ამ ორიოდე დღის წინ თორნიკე ჭუმბურიძემ, - ერთადერთმა ჩემს სამეგობროში, რომელიც საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ დაიბადა, პოპულარული თანამედროვე ფილოსოფოსის – სლავოი ჟიჟეკის ერთი ფრაგმენტი მომაწოდა, სადაც ყოფილი იუგოსლაველი თეორეტიკოსი 1985 წელს ჩინეთის პრეზიდენტის მიერ მარგარეტ თეტჩერისადმი თქმულ სიტყვებს ციტირებს, რომ ბრიტანულმა ოკუპაციამ ჩინეთი საუკუნოვანი ძილისაგან გამოაღვიძა. ჟიჟეკის თქმით, „ამგვარი განცხადება ყოფილი დამპყრობლის წინაშე თავის დამცირება კი არაა, არამედ ნამდვილ ‚პოსტკოლონიალურობას’, მომწიფებულ დამოუკიდებლობას გამოხატავს: იმისათვის, რომ კოლონიალიზაციის პოზიტიური მხარე აღიაროს, ქვეყანა მართლაც თავისუფალი უნდა იყოს, რაც საკუთარი სტიგმისაგან გათავისუფლებასაც გულისხმობს.“ თორნიკემ თავის კომენტარში ისიც თქვა, რომ თუ საქართველოს საკუთარი „წარსულის დაძლევა“ სურს, მაშინ ორიოდე თბილი სიტყვის თქმა ვორონცოვზეც უნდა შეგვეძლოს. ვორონცოვზე საუბარს სხვა დროისათვის გადავდებ და მანამდე ამ პიროვნებით დაინტერესებულებს აკაკი წერეთლის „ჩემი თავგადასავლის“ გადაკითხვას ვურჩევდი. ამჯერად კი თავად საბჭოთა კავშირის გახსენება მინდა, სახელმწიფოსი, რომელიც 89 წლის წინ შეიქმნა და 20 წლის წინ დაიშალა.
ჩემი ცნობიერება საბჭოთა კავშირში, თანაც მის სიძულვილში ჩამოყალიბდა. თუმცა მაშინ, სკოლის ასაკში, ნამდვილად ვერ ვიტყვი, რომ გაცნობიერებული მქონდა, რა მძულდა ან რა მიზეზით. ვერც იმას ვიტყვი, რომ საბჭოთა სისტემის კრიტიკა ან სიძულვილი მაშინ საყოველთაო მოვლენა ყოფილიყო. მე უბრალოდ ასეთ გარემოში მოვხვდი და ვიზრდებოდი და, შესაბამისად, იმ ადამიანების აზრებს ვიმეორებდი, ვინც ჩემთვის ახლობელი და მისაბაძი იყო. თანაც მსიამოვნებდა კიდევაც იმის განცდა, რომ მე საყოველთაოდ მიღებულ და ყველასათვის საერთო ჭკუაზე არ ვიყავი.
ჩემი საბჭოთა ბავშვობიდან მახსოვს სოციალურ-ეკონომიკურ პრობლემებზე წუწუნი და თვითირონიაც: „Нам всем плохо!“ – როგორც ერთ რუსულ-საბჭოთა ანეკდოტში იყო, თუმცა საზოგადოების უმრავლესობა იმდენად კარგად იყო მორგებული სისტემას, იმდენად კმაყოფილი იყო კორუფციისა და სიყალბის გარემოში, რომ საკუთარი ნებით მის „სიკეთეებზე“ არავინ იტყოდა უარს, - არც ძალაუფლებას დახარბებული ფუნქციონრები, რომლებიც საბჭოთა იდეალებს ქადაგებდნენ, თანაც საკმაოდ აგრესიული ფორმით, არც „საქმოსნები“, რომლებიც სახელმწიფოს ძარცავდნენ და ამით ამაყობდნენ, არც უფრო მსხვილი კრიმინალები, რომლებიც ხელისუფლებასთან მეგობრობდნენ და ხალხში პატივისცემით სარგებლობდნენ, არც გლეხები, რომლებიც რუსეთის ბაზრებზე მოსავლით ვაჭრობდნენ და საბჭოთა მასშტაბით, გამორჩეულად მდიდრებიც კი იყვნენ. პატიოსნება და კეთილსინდისიერება კი დასაცინი და აბუჩად ასაგდები კატეგორიები იყო. არც ინტელიგენცია ყოფილა რევოლუციური ძალა, რომელიც, თუმცა ეკონომიკურად ერთ-ერთი ყველაზე გაჭირვებული ფენა იყო, მაგრამ ამაყობდა საკუთარი გაჭირვებითაც და „სულიერი კაპიტალითაც“, რომელიც მას, საყოველთაო უსახობის ფონზე, გამორჩეულობის ხიბლს სძენდა.
