20 წლის წინ, საბჭოთა კავშირი დაშლილად რომ გამოცხადდა, 21 წლის ვიყავი, ანუ ცხოვრების ნახევარი ამ სახელმწიფოში გავატარე და, შემიძლია ვთქვა, რომ „საბჭოურობა“ ჩემთვის მშობლიურია. „მშობლიურობა“ ამ შემთხვევაში არანაირად ღირებულებითი შინაარსის ცნება არაა: ის არც სიკარგეს და არც სიცუდეს არ აღნიშნავს. მშობლიური, უპირველეს ყოვლისა, არის ის, რაც კარგად ნაცნობია, რაც ადრეული ასაკის მოგონებებსა და განცდებს უკავშირდება, რომლებიც მეხსიერებაში გარკვეული სიმბოლოებისა თუ ჟესტების სახით ჩაიბეჭდა. ასეთი სიმბოლოებისა და ჟესტების დაფიქსირება მრავალი წლის შემდეგაც კი წმინდად ასოციაციურად იმ ერთხელ უკვე ნანახ და განცდილ ამბებსა თუ მათზე მიბმულ ემოციებს გვახსენებს. აი, ვხედავთ ან ვისმენთ რაღაცას და მაშინვე სხვა, დიდი ხნის წინანდელი ისტორიები ამოგვიტივტივდება.
მაგალითად, ამ ორიოდე კვირის წინ თბილისში საფრანგეთის პრეზიდენტ ნიკოლა სარკოზის სტუმრობამ მეც და ბევრ ჩემი ან ჩემზე უფროსი თაობის ადამიანს, ვისაც ასევე გვემშობლიურება საბჭოეთი, 1981 წელს თბილისში ბრეჟნევის ვიზიტი გაგვახსენდა: საგანგებოდ მორთულ-მოკაზმული ქუჩები, ტრიბუნა თავისუფლების მოედანზე, სარკოზის სტუმრობის დღის უქმედ გამოცხადება, სახელმწიფო დაწესებულებების თანამშრომლების დავალდებულება – საპატიო სტუმრის დასახვედრად ქუჩაში გამოსულიყვნენ, ბრეჟნევის ეპოქის ასოციაციებს აღძრავს, ეპოქის, რომელსაც „უძრაობის ხანა“ შეარქვეს და რომელიც დღითიდღე უფრო აქტუალური ხდება თანამედროვე საქართველოს დასახასიათებლად.
„უძრაობის ხანა“ პოლიტიკურ, ეკონომიკურ თუ სოციალურ სტაგნაციასთან ერთად, უპირველეს ყოვლისა, ისეთი ბუტაფორიული, მოჩვენებითი რეალობის შექმნას გულისხმობს, რომელშიც უწყვეტი აღმავლობა და წინსვლაა, ხალხი ბედნიერი და კმაყოფილია, ყველას უხარია და ზეიმობს. სააკაშვილმა უძრაობის ხანის სოცშეჯიბრი საერთაშორისო ასპარეზზე გაიტანა: საქართველო თავისი ბუნებითა და კლიმატით, მთებითა და თოვლით, სასტუმროებითა და მოოქროვილი სახურავ-ფასადებით, უხეო პარკებითა და უფუნქციო ხიდებით უკვე მსოფლიოს ყველაზე ცნობილ ტურისტულ ადგილებს უწევს კონკურენციას. მხოლოდ, ბრეჟნევის დროისგან განსხვავებით ამისათვის საქართველოს გარდამავალ წითელ დროშას არავინ აძლევს. სახელმწიფოს მიერ დაფინანსებული საეჭვო ხარისხის, მაგრამ ძვირად ღირებული სანახაობები თანდათანობით თავად საქართველოს მოსახლეობაშიც კი ვეღარ იწვევს განცვიფრებას და საქართველოს მომავალი გაბრწყინებაც უკვე ისევე სალაღობოდ ჟღერს, როგორც უძრაობის ხანაში კომუნიზმის მშენებლობა.
