ჩემთვის მნიშვნელოვანი ავტორით ერთ-ერთი ყველაზე დიდი იმედგაცრუება აგვისტოს ომის დროს მივიღე. იმანუელ უოლერსტაინმა, - უდიდესმა სოციოლოგმა, რომლის „მსოფლიო სისტემების თეორიის“ გაგებასაც მთელი ძალისხმევით ვცდილობდი სტუდენტობის დროს - გამოაქვეყნა ბლოგპოსტი სახელწოდებით "გეოპოლიტიკური ჭადრაკი: კავკასიაში მიმდინარე მინიომის ფონი", რომელშიც ძალიან გულგრილად, დისტანციიდან აღწერა საქართველოს ტრაგედია. „გეოპოლიტიკა ორ მოთამაშეს შორის ჭადრაკის გიგანტური ციკლია, რომლის დროსაც მოთამაშეები პოზიციური უპირატესობის მოპოვებას ცდილობენ. უმნიშვნელოვანესია იმ წესების ცოდნა, რომლებიც თამაშს მოცემულ მომენტში წარმართავს“, წერდა უოლერსტაინი და დასავლეთს, უწინარესად შეერთებულ შტატებს, რუსეთთან მიმართებით ამ წესების დარღვევაში ადანაშაულებდა, მათ შორის საქართველოს მაგალითით.
ეს დისტანციურობა ბევრი მოაზროვნის ტექსტებს გასდევს უწყვეტ ფონად. მაგალითისთვის, იხილეთ ნოამ ჩომსკის ტექსტები უკრაინის კრიზისზე - ის ვითარებას მხოლოდ დიდი გეოპოლიტიკური მოთამაშეების პრიზმიდან უყურებს და წერს, რომ უკრაინის გარშემო განვითარებული მოვლენების რეალური მიზანი დასავლეთის მიერ რუსეთის დასუსტებაა. მის ტექსტებში, ფაქტობრივად, არაა ნახსენები თავად უკრაინის, მისი ხელისუფლების ან ხალხის პოზიცია და მისწრაფება. ჩომსკი, სხვა ბევრი მემარცხენე ავტორის მსგავსად, წერს დიდ მოთამაშეებზე, გეოპოლიტიკურ გავლენებზე, დასავლეთსა და რუსეთს შორის მეტოქეობაზე და ნაკლებად აინტერესებს მცირე ერების ხვედრი, სურვილები თუ არჩევანი.
ამ ტენდენციის ძალიან მკაფიო კრიტიკას ახლახან წავაწყდი, ტონი ჯატის ესეების კრებულში. ერთ-ერთ სტატიაში ჯატი განიხილავს ალბათ მსოფლიოში ყველაზე ცნობილი და მნიშვნელოვანი ისტორიკოსის, ერიკ ჰობსბაუმის მონუმენტურ ნაშრომს „უკიდურესობათა ხანა: მოკლე მეოცე საუკუნე, 1914-1991“ და აღნიშნავს, რომ ჰობსბაუმი თვალში საცემი გულგრილობით ეკიდება აღმოსავლეთ ევროპას. ჯატი წერს, რომ თითქმის ექვსასგვერდიან წიგნში ჰობსბაუმი სულ ექვს გვერდს უთმობს აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში დამყარებული ე.წ. „ნამდვილი სოციალიზმის“ ანალიზს; ხოლო 1950-იანი წლების შავ ფურცელს - საჩვენებელ სასამართლოებს - აბზაცზე ნაკლები აქვს მიძღვნილი. საბჭოთა კავშირის რეპრესიული განზომილების თაობაზე ჰობსბაუმს ილუზიები არ აქვს, თუმცა, კავშირის შექმნას უწოდებს იმ დაშლის და დეზინტეგრაციის ერთადერთ ალტერნატივას, „რომელიც განიცადეს სხვა არქაულმა და დამარცხებულმა იმპერიებმა, კერძოდ ავსტრო-უნგრულმა და თურქულმა. მათგან განსხვავებით, ბოლშევიკურმა რევოლუციამ, სულ მცირე, კიდევ 74 წლით შეინარჩუნა ძველი ცარისტული სახელმწიფოს მრავალეროვნული ტერიტორიული ერთობის დიდი ნაწილი“. და ეს რომ შემთხვევითი შეფასება არ არის, კიდევ უფრო ნათელი ხდება მოგვიანებით, როცა ჰობსბაუმი საბჭოთა კავშირის დაშლას აღწერს და ამბობს, რომ ამან მეთვრამეტე საუკუნის შემდეგ პირველად შექმნა „საერთაშორისო სიცარიელე ტრიესტიდან ვლადივოსტოკამდე“. იმ ხალხებისთვის, რომლებიც საკუთრივ ამ „სიცარიელეში“ ცხოვრობდნენ, მეოცე საუკუნის ისტორია სრულიად განსხვავებულად აღიქმებაო, წერს ჯატი და დასძენს - საქმე ისაა, რომ ჰობსბაუმს, მარქსის მსგავსად, ეს მცირე ერები დიდად არ აინტერესებს.