ასე იყო და, შეიძლება, დღესაც ასე ყოფილიყო, რომ მოულოდნელად, საბჭოთა კავშირის სათავეში მიხეილ გორბაჩოვი არ მოსულიყო და ყველა საბჭოთა მოქალაქისათვის სრულიად გაუგებარი ფრაზებით ლაპარაკი და „საჯაროობის“, „გარდაქმნისა“ და „ახალი აზროვნების“ ქადაგება არ დაეწყო. საბჭოთა კავშირი პოლიტიკური უმცირესობის ნებით შეიქმნა და უმცირესობისავე ნებით დაინგრა. „რევოლუცია“ ზემოდან მოხდა და მისი ავტორი არც გატანჯული ხალხი, არც რომელიმე ოპოზიციონერი პოლიტიკოსი თუ დისიდენტი ან საბჭოთა იმპერიის ყოფილ პერიფერიებში დღეს მესიად შერაცხული უცხო ქვეყნის ლიდერი, არამედ თავად სსრკ-ს პირველი და უკანასკნელი პრეზიდენტი იყო, რომელიც არც თავისი ჰაბიტუსითა თუ ბიოგრაფიით – პროვინციული წარმოშობითა და აქცენტით – არანაირად არ ჯდებოდა იმ გმირის ეპიკურ სტერეოტიპში, რომელსაც ბოროტების იმპერიის ურჩხულისათვის თავი უნდა გაეჭეჭყა და მილიონობით თავისუფლებას მოწყურებული ადამიანი გაეთავისუფლებინა.
გორბაჩოვის ფენომენის უნიკალურობა, ჩემი აზრით, ისიცაა, რომ ამ ადამიანმა მოახერხა საკუთარ ქვეყანაში ყველა მოეძულებინა: შვიდმილიონიანი საბჭოთა არმიის ოფიცრობა და პარტიული ბიუროკრატია, რუსი ნაციონალისტები და იმპერიალისტები, ამბოხებული სტუდენტობა და „ეროვნულ-გამათავისუფლებელი“ მოძრაობები, დემოკრატებიც და რეაქციონერებიც. როდესაც ის 1991 წლის 25 დეკემბერს თანამდებობიდან გადადგა, რაც საბჭოთა კავშირის დასასრულს ნიშნავდა, მას კრემლში ერთი ჭიქა ჩაიც კი არ მიაწოდეს და უკვე ყოფილ საბჭოთა კავშირში თანდათანობით მისი სახელის უახლესი ისტორიიდან ამოშლასაც შეუდგნენ და ის მხოლოდ 90-იანი წლების სარეკლამო რგოლებშიღა თუ გამოჩნდებოდა, მაშინ, როდესაც ევროპასა და ამერიკაში გორბაჩოვი დღემდე XX საუკუნის უმნიშვნელოვანეს პოლიტიკოსთა შორის მოიხსენიება, რომელსაც თანამედროვე სამყარო ცივი ომის დასასრულსა და აღმოსავლეთ ევროპის გათავისუფლებას უმადლის.