თუმცა საბჭოურობა არა მხოლოდ ქარხნებისა და სასტუმროების გახსნაზე პრეზიდენტის ომახიან სიტყვებსა და საქართველოს სახელმწიფო თუ სახელისუფლებო ტელევიზიების საინფორმაციო გამოშვებებიდან გამოსჭვივის და არც მხოლოდ საქართველოს ამჟამინდელი პარლამენტი გვიცოცხლებს მეხიერებაში თავისი უმრავლესობით უკვე საბჭოთა ისტორიის დასასრულს გაჩენილ ტერმინს „აგრესიულად მორჩილ უმრავლესობას“. საბჭოურობა უფრო მძაფრად და არასასაცილოდაც, ერთი შეხედვით, უხილავ და ნაკლებად მნიშვნელოვან სფეროებში ჩანს. ასეთი სფეროების გასაშუქებლად ყველაზე უკეთ ტერმინი „მიკროფიზიკა“ გამოდგება. მიკროფიზიკა ისეთ ნიუანსებსა და დეტალებს აკვირდება, რომლებიც ადამიანების მენტალიტეტში, მათ საუბრისა და აზროვნების სტრუქტურებში, მათ ქმედებებშია გამჯდარი. ამასთანავე, მიკროფიზიკის საგანი არა სახელისუფლებო პარადები და ინსცენირებები, არამედ ის ადგილებია, სადაც ხელისუფლება ერთობ არათეატრალურ ქმედებაშია.
ამის სამაგალითოდ ერთი სცენის გახსენება მინდა, რომელიც თბილისის ივანე ჯავახიშვილის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პირველი კორპუსის ეზოში წლევანდელი სასწავლო წლის გახსნის ცერემონიაზე, 3 ოქტომბერს გათამაშდა: საქართველოს განათლების მინისტრის პათეტიკურ სიტყვას და უნივერსიტეტის ხელმძღვანელთა გაბრწყინებულ სახეებს მოულოდნელად სტუდენტთა ერთი ნაწილის პროტესტი მოყვა. ეკრანზე თავისი გამორჩეული აგრესიით პროფესორი ლევან ალექსიძე რომ დავინახე, უცებ ჩემი სტუდენტობა გამახსენდა და მეგონა, რომ დრო სულ ცოტა 20 წლით უკან დაბრუნდა. მაგრამ ამ სანახაობაზე უფრო საბჭოური თსუ-ს სტუდენტური თვითმართველობა მეჩვენა, რომელმაც, თუნდაც დაპატარავებული და კარიკატურული მასშტაბებით, ერთ-ერთი ყველაზე ამაზრზენი საბჭოთა წარმონაქმნი – კომკავშირი გამახსენა.
კომკავშირი, რომელსაც მე მოვესწარი, არა მხოლოდ სანომენკლატურო კარიერის ტრამპლინი იყო, არამედ განსხვავებულად მოაზროვნე სტუდენტობის კონტროლის, მათი დასმენისა და დევნის რეპრესიული სტრუქტურაც, რომელიც პარალელურად სამხიარულო კონცერტ-საღამოებსაც აწყობდა და ლოიალურობით გამორჩეულ სტუდენტებს ჩეხოსლოვაკიისა ან ბულგარეთის საგზურებითაც აჯილდოვებდა. თსუ-ს თვითმართველობის ერთ-ერთი მთავარი ფუნქცია, როგორც ჩანს, სწორედ განსხვავებულად მოაზროვნე სტუდენტებთან ანგარიშსწორებაცაა. თუკი სკოლები ან „პატრიოტთა ბანაკები“ მოზარდების ინდოქტრინაციის ადგილებია, სადაც სახელმწიფო და ეკლესია თანაბარი წარმატებით ცდილობენ ბავშვებისა და მოზარდების იდეოლოგიური ზღაპრებით თავის გამოტენვას, სტუდენტური „თვითმართველობა“ ახალი ნომენკლატურის შექმნის პრაქტიკულ კურსებად გამოიყურება, საიდანაც, კომკავშირის ანალოგიით, ახალ ფუნქციონერთა ელიტა უნდა გამოიწრთოს. აქ უნდა ეზიარონ მომავალი პოლიტიკოსები ავტორიტარიზმისა და აგრესიული მორჩილების იდეალებს და განსხვავებული აზრისადმი შეუწყნარებლობას. ინდოქტრინაცია მხოლოდ მაშინაა ქმედითუნარიანი, როდესაც ის მიკროფიზიკურ დონეზე – სააზროვნო და სამოქმედო ჩვევებად გათავისდება.
