დემოკრატიულმა პარტიამ მისი ხელმძღვანელობით ხმების 44% აიღო. მიუხედავად იმისა, რომ ბრანდტს არანაირი დანაშაული არ მიუძღოდა (ვილი ბრანდტი ნაცისტური დიქტატურის დროს წინააღმდეგობის მოძრაობის მონაწილე იყო - რ.თ.), მან გერმანიის დანაშაული ნაწილობრივ თავის თავზე აიღო.
წარსულის შხამიანი ნაყოფი
რადიო თავისუფლება: ზოგჯერ ისმის საყვედურები იმასთან დაკავშირებით, რომ დენაციფიკაცია გერმანიაში ძალიან ზედაპირული და ფორმალური იყო და, რომ გერმანელებმა სინამდვილეში წინანდელი აზროვნების რაღაც ელემენტები შემოინახეს...
აიხვედე: შეიძლება ითქვას, რომ ნაციზმი ახალი სახით ვლინდება პარტიაში „ალტერნატივა გერმანიისთვის“. ეს არ არის ადრინდელი ნაციონალ-სოციალისტური იდეოლოგია. ეს ახალი, ავტორიტარული, ქსენოფობიური, ანტისემიტური იდეოლოგიაა, რომელიც ისტორიულადაა დაკავშირებული ნაციონალ-სოციალიზმთან, მაგრამ დღეს თავის თავს სხვანაირად განსაზღვრავს.
დღევანდელი სამყარო გაუგებარია ბევრი ადამიანისთვის და ეს აიძულებს მათ დაიჯერონ მხოლოდ თავიანთი ერის დაცვისა და მხოლოდ მასზე დაყრდნობის აუცილებლობა. ევროპა, რომელიც გათავისუფლების სიმბოლო იყო ჩემი თაობისთვის, დღეს ტოვებს გაუმჭვირვალე, არაკონტროლირებადი, უზარმაზარი ბიუროკრატიული მექანიზმის შთაბეჭდილებას, სადაც არ ისმის უბრალო ადამიანის ხმა.
ამიტომ ნაციონალიზმი, რომელიც დღეს არსებობს ჩვენთან, არ არის ადრინდელი ნაციონალ-სოციალიზმის აღორძინება. ის ახალი ფაქტორებითაა განსაზღვრული ახალ გარემოებებში.
რადიო თავისუფლება: იქნებ გერმანელები, პირიქით, ძალიან თვითკრიტიკულები არიან? შევხედოთ ევროპის სხვა ქვეყნებს: იტალიაში ყველაზე მემარჯვენე კოალიციაა მუსოლინის დროიდან მოყოლებული, საფრანგეთში ორჯერ, ერთმანეთის მიყოლებით, საპრეზიდენტო არჩევნების მეორე ტურში მარინ ლე პენი გავიდა, უნგრეთს ავტორიტარი პრემიერი, ვიქტორ ორბანი მართავს... ამის ფონზე გერმანია კვლავ რჩება ლიბერალური დემოკრატიის ბასტიონად, ასე არ არის?
აიხვედე: იმედი მაქვს, რომ ასეც დარჩება. რა თქმა უნდა, „ალტერნატივა გერმანიისთვის“ 25 პროცენტამდე ხმებს აგროვებს, თუმცა ეს ნიშნავს, რომ მოქალაქეთა 75 პროცენტს განსხვავებული შეხედულებები აქვს. ამის მიუხედავად, ნაციონალიზმის საზოგადოებრივი პოტენციალი მაინც უფრო მეტია, ვიდრე ეს 25 პროცენტი.
ბევრი გერმანელი, განსაკუთრებით აღმოსავლეთგერმანელი, მიიჩნევს, რომ მათ არანაირი გავლენა არ აქვთ სახელმწიფოზე, რომ ისინი მსხვერპლი არიან, რომ სამყარო გაუმჭვირვალეა, რომ არსებობს „ანონიმური ხელისუფლება“, რომელიც ჩრდილოვან როლს თამაშობს.
20-იანი და 30-იანი წლების დასაწყისში ბევრ ნაციონალ-სოციალისტს ჰქონდა მსგავსი აზრები, მაგრამ მაშინ ამას სხვანაირად ხსნიდნენ, ვიდრე ახლა. მე მაინც ვიმედოვნებ, რომ სტაბილურობა, რომელსაც მივაღწიეთ ევროპასა და გერმანიაში, შენარჩუნდება. მაგრამ ახლა ის საფრთხეშია. გფრ-ში დემოკრატიული სტაბილურობა არ არის გარანტირებული. შეშფოთებული ვფიქრობ ამაზე.