გორბაჩოვს არაერთხელ უთქვამს, რომ მას სსრკ-ს გარდაქმნა და გადემოკრატიულება სურდა და არა მისი დაშლა, მაგრამ პროცესები მალე სრულიად უმართავი გახდა, თუნდაც იმიტომ, რომ გორბაჩოვს და მის გუნდს რეალურად არანაირი გააზრებული და თანმიმდევრული გეგმა არა ჰქონიათ. ამისი მიზეზი ისიც იყო, რომ საბჭოთა ხელმძღვანელობა საკუთარ სახელმწიფოს არ იცნობდა, არ ჰქონდა შესწავლილი და გაანალიზებული მასში მიმდინარე პროცესები. თვითმოტყუებისა და სიყალბის მრავალწლიანი ტრადიცია კი ძალიან ძვირად დაუჯდა გიგანტური ქვეყნის მოსახლეობას. საბჭოთა კავშირის დაშლას არანაკლები კატასტროფები მოჰყვა, ვიდრე მის შექმნას: ეთნიკური წმენდა, მეზობელი ხალხების სამუდამოდ თუ არა, მრავალი ათწლეულებით გადამტერება, აგრესიული ნაციონალიზმი, რელიგიური ფუნდამენტალიზმი, სოციალური უფსკრულები მოსახლეობის სხვადასხვა ფენებში და ოდიოზური ავტორიტარიზმები ყოფილ საბჭოთა მოკავშირე რესპუბლიკათა უმეტესობაში.
მაგრამ ქართული საბჭოთა წარსულის ხელახლა გასააზრებლად და დასაძლევად გორბაჩოვის პიროვნების შეფასებაზე მნიშვნელოვანი თავად საბჭოთა საქართველოს სხვა კუთხიდან დანახვაცაა საჭირო, ანუ არა მხოლოდ რეპრესიებისა და ტოტალიტარიზმის გმობით, რაც ისედაც ვიცით, ან ქართველი ხალხის საბჭოთა რეჟიმთან თავდადებული ბრძოლის ეპოპეის გამოგონებით, რასაც ასე ბეჯითად გვთავაზობენ ხელისუფლებასთან დაახლოებული თუ დაახლოების მსურველი „ისტორიკოსები“ და „პოლიტოლოგები“, – საბჭოური პროპაგანდის ეს ცოცხალი გადმონაშთები, - არამედ ყოველგვარი იდეოლოგიური სტერეოტიპის გარეშე, შეძლებისდაგვარად ობიექტურად.
როდესაც გორბაჩოვის მიერ გამოცხადებულ „პერესტროიკის“ ხანაში ჟურნალ-გაზეთები თუ გამომცემლობები ვერ აუდიოდნენ აკრძალული რუსი ავტორების პუბლიკაციებს, ქართული ლიტერატურა ამაოდ ელოდა იატაკქვეშეთიდან უცნობი თხზულებებითა თუ თარგმანებით გამდიდრებას. აღმოჩნდა, რომ ორიოდე მეტ-ნაკლებად ფასეული ემიგრანტის გარდა, საქართველოში უცნობი ქართველი ავტორი არ არსებობდა. ქართული კულტურა იდეალურად იყო საბჭოთა სისტემაზე მისადაგებული და ამ სისტემის ორგანულ ნაწილს წარმოადგენდა.