2011 წელს თბილისის სხვადასხვა უმაღლესი სასწავლებლის სტუდენტებმა ახალი, დამოუკიდებელი სტუდენტური ორგანიზაცია – „ლაბორატორია 1918“ შექმნეს, - ალბათ პირველი სტუდენტური გაერთიანება საქართველოში, რომელიც დამოუკიდებელია როგორც პარტიულ-პოლიტიკური მანიპულაციებისაგან, ასევე პოლიტიკური კონიუნქტურებისაგან. ეს ორგანიზაცია არც ლოცვის გაძლიერებისაკენ მოუწოდებს ვინმეს, არც საქართველოს გაბრწყინებას ისახავს მიზნად; ის არც მმართველი პარტიის მხარესაა და არც ოპოზიციის და ორივეს თანაბრად ემიჯნება. ისინი მხოლოდ იმ შეკითხვებს სვამენ, რომლებიც ყველაზე უკეთ შეესატყვისება ახალგაზრდა ადამიანის ბუნებრივ სწრაფვას თავისუფლებისაკენ: მაგალითად, არის უმაღლეს სასწავლებლებში სწავლის საფასური იმ ცოდნის ადეკვატური, რომელსაც ეს სასწავლებლები იძლევიან? საერთოდ, რამდენად სამართლიანია ფასიანი სწავლება გაღატაკებული მოსახლეობის ფონზე, რაც განათლებას ეკონომიკურად შეძლებულთა პრივილეგიად აქცევს? რატომ ვერ უნდა აცნობიერებდეს და არ აპროტესტებდეს საზოგადოება მისთვის უმწვავესად რეალურ პრობლემას – სოციალურ უსამართლობას? რატომ ვართ გულგრილები ადამიანთა ნებისმიერი ნიშნით დისკრიმინაციის მიმართ?
პროფესორ გია ნოდიას აზრით, მაღალი გადასახადების გამო პროტესტი ან უფასო სწავლების მოთხოვნა თურმე საბჭოურობა ყოფილა. ამ ლოგიკით, მაგალითად, გერმანია საბჭოური სახელმწიფო ყოფილა, ისევე, როგორც ხელისუფლებისადმი ლოიალურად განწყობილ ინტელექტუალთა უმრავლესობისათვის სოციალური სამართლიანობა საბჭოთა კავშირის ნოსტალგია და პიროვნულ თავისუფლებებზე თავდასხმაა. ქართველ კონსერვატორთა, ნეოკონსერვატორთა თუ ლიბერტარიანელთა მთავარი ანტისაბჭოთა არგუმენტი – „უფასო სწავლა ცუდია!“ - მალავს საბჭოურობის, ისევე, როგორც ნებისმიერი სახის არათავისუფალი მენტალობის მთავარ ნიშანს - აფირმატიულობას, ანუ უსიტყვო მორჩილებას და ყველაფერ იმაზე თავის დაქნევას, რაც ძალაუფლების მქონე ავტორიტეტებისგან მოდის.
P. შ. ამ 23 წლის წინ, როდესაც სტუდენტი გავხდი, საქართველოში მასობრივი საპროტესტო აქციების ტალღა აგორდა. პირველი ასეთი აქციის ორგანიზატორი არა რომელიმე დისიდენტურ-არაფორმალური პარტია ან ორგანიზაცია, არამედ თსუ-ს სტუდენტთა მცირერიცხოვანი ჯგუფი იყო, რომელსაც პრეს-კლუბი ეწოდა და რომლის წევრიც მთელი ჩემი სტუდენტობის მანძილზე მეც ვიყავი. პირველ ეტაპზე ჩვენ ჯერ კომკავშირელები დაგვიპირისპირეს, შემდეგ უკვე გამსახურდიას მმართველობის დროს, მისი მომხრე სტუდენტები, რომლებსაც გამსახურდიამ საგანგებო ქვეკომისიაც კი შეუქმნა უზენაეს საბჭოში. ამჟამად იმდროინდელი სტუდენტური მოძრაობის წევრების დიდი ნაწილი საქართველოს ხელისუფლებასა თუ მის ოპოზიციურ პარტიებშია. ყველაზე პარადოქსული ის უნდა იყოს, რომ როდესაც ამ თაობამ ძალაუფლება აიღო, თავადვე შეუდგა იმ საბჭოური სტერეოტიპების რეპროდუქციას, რომლის წინააღმდეგ ბრძოლაშიც მან თავისი „რევოლუციური“ კარიერა მოიმზადა. ასეთ ფონზე „ლაბორატორია 1918-ის“ საპროტესტო აქციებს როცა ვუყურებ, სწორედ საბჭოური კონფორმისტული მენტალობისგან თავისუფალ ადამიანებს ვხედავ. „ნუ გვატყუებთ!“ – მათი ამ ლოზუნგის ადრესატი კი მთელი თანამედროვე ქართული საზოგადოებაა.