ამ პრობლემაზე - ან, უფრო მძიმე ტერმინოლოგიით რომ ვთქვათ, ამგვარ დისკურსულ ველზე - ბევრს ვფიქრობ. მაინტერესებს, მაინც რა არის იმის მიზეზი, რომ მემარცხენე მოაზროვნეებს, რომლებმაც, ხშირ შემთხვევაში, მთელი თავისი ცხოვრება მიუძღვნეს დასავლეთის კოლონიალიზმის კრიტიკას და სამხრეთ აზიის, ახლო აღმოსავლეთის, ან ლათინური ამერიკის ქვეყნების ჩაგვრის ანალიზს, ასეთი ხაზგასმული გულგრილობა ახასიათებთ „ჩვენს“ სივრცესთან მიმართებით.
ამ კითხვაზე ყველაზე მარტივი პასუხი ალბათ ის არის, რომ მათი მხრიდან დასავლეთის კოლონიური განზომილების კრიტიკიდან ლოგიკურად გამომდინარეობს ოცნება დასავლეთის, განსაკუთრებით კი შეერთებული შტატების გეოპოლიტიკური გავლენის „დაბალანსების“ შესახებ. ეს ოცნება კი, თავის მხრივ, რუსეთის, როგორც პოტენციური „გამაწონასწორებლის“ იმპერიულ მისწრაფებებს ანიჭებს ლეგიტიმაციას. ამ ყველაფერს რამდენიმე ნეგატიური შედეგი მოსდევს - გარდა იმისა, რომ ასეთ ჭრილში ნაკლებად მნიშვნელოვანი ხდება უმთავრესი საკითხი - დასავლეთსა და რუსეთს შორის ღირებულებითი განსხვავება - მათ პოზიციას თუ მათ მიერ შექმნილ დისკურსულ ველს ბევრი ქვეყნის, მათ შორის საქართველოს და უკრაინის, ინტერესები ეწირება.
მაგრამ ეს პასუხი არ არის საკმარისი.
მთავარი პრობლემა, ჩემი აზრით, სხვაგან უნდა ვეძებოთ. იმ ფაქტში, რომ წარსულში იმპერიული დომინაციის ქვეშ მყოფი სხვა ქვეყნების თუ ყოფილი კოლონიებისგან განსხვავებით, „ჩვენ“ ჯერ კიდევ ვერ მოვიპოვეთ ადგილი გლობალურ ისტორიოგრაფიაში, ვერ შევძელით ისტორიის ჩვენი პერსპექტივიდან წაკითხვა. კი, ჩვენს რეგიონთან მიმართებით არაერთი აკადემიური დარგი თუ მოდური მიმდინარეობა შეიქმნა. მაგალითად, “პოსტ-საბჭოთა”, “ტრანზიციის”, ან “ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის” კვლევები; არაერთი გამოკვლევაა დაწერილი ცალკეული ერების ისტორიაზე (მაგალითად, სტივენ ჯონსის, დონალდ რეიფილდის, რონალდ სუნის და სხვა ავტორების ღირებული და მნიშვნელოვანი ნაშრომები საქართველოს შესახებ), ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობების ლიდერებზე, დისიდენტებზე, ისევე, როგორც ტოტალიტარიზმის საბჭოურ სპეციფიკაზე. მაგრამ ეს ინიციატივები მაინც არ წარმოადგენს გლობალური ისტორიის რევიზიის სისტემურ მცდელობას და არ ასახავს იმ ხალხების თუ სოციალური ჯგუფების მთელ კომპლექსურობას, რომელთა კულტურული, პოლიტიკური და ტერიტორიული ისტორია რუსეთის იმპერიულ პროექტებთან - დინასტიურთან, სოციალისტურთან და დღევანდელთან - კავშირით შეიქმნა.***
სხვა ყოფილმა კოლონიებმა კი ეს შეძლეს. სამხრეთ აზიელმა, ახლო აღმოსავლელმა თუ სამხრეთ ამერიკელმა მოაზროვნეებმა დასავლეთის აკადემიურ სივრცეში შექმნეს მთელი დარგები თუ მიმდინარეობები, რომლებიც მათი ქვეყნების, კულტურების თუ ხალხების გამოცდილების გლობალურ ისტორიოგრაფიაში „დაბრუნებას“ ისახავდა მიზნად.