უმართებულო იქნებოდა იმის მტკიცებაც, რომ რუსეთმა ან საბჭოთა სისტემამ საქართველო გააზარმაცა: 15-საუკუნოვანი ქართული ლიტერატურის უდიდესი ნაწილი სწორედ 70-წლიან საბჭოთა ხანაზე მოდის. საბჭოთა საქართველოს პროდუქტია ქართული თეატრი, კინო, კლასიკური მუსიკა და საშემსრულებლო ხელოვნება, საერთაშორისო სტანდარტების საბუნებისმეტყველო და ნაკლებად წარმატებული ჰუმანიტარული მეცნიერებები. მოკლედ რომ შევაჯამოთ, საქართველო, როგორც კულტურული ერი, საბჭოთა რეჟიმის პირობებში შედგა. ამავე ხანაში შეიქმნა საქართველოს გამორჩეულობისა და განსაკუთრებულობის მითებიც - ერთადერთი, რაც საბჭოთა კავშირის ნგრევას გადაურჩა. სიტყვის თავისუფლება, რომელიც საქართველომ სხვა საბჭოთა რესპუბლიკებთან ერთად გორბაჩოვის წყალობით მიიღო, სწორედ ამ მითების განმტკიცებასა და განვრცობას მოახმარა და უკვე დამოუკიდებლობამოპოვებული მათ ანაბარაღა დარჩა. ამიტომაც, როდესაც საბჭოთა წარსულის გააზრებაზე ვსაუბრობთ, საბჭოთა არქიტექტურის ძეგლების ვანდალური ნგრევის ნაცვლად, ბევრად უფრო მნიშვნელოვანია იმ სტერეოტიპებისაგან გათავისუფლება, რომელიც საკუთარი უახლესი წარსულისა და აწმყოს გაგებაში და კოლონიალური სტიგმის მოცილებაში გვიშლის ხელს.
ჩემი ცნობიერება საბჭოთა კავშირში, თანაც მის სიძულვილში ჩამოყალიბდა. თუმცა მაშინ, სკოლის ასაკში, ნამდვილად ვერ ვიტყვი, რომ გაცნობიერებული მქონდა, რა მძულდა ან რა მიზეზით. ვერც იმას ვიტყვი, რომ საბჭოთა სისტემის კრიტიკა ან სიძულვილი მაშინ საყოველთაო მოვლენა ყოფილიყო. მე უბრალოდ ასეთ გარემოში მოვხვდი და ვიზრდებოდი და, შესაბამისად, იმ ადამიანების აზრებს ვიმეორებდი, ვინც ჩემთვის ახლობელი და მისაბაძი იყო. თანაც მსიამოვნებდა კიდევაც იმის განცდა, რომ მე საყოველთაოდ მიღებულ და ყველასათვის საერთო ჭკუაზე არ ვიყავი.
ჩემი საბჭოთა ბავშვობიდან მახსოვს სოციალურ-ეკონომიკურ პრობლემებზე წუწუნი და თვითირონიაც: „Нам всем плохо!“ – როგორც ერთ რუსულ-საბჭოთა ანეკდოტში იყო, თუმცა საზოგადოების უმრავლესობა იმდენად კარგად იყო მორგებული სისტემას, იმდენად კმაყოფილი იყო კორუფციისა და სიყალბის გარემოში, რომ საკუთარი ნებით მის „სიკეთეებზე“ არავინ იტყოდა უარს, - არც ძალაუფლებას დახარბებული ფუნქციონრები, რომლებიც საბჭოთა იდეალებს ქადაგებდნენ, თანაც საკმაოდ აგრესიული ფორმით, არც „საქმოსნები“, რომლებიც სახელმწიფოს ძარცავდნენ და ამით ამაყობდნენ, არც უფრო მსხვილი კრიმინალები, რომლებიც ხელისუფლებასთან მეგობრობდნენ და ხალხში პატივისცემით სარგებლობდნენ, არც გლეხები, რომლებიც რუსეთის ბაზრებზე მოსავლით ვაჭრობდნენ და საბჭოთა მასშტაბით, გამორჩეულად მდიდრებიც კი იყვნენ. პატიოსნება და კეთილსინდისიერება კი დასაცინი და აბუჩად ასაგდები კატეგორიები იყო. არც ინტელიგენცია ყოფილა რევოლუციური ძალა, რომელიც, თუმცა ეკონომიკურად ერთ-ერთი ყველაზე გაჭირვებული ფენა იყო, მაგრამ ამაყობდა საკუთარი გაჭირვებითაც და „სულიერი კაპიტალითაც“, რომელიც მას, საყოველთაო უსახობის ფონზე, გამორჩეულობის ხიბლს სძენდა.