მაგალითად, ამ ორიოდე კვირის წინ თბილისში საფრანგეთის პრეზიდენტ ნიკოლა სარკოზის სტუმრობამ მეც და ბევრ ჩემი ან ჩემზე უფროსი თაობის ადამიანს, ვისაც ასევე გვემშობლიურება საბჭოეთი, 1981 წელს თბილისში ბრეჟნევის ვიზიტი გაგვახსენდა: საგანგებოდ მორთულ-მოკაზმული ქუჩები, ტრიბუნა თავისუფლების მოედანზე, სარკოზის სტუმრობის დღის უქმედ გამოცხადება, სახელმწიფო დაწესებულებების თანამშრომლების დავალდებულება – საპატიო სტუმრის დასახვედრად ქუჩაში გამოსულიყვნენ, ბრეჟნევის ეპოქის ასოციაციებს აღძრავს, ეპოქის, რომელსაც „უძრაობის ხანა“ შეარქვეს და რომელიც დღითიდღე უფრო აქტუალური ხდება თანამედროვე საქართველოს დასახასიათებლად.
„უძრაობის ხანა“ პოლიტიკურ, ეკონომიკურ თუ სოციალურ სტაგნაციასთან ერთად, უპირველეს ყოვლისა, ისეთი ბუტაფორიული, მოჩვენებითი რეალობის შექმნას გულისხმობს, რომელშიც უწყვეტი აღმავლობა და წინსვლაა, ხალხი ბედნიერი და კმაყოფილია, ყველას უხარია და ზეიმობს. სააკაშვილმა უძრაობის ხანის სოცშეჯიბრი საერთაშორისო ასპარეზზე გაიტანა: საქართველო თავისი ბუნებითა და კლიმატით, მთებითა და თოვლით, სასტუმროებითა და მოოქროვილი სახურავ-ფასადებით, უხეო პარკებითა და უფუნქციო ხიდებით უკვე მსოფლიოს ყველაზე ცნობილ ტურისტულ ადგილებს უწევს კონკურენციას. მხოლოდ, ბრეჟნევის დროისგან განსხვავებით ამისათვის საქართველოს გარდამავალ წითელ დროშას არავინ აძლევს. სახელმწიფოს მიერ დაფინანსებული საეჭვო ხარისხის, მაგრამ ძვირად ღირებული სანახაობები თანდათანობით თავად საქართველოს მოსახლეობაშიც კი ვეღარ იწვევს განცვიფრებას და საქართველოს მომავალი გაბრწყინებაც უკვე ისევე სალაღობოდ ჟღერს, როგორც უძრაობის ხანაში კომუნიზმის მშენებლობა.
თუმცა საბჭოურობა არა მხოლოდ ქარხნებისა და სასტუმროების გახსნაზე პრეზიდენტის ომახიან სიტყვებსა და საქართველოს სახელმწიფო თუ სახელისუფლებო ტელევიზიების საინფორმაციო გამოშვებებიდან გამოსჭვივის და არც მხოლოდ საქართველოს ამჟამინდელი პარლამენტი გვიცოცხლებს მეხიერებაში თავისი უმრავლესობით უკვე საბჭოთა ისტორიის დასასრულს გაჩენილ ტერმინს „აგრესიულად მორჩილ უმრავლესობას“. საბჭოურობა უფრო მძაფრად და არასასაცილოდაც, ერთი შეხედვით, უხილავ და ნაკლებად მნიშვნელოვან სფეროებში ჩანს. ასეთი სფეროების გასაშუქებლად ყველაზე უკეთ ტერმინი „მიკროფიზიკა“ გამოდგება. მიკროფიზიკა ისეთ ნიუანსებსა და დეტალებს აკვირდება, რომლებიც ადამიანების მენტალიტეტში, მათ საუბრისა და აზროვნების სტრუქტურებში, მათ ქმედებებშია გამჯდარი. ამასთანავე, მიკროფიზიკის საგანი არა სახელისუფლებო პარადები და ინსცენირებები, არამედ ის ადგილებია, სადაც ხელისუფლება ერთობ არათეატრალურ ქმედებაშია.