ანტისემიტიზმის პრობლემა რომ ავიღოთ, ბევრ გერმანელს, ვინც არ არის ანტისემიტი, ურჩევნია, არ შეიმჩნიოს ეს პრობლემა. მაგრამ არსებობს აგრესიული ანტისემიტიზმიც. ჩვენთან ჩამოსული ბევრი არაბისა და მუსლიმის სიძულვილი ისრაელისა და ებრაელებისადმი გააძლიერებს ანტისემიტიზმს მთლიანად საზოგადოებაში.
აი, ახლა იყო ჩხრეკა მეჩეთში ჰამბურგში და გამოვლინდა ნამდვილი აგრესიული ანტისემიტიზმი. მე მრავალფეროვანი გერმანიის მომხრე ვარ. მიხარია, რომ აქ არიან რუსებიც, უკრაინელებიც, არაბებიც. თუმცა, თამაშის წესები დაცული უნდა იყოს, ხალხი შემწყნარებელი უნდა იყოს. არ შეიძლება აგრესიულად იყო განწყობილი სხვა კულტურის თუ რელიგიის მიმართ. მაგრამ თუ ბერლინში ნოიკიოლნის რაიონში წახვალთ, იქ ანტისემიტური აგრესიულობის დიდ პოტენციალს დაინახავთ.
რადიო თავისუფლება: იქ ბევრი არაბი და თურქი ცხოვრობს...
აიხვედე: დიახ. და ჩვენ, გერმანელებმა, ვერ მოვახერხეთ ამ ხალხის ინტეგრირება - ჩვენს ღირებულებებს ვგულისხმობ. ანგელა მერკელი, რომელმაც წარმოთქვა (2015 წლის მიგრაციული კრიზისის დროს - რ.თ.) ფრაზა „ჩვენ ამას თავს გავართმევთ“, დღევანდელი გადმოსახედიდან, არასწორი იყო. დღესდღეობით ჩვენ ამას ვერ ვუმკლავდებით.
ამჟამად ვხედავ, რომ შეუწყნარებლობა უფრო იზრდება, ვიდრე მცირდება...
რადიო თავისუფლება: მაგრამ განა ინტეგრაცია ხანგრძლივი პროცესი არ არის? განა ამას მრავალი წელი არ სჭირდება?
აიხვედე: ამჟამად ვხედავ, რომ შეუწყნარებლობა უფრო იზრდება, ვიდრე მცირდება. ცუდია, რომ ერთი თაობიდან მეორეს ყოველთვის არ გადაეცემა კეთილშობილური ტრადიციები. ეს გერმანელებსაც ეხებათ და რუსებსაც.
მე მოსკოვში ვიყავი 1991 წელს, როცა ლიეტუვაში საბჭოთა ჯარისკაცებმა 13 ლიეტუველი დახვრიტეს. მაშინ მოსკოვში ლიეტუვის მხარდასაჭერ დემონსტრაციაზე ასობით ათასი ადამიანი გამოვიდა. ახლა უკრაინაში ბევრად მეტი ადამიანი იხოცება და მოსკოვში არავინ გამოდის დემონსტრაციაზე.
ამას წინათ ერთ-ერთ რუსულ უნივერსიტეტში მიმიწვიეს ლექციის წასაკითხად. მე ვთქვი, რომ დიპლომატი არ ვარ და ომს ვუწოდებ ომს. მაშინ რექტორმა ძალიან საყვარელი წერილი მომწერა: „ვოლფგანგ, სხვა დროს ჩამოდი“.
რადიო თავისუფლება: „ალტერნატივა გერმანიისთვის“ - ანტისემიტური პარტიაა?
აიხვედე: მთლიანობაში, კი. ახლა ისინი აქტიურად ცდილობენ თავი აარიდონ მათ გაიგივებას ანტისემიტიზმთან და მით უმეტეს, ნაციზმთან. მაგრამ თუ პარტიის ლიდერი, ალექსანდრ გაულანდი ამტკიცებს, რომ ჰოლოკოსტი გერმანიის ისტორიის არაარსებითი ეპიზოდია, მაშინ ან მის ქმედითუნარიანობაში უნდა შევიტანოთ ეჭვი, ან დავასკვნათ, რომ ის ანტისემიტია.
მე არ გამომიკვლევია ეს მოვლენა, მაგრამ ვფიქრობ, რომ პარტიაში „ალტერნატივა გერმანიისთვის“ ძლიერი ანტისემიტური განწყობა არსებობს. ყველა შემთხვევაში, იქ არსებობს „დიდი გერმანიის“ ჰეროიზაცია, რასაც მიეკუთვნება ჰიტლერიც და მისი დანაშაულების დაკნინებაც.
რადიო თავისუფლება: ეს მემარჯვენე პოლიტიკური ფრთაა. და მემარცხენეებს რა დაემართათ? რატომ გამოდის ბევრი მათგანი ისრაელის წინააღმდეგ?