ამ მიმდინარეობებში ყველაზე ცნობილი ალბათ 1970-80 წლებში ძირითადად ლიტერატურის ფაკულტეტებზე დამკვიდრებული “პოსტკოლონიური თეორიაა“ - დარგი, რომელიც შეისწავლის კულტურულ ურთიერთობას ევროპულ ნაციებს, მათ შორის ბრიტანეთს, საფრანგეთს, ესპანეთსა და იმ ერებს შორის, რომლებიც აზიაში, აფრიკასა თუ სამხრეთ ამერიკაში ცხოვრობენ და ევროპელებს კოლონიზებული ჰყავდათ. თუმცა, არანაკლებ - და შესაძლოა უფრო მეტადაც - მნიშვნელოვანი იყო კვლევითი ინიციატივები უჩვეულო სახელით, „სუბალტერნის კვლევების ჯგუფი“, რომლის უშუალო მიზანი სწორედ განდევნილი ჯგუფების დაბრუნება იყო ისტორიის დომინანტურ ვერსიებში.
ეს უჩვეულო სიტყვა, უფრო სწორად, ცნება - „სუბალტერნი“ - სპეციფიკურ მნიშვნელობას ატარებს. ბევრს ის ჩაგვრის, ექსპლუატაციის, დაქვემდებარების, ან, თუნდაც, „უფლებების დარღვევის“ სინონიმად მიაჩნია და ამ მნიშვნელობით იყენებს ხოლმე; მაგრამ სუბალტერნი არ ნიშნავს უბრალოდ ჩაგვრას. „ყველა სუბალტერნი ჩაგრულია, მაგრამ ყველა ჩაგრული არ არის სუბალტერნი“ - ასეთი მკაფიო განსაზღვრება მოვისმინე ახლახან ერთი ახალგაზრდა ისტორიკოსის ლექციაში.
ამ ცნების ფესვებს იტალიელ მარქსისტ მოაზროვნესთან, ანტონიო გრამშისთან მივყავართ. თავის ცნობილ “საპყრობილის რვეულებში” – ტექსტებში, რომლებსაც იტალიის ფაშისტური რეჟიმის ტუსაღი გრამში 1929-დან 1935 წლამდე წერდა - ის ამ ცნებით აღწერს იმ მარგინალური ჯგუფების მდგომარეობას, რომლებიც გარიყული არიან ისტორიის შექმნის პროცესებიდან და წართმეული აქვთ “ხმა”, რომელიც ორგანიზების და ძალაუფლების წესრიგის თავისთვის სასარგებლოდ შეცვლის საშუალებას მისცემდა. “სუბალტერნულობა” არ არის უცვლელი მდგომარეობა. გრამში სუბალტერნულ ჯგუფებს კონკრეტულ ისტორიულ და კულტურულ კონტექსტებში განიხილავს - სხვადასხვა პერიოდში (მაგ. ძველ რომში, შუა საუკუნეების საზოგადოებებში, თანამედროვე სახელმწიფოში) მას ასეთებად მონები, გლეხები, რელიგიური ჯგუფები, ქალები, არათეთრკანიანები თუ პროლეტარიატი ესახება. ამ ჯგუფებს ისტორიის “არქონა” აერთიანებს; მათი ისტორია საერთოდ არ არის ასახული წარსულის დოკუმენტებში.
სამხრეთ აზიელმა - ძირითადად ინდოელმა - სწავლულებმა ამ ცნების შთაგონებით 1982 წელს ინგლისში ჩამოაყალიბეს “სუბალტერნის კვლევების ჯგუფი”, რომლის მიზანიც, ფართო განსაზღვრებით, ისტორიის რევიზია იყო. უფრო კონკრეტულად კი ჯგუფის კვლევები წარმოადგენდა ისტორიის ახლებურ ანალიზს, რომელშიც სუბალტერნული ჯგუფები პირველად იყვნენ წარმოჩენილი ისტორიის სუბიექტებად, მოქმედ პირებად. ამ ინიციატივის სულისჩამდგმელი მკვლევარი, რანაჯიტ გუჰა, საინაუგურაციო განცხადებაში წერდა, რომ ჯგუფი ემიჯნებოდა თანამედროვე ინდოეთის ისტორიის შესახებ დისკუსიებში გამოკვეთილ ორ ძირითად ტენდენციას - როგორც იმპერიალისტურ საფუძვლებზე დამყარებულს, რომელიც ინდოეთის ეროვნულ იდენტობას აცხადებდა ბრიტანელი მმართველების მიერ გახსნილ უნივერსიტეტებში ნასწავლი, ინდოელი ელიტის პრაგმატული ნააზრევის ნაყოფად; ისე ნაციონალისტურს, რომელიც ისტორიას ასახავდა ინდოელი გამათავისუფლებლების ჰეროიკულ და ეპიკურ ბრძოლად ბრიტანელ კოლონიზატორებთან.