ამის სამაგალითოდ ერთი სცენის გახსენება მინდა, რომელიც თბილისის ივანე ჯავახიშვილის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პირველი კორპუსის ეზოში წლევანდელი სასწავლო წლის გახსნის ცერემონიაზე, 3 ოქტომბერს გათამაშდა: საქართველოს განათლების მინისტრის პათეტიკურ სიტყვას და უნივერსიტეტის ხელმძღვანელთა გაბრწყინებულ სახეებს მოულოდნელად სტუდენტთა ერთი ნაწილის პროტესტი მოყვა. ეკრანზე თავისი გამორჩეული აგრესიით პროფესორი ლევან ალექსიძე რომ დავინახე, უცებ ჩემი სტუდენტობა გამახსენდა და მეგონა, რომ დრო სულ ცოტა 20 წლით უკან დაბრუნდა. მაგრამ ამ სანახაობაზე უფრო საბჭოური თსუ-ს სტუდენტური თვითმართველობა მეჩვენა, რომელმაც, თუნდაც დაპატარავებული და კარიკატურული მასშტაბებით, ერთ-ერთი ყველაზე ამაზრზენი საბჭოთა წარმონაქმნი – კომკავშირი გამახსენა.
კომკავშირი, რომელსაც მე მოვესწარი, არა მხოლოდ სანომენკლატურო კარიერის ტრამპლინი იყო, არამედ განსხვავებულად მოაზროვნე სტუდენტობის კონტროლის, მათი დასმენისა და დევნის რეპრესიული სტრუქტურაც, რომელიც პარალელურად სამხიარულო კონცერტ-საღამოებსაც აწყობდა და ლოიალურობით გამორჩეულ სტუდენტებს ჩეხოსლოვაკიისა ან ბულგარეთის საგზურებითაც აჯილდოვებდა. თსუ-ს თვითმართველობის ერთ-ერთი მთავარი ფუნქცია, როგორც ჩანს, სწორედ განსხვავებულად მოაზროვნე სტუდენტებთან ანგარიშსწორებაცაა. თუკი სკოლები ან „პატრიოტთა ბანაკები“ მოზარდების ინდოქტრინაციის ადგილებია, სადაც სახელმწიფო და ეკლესია თანაბარი წარმატებით ცდილობენ ბავშვებისა და მოზარდების იდეოლოგიური ზღაპრებით თავის გამოტენვას, სტუდენტური „თვითმართველობა“ ახალი ნომენკლატურის შექმნის პრაქტიკულ კურსებად გამოიყურება, საიდანაც, კომკავშირის ანალოგიით, ახალ ფუნქციონერთა ელიტა უნდა გამოიწრთოს. აქ უნდა ეზიარონ მომავალი პოლიტიკოსები ავტორიტარიზმისა და აგრესიული მორჩილების იდეალებს და განსხვავებული აზრისადმი შეუწყნარებლობას. ინდოქტრინაცია მხოლოდ მაშინაა ქმედითუნარიანი, როდესაც ის მიკროფიზიკურ დონეზე – სააზროვნო და სამოქმედო ჩვევებად გათავისდება.