აიხვედე: მეც ცოტათი მემარცხენე ვარ. როგორც 1980 წელს სსრკ-ში დამახასიათეს, „მემარცხენე ბურჟუაზიული ისტორიკოსი ვარ ანარქიული შეხედულებებით“. გერმანიასა და სხვა ქვეყნებში, მემარცხენეები კოლონიზებული ხალხების მხარეს არიან. ისინი ასეთ ხალხებს მიაკუთვნებენ პალესტინელებსაც, რაც არცთუ ისე შორს არის სიმართლისგან.
ისრაელს ისინი დასავლურ საზოგადოებას მიაკუთვნებენ. მემარცხენე ანტისემიტიზმი იბრძვის „კაპიტალის სამყაროს“ წინააღმდეგ ჩაგრული ხალხის გასათავისუფლებლად და ამას უკავშირებს ისრაელის კრიტიკას. როცა 1967 წელს ისრაელმა მდინარე იორდანეს დასავლეთი ნაპირი დაიკავა, ბევრს გაუჩნდა დიდი თანაგრძნობა პალესტინელების მიმართ.
ახალგაზრდულ სოციალ-დემოკრატიულ კავშირში ბევრი გამოდიოდა ისრაელელების წინააღმდეგ და პალესტინის მხარეს. ეს მემარცხენე ანტისემიტიზმი ასეთი კომბინაციით არსებობს. ზოგიერთ მემარცხენეს უბრალოდ არ შეუძლია სწორად დასვას აქცენტები.
ვშიშობ, რომ ისრაელის კრიტიკით ანტისემიტიზმი შეიძლება უფრო ფართოდ გავრცელდეს. ეს შეიძლება გამოიყენონ, სხვათა შორის, „ალტერნატივამ გერმანიისთვის“ და სხვა ძალებმაც, რომლებსაც მიდრეკილება აქვთ ასეთი განწყობების შენარჩუნებისკენ. ჯერჯერობით ეს არ მომხდარა, მაგრამ ასეთი შესაძლებლობა არსებობს.
გერმანია აუცილებლად უნდა დამარცხებულიყო 1945 წელს. ნებისმიერ ფასად
რადიო თავისუფლება: შეიძლება ანტისემიტიზმზე დებატებმა გერმანიაში უკუეფექტი გამოიწვიოს - ხალხს უარს ეტყვიან ისრაელის გაკრიტიკების უფლებაზე?
აიხვედე: მე და ჩემს ებრაელ ბიძაშვილს, ჰანს ჰელერის ვაჟს, ყოველთვის ერთი და იგივე აზრი გვქონდა: უნდა გავარჩიოთ ერთმანეთისგან ისრაელის კრიტიკა და ანტისემიტიზმი. მე თვითონ [ისრაელის პრემიერ მინისტრის, ბენიამინ] ნეთანიაჰუს პოლიტიკას კატასტროფად მივიჩნევ. ვთვლი, რომ ისრაელის ახალდასახლებების პოლიტიკა კატასტროფული შეცდომაა. ჩვენ უნდა დავიცვათ ისრაელის კრიტიკის შესაძლებლობა და გავარჩიოთ ის ანტისემიტიზმისგან.
რადიო თავისუფლება: ჰოლოკოსტის მსგავსი დანაშაულები კვლავაც შესაძლებელია. რა უნდა მოხდეს, რომ მსგავსი რამ აღარ განმეორდეს?
აიხვედე: როგორც ისტორიკოსმა, ვიცი, რომ ისტორიული პარალელები თითქმის დაუშვებელია. და მაინც: გერმანიას მარცხი უნდა განეცადა 1945 წელს. აუცილებლად. ნებისმიერ ფასად. მე 1942 წელს დავიბადე.
არ ვიცი, მართლა მახსოვს თუ არა დაბომბვები, თუ უბრალოდ მერე მოვიგონე, მაგრამ მახსოვს წითელი ცა: ჩვენ მთლიანად დაბომბილი ფრიდრიხსჰაფენიდან გაგვიყვანეს. მახსოვს, როგორ ვთამაშობდი ნანგრევებში 1945 წლის ივნისში.
მოკავშირეთა ბომბები საშინელება იყო ასობით ათასი ადამიანისთვის - ქალებისთვის, ბავშვებისთვის, მოხუცებისთვის - ბევრი დაიღუპა. მაგრამ მამაჩემის თაობამ სწორედ ასე - სრული მარცხით, განადგურებული სახლებით, მსხვერპლით - გაიგო, რომ დიქტატურას არანაირი შანსი აღარ გააჩნია. ზოგჯერ ძალიან მაღალი ფასი უნდა გადაიხადო.