ასე იყო და, შეიძლება, დღესაც ასე ყოფილიყო, რომ მოულოდნელად, საბჭოთა კავშირის სათავეში მიხეილ გორბაჩოვი არ მოსულიყო და ყველა საბჭოთა მოქალაქისათვის სრულიად გაუგებარი ფრაზებით ლაპარაკი და „საჯაროობის“, „გარდაქმნისა“ და „ახალი აზროვნების“ ქადაგება არ დაეწყო. საბჭოთა კავშირი პოლიტიკური უმცირესობის ნებით შეიქმნა და უმცირესობისავე ნებით დაინგრა. „რევოლუცია“ ზემოდან მოხდა და მისი ავტორი არც გატანჯული ხალხი, არც რომელიმე ოპოზიციონერი პოლიტიკოსი თუ დისიდენტი ან საბჭოთა იმპერიის ყოფილ პერიფერიებში დღეს მესიად შერაცხული უცხო ქვეყნის ლიდერი, არამედ თავად სსრკ-ს პირველი და უკანასკნელი პრეზიდენტი იყო, რომელიც არც თავისი ჰაბიტუსითა თუ ბიოგრაფიით – პროვინციული წარმოშობითა და აქცენტით – არანაირად არ ჯდებოდა იმ გმირის ეპიკურ სტერეოტიპში, რომელსაც ბოროტების იმპერიის ურჩხულისათვის თავი უნდა გაეჭეჭყა და მილიონობით თავისუფლებას მოწყურებული ადამიანი გაეთავისუფლებინა.
გორბაჩოვის ფენომენის უნიკალურობა, ჩემი აზრით, ისიცაა, რომ ამ ადამიანმა მოახერხა საკუთარ ქვეყანაში ყველა მოეძულებინა: შვიდმილიონიანი საბჭოთა არმიის ოფიცრობა და პარტიული ბიუროკრატია, რუსი ნაციონალისტები და იმპერიალისტები, ამბოხებული სტუდენტობა და „ეროვნულ-გამათავისუფლებელი“ მოძრაობები, დემოკრატებიც და რეაქციონერებიც. როდესაც ის 1991 წლის 25 დეკემბერს თანამდებობიდან გადადგა, რაც საბჭოთა კავშირის დასასრულს ნიშნავდა, მას კრემლში ერთი ჭიქა ჩაიც კი არ მიაწოდეს და უკვე ყოფილ საბჭოთა კავშირში თანდათანობით მისი სახელის უახლესი ისტორიიდან ამოშლასაც შეუდგნენ და ის მხოლოდ 90-იანი წლების სარეკლამო რგოლებშიღა თუ გამოჩნდებოდა, მაშინ, როდესაც ევროპასა და ამერიკაში გორბაჩოვი დღემდე XX საუკუნის უმნიშვნელოვანეს პოლიტიკოსთა შორის მოიხსენიება, რომელსაც თანამედროვე სამყარო ცივი ომის დასასრულსა და აღმოსავლეთ ევროპის გათავისუფლებას უმადლის.
გორბაჩოვს არაერთხელ უთქვამს, რომ მას სსრკ-ს გარდაქმნა და გადემოკრატიულება სურდა და არა მისი დაშლა, მაგრამ პროცესები მალე სრულიად უმართავი გახდა, თუნდაც იმიტომ, რომ გორბაჩოვს და მის გუნდს რეალურად არანაირი გააზრებული და თანმიმდევრული გეგმა არა ჰქონიათ. ამისი მიზეზი ისიც იყო, რომ საბჭოთა ხელმძღვანელობა საკუთარ სახელმწიფოს არ იცნობდა, არ ჰქონდა შესწავლილი და გაანალიზებული მასში მიმდინარე პროცესები. თვითმოტყუებისა და სიყალბის მრავალწლიანი ტრადიცია კი ძალიან ძვირად დაუჯდა გიგანტური ქვეყნის მოსახლეობას. საბჭოთა კავშირის დაშლას არანაკლები კატასტროფები მოჰყვა, ვიდრე მის შექმნას: ეთნიკური წმენდა, მეზობელი ხალხების სამუდამოდ თუ არა, მრავალი ათწლეულებით გადამტერება, აგრესიული ნაციონალიზმი, რელიგიური ფუნდამენტალიზმი, სოციალური უფსკრულები მოსახლეობის სხვადასხვა ფენებში და ოდიოზური ავტორიტარიზმები ყოფილ საბჭოთა მოკავშირე რესპუბლიკათა უმეტესობაში.