2011 წელს თბილისის სხვადასხვა უმაღლესი სასწავლებლის სტუდენტებმა ახალი, დამოუკიდებელი სტუდენტური ორგანიზაცია – „ლაბორატორია 1918“ შექმნეს, - ალბათ პირველი სტუდენტური გაერთიანება საქართველოში, რომელიც დამოუკიდებელია როგორც პარტიულ-პოლიტიკური მანიპულაციებისაგან, ასევე პოლიტიკური კონიუნქტურებისაგან. ეს ორგანიზაცია არც ლოცვის გაძლიერებისაკენ მოუწოდებს ვინმეს, არც საქართველოს გაბრწყინებას ისახავს მიზნად; ის არც მმართველი პარტიის მხარესაა და არც ოპოზიციის და ორივეს თანაბრად ემიჯნება. ისინი მხოლოდ იმ შეკითხვებს სვამენ, რომლებიც ყველაზე უკეთ შეესატყვისება ახალგაზრდა ადამიანის ბუნებრივ სწრაფვას თავისუფლებისაკენ: მაგალითად, არის უმაღლეს სასწავლებლებში სწავლის საფასური იმ ცოდნის ადეკვატური, რომელსაც ეს სასწავლებლები იძლევიან? საერთოდ, რამდენად სამართლიანია ფასიანი სწავლება გაღატაკებული მოსახლეობის ფონზე, რაც განათლებას ეკონომიკურად შეძლებულთა პრივილეგიად აქცევს? რატომ ვერ უნდა აცნობიერებდეს და არ აპროტესტებდეს საზოგადოება მისთვის უმწვავესად რეალურ პრობლემას – სოციალურ უსამართლობას? რატომ ვართ გულგრილები ადამიანთა ნებისმიერი ნიშნით დისკრიმინაციის მიმართ?
პროფესორ გია ნოდიას აზრით, მაღალი გადასახადების გამო პროტესტი ან უფასო სწავლების მოთხოვნა თურმე საბჭოურობა ყოფილა. ამ ლოგიკით, მაგალითად, გერმანია საბჭოური სახელმწიფო ყოფილა, ისევე, როგორც ხელისუფლებისადმი ლოიალურად განწყობილ ინტელექტუალთა უმრავლესობისათვის სოციალური სამართლიანობა საბჭოთა კავშირის ნოსტალგია და პიროვნულ თავისუფლებებზე თავდასხმაა. ქართველ კონსერვატორთა, ნეოკონსერვატორთა თუ ლიბერტარიანელთა მთავარი ანტისაბჭოთა არგუმენტი – „უფასო სწავლა ცუდია!“ - მალავს საბჭოურობის, ისევე, როგორც ნებისმიერი სახის არათავისუფალი მენტალობის მთავარ ნიშანს - აფირმატიულობას, ანუ უსიტყვო მორჩილებას და ყველაფერ იმაზე თავის დაქნევას, რაც ძალაუფლების მქონე ავტორიტეტებისგან მოდის.
P. შ. ამ 23 წლის წინ, როდესაც სტუდენტი გავხდი, საქართველოში მასობრივი საპროტესტო აქციების ტალღა აგორდა. პირველი ასეთი აქციის ორგანიზატორი არა რომელიმე დისიდენტურ-არაფორმალური პარტია ან ორგანიზაცია, არამედ თსუ-ს სტუდენტთა მცირერიცხოვანი ჯგუფი იყო, რომელსაც პრეს-კლუბი ეწოდა და რომლის წევრიც მთელი ჩემი სტუდენტობის მანძილზე მეც ვიყავი. პირველ ეტაპზე ჩვენ ჯერ კომკავშირელები დაგვიპირისპირეს, შემდეგ უკვე გამსახურდიას მმართველობის დროს, მისი მომხრე სტუდენტები, რომლებსაც გამსახურდიამ საგანგებო ქვეკომისიაც კი შეუქმნა უზენაეს საბჭოში. ამჟამად იმდროინდელი სტუდენტური მოძრაობის წევრების დიდი ნაწილი საქართველოს ხელისუფლებასა თუ მის ოპოზიციურ პარტიებშია. ყველაზე პარადოქსული ის უნდა იყოს, რომ როდესაც ამ თაობამ ძალაუფლება აიღო, თავადვე შეუდგა იმ საბჭოური სტერეოტიპების რეპროდუქციას, რომლის წინააღმდეგ ბრძოლაშიც მან თავისი „რევოლუციური“ კარიერა მოიმზადა. ასეთ ფონზე „ლაბორატორია 1918-ის“ საპროტესტო აქციებს როცა ვუყურებ, სწორედ საბჭოური კონფორმისტული მენტალობისგან თავისუფალ ადამიანებს ვხედავ. „ნუ გვატყუებთ!“ – მათი ამ ლოზუნგის ადრესატი კი მთელი თანამედროვე ქართული საზოგადოებაა.