მაგრამ ქართული საბჭოთა წარსულის ხელახლა გასააზრებლად და დასაძლევად გორბაჩოვის პიროვნების შეფასებაზე მნიშვნელოვანი თავად საბჭოთა საქართველოს სხვა კუთხიდან დანახვაცაა საჭირო, ანუ არა მხოლოდ რეპრესიებისა და ტოტალიტარიზმის გმობით, რაც ისედაც ვიცით, ან ქართველი ხალხის საბჭოთა რეჟიმთან თავდადებული ბრძოლის ეპოპეის გამოგონებით, რასაც ასე ბეჯითად გვთავაზობენ ხელისუფლებასთან დაახლოებული თუ დაახლოების მსურველი „ისტორიკოსები“ და „პოლიტოლოგები“, – საბჭოური პროპაგანდის ეს ცოცხალი გადმონაშთები, - არამედ ყოველგვარი იდეოლოგიური სტერეოტიპის გარეშე, შეძლებისდაგვარად ობიექტურად.
როდესაც გორბაჩოვის მიერ გამოცხადებულ „პერესტროიკის“ ხანაში ჟურნალ-გაზეთები თუ გამომცემლობები ვერ აუდიოდნენ აკრძალული რუსი ავტორების პუბლიკაციებს, ქართული ლიტერატურა ამაოდ ელოდა იატაკქვეშეთიდან უცნობი თხზულებებითა თუ თარგმანებით გამდიდრებას. აღმოჩნდა, რომ ორიოდე მეტ-ნაკლებად ფასეული ემიგრანტის გარდა, საქართველოში უცნობი ქართველი ავტორი არ არსებობდა. ქართული კულტურა იდეალურად იყო საბჭოთა სისტემაზე მისადაგებული და ამ სისტემის ორგანულ ნაწილს წარმოადგენდა.
უმართებულო იქნებოდა იმის მტკიცებაც, რომ რუსეთმა ან საბჭოთა სისტემამ საქართველო გააზარმაცა: 15-საუკუნოვანი ქართული ლიტერატურის უდიდესი ნაწილი სწორედ 70-წლიან საბჭოთა ხანაზე მოდის. საბჭოთა საქართველოს პროდუქტია ქართული თეატრი, კინო, კლასიკური მუსიკა და საშემსრულებლო ხელოვნება, საერთაშორისო სტანდარტების საბუნებისმეტყველო და ნაკლებად წარმატებული ჰუმანიტარული მეცნიერებები. მოკლედ რომ შევაჯამოთ, საქართველო, როგორც კულტურული ერი, საბჭოთა რეჟიმის პირობებში შედგა. ამავე ხანაში შეიქმნა საქართველოს გამორჩეულობისა და განსაკუთრებულობის მითებიც - ერთადერთი, რაც საბჭოთა კავშირის ნგრევას გადაურჩა. სიტყვის თავისუფლება, რომელიც საქართველომ სხვა საბჭოთა რესპუბლიკებთან ერთად გორბაჩოვის წყალობით მიიღო, სწორედ ამ მითების განმტკიცებასა და განვრცობას მოახმარა და უკვე დამოუკიდებლობამოპოვებული მათ ანაბარაღა დარჩა. ამიტომაც, როდესაც საბჭოთა წარსულის გააზრებაზე ვსაუბრობთ, საბჭოთა არქიტექტურის ძეგლების ვანდალური ნგრევის ნაცვლად, ბევრად უფრო მნიშვნელოვანია იმ სტერეოტიპებისაგან გათავისუფლება, რომელიც საკუთარი უახლესი წარსულისა და აწმყოს გაგებაში და კოლონიალური სტიგმის მოცილებაში გვიშლის ხელს.