გუჰასთვის და მისი თანამოაზრეებისთვის ისტორიის ეს ორივე ვერსია ელიტისტური იყო და, რეალურად, მხოლოდ ელიტური კლასების ისტორიას გადმოსცემდა - ბრიტანელები იქნებოდა ეს, თუ ინდოელები. “სუბალტერნის კვლევების ჯგუფის” მიზანი კი ისტორიაში იმ ჯგუფების “დაბრუნება” იყო, რომელთა ხმა, როლი და ბედისწერა ამ ორი დომინანტური ნარატივისთვის არ არსებობდა - იქნებოდა ეს გლეხები, ღარიბები, თუ მუშები. ასევე ქალები - რომელთა მარგინალიზაციასაც ეძღვნება მკვლევართა ჯგუფის ცნობილი წევრის, გაიატრი სპივაკის დღეს უკვე ქრესტომათიულ ტექსტად ქცეული ესე, “შეუძლია სუბალტერნს ლაპარაკი?” (სპივაკის თეორიული მოდელის თანახმად, ცივილიზაციური მისიის და ემანსიპაციის სახელით მოქმედ ბრიტანელ კოლონიურ მმართველებს ქალები უნდა “გადაერჩინათ” არქაული, პატრიარქალური და რელიგიური, ინდუისტური ტრადიციების დამცველი, ადგილობრივი ძალებისგან - და ამ დაპირისპირებაში თავად ქალები უტყვ, უხმო და დეპერსონალიზებულ ობიექტებად იყვნენ ქცეულნი).
1980-იანი წლების შემდეგ “სუბალტერნის კვლევები” მნიშვნელოვნად გაფართოვდა. სხვა სწავლულებმა, რომლებიც სამხრეთ აზიელი მკვლევრების მაგალითით ხელმძღვანელობდნენ, შეერთებულ შტატებში 1993 წელს ჩამოაყალიბეს “ლათინური ამერიკის სუბალტერნის კვლევების ჯგუფი”, რომლის კრიტიკის ობიექტსაც ასევე ელიტისტური ისტორიოგრაფია წარმოადგენდა, ამჯერად უკვე სამხრეთ ამერიკის კოლონიური ისტორიის კონტექსტში. ამდენად, ისტორიკოს დიპეშ ჩაკრაბარტის სიტყვებით, “სუბალტერნის კვლევები” ლოკალური აკადემიური ინიციატივიდან თანდათან გადაიქცა ისტორიის წერის ახლებურ, მასშტაბურ, პოსტკოლონიურ პროექტად.
თუმცა, წარსულში ხმაწართმეული ჯგუფების თუ გარიყული კულტურების “დაბრუნება” ისტორიაში არ ყოფილა მხოლოდ იმ სწავლულების მიზანი, რომლებიც (პოსტ)კოლონიურ კონტექსტებს იკვლევდნენ. პირიქით - ამ ინიციატივებს დასავლეთის აკადემიურ სივრცეში მნიშვნელოვანი მზაობა დახვდა. ისტორიაში მშრომელთა კლასების მიერ შეტანილ წვლილს ჯერ კიდევ მეოცე საუკუნის დასაწყისში იკვლევდნენ ფაბიანელი ისტორიკოსები; 1960-იანი წლებიდან კი “ისტორიის ქვემოდან წერამ” - იმავე “რადიკალურმა ისტორიამ” ერთიანი, კონცენტრირებული ფორმა მიიღო. ბრიტანელ ისტორიკოს ედვარდ პალმერ “ი. პი” ტომპსონს 1963 წელს უკვე დაწერილი ჰქონდა თავისი ტექსტი, “ინგლისის მუშათა კლასის შექმნა”, რომელმაც, როგორც ამბობენ, ინგლისელი მუშების ისტორია დავიწყებისგან იხსნა; კიდევ უფრო ადრე, 1959 და 1960 წლებში კი გამოვიდა ზემოთ უკვე ნახსენები ერიკ ჰობსბაუმის ტექსტები - “პრიმიტიული მეამბოხეები“ და “სუბალტერნული კლასების ისტორიისთვის” - რომელშიც სწავლულმა აღწერა “სოციალური ბანდიტის” (ჩვენი ტერმინოლოგიით, ალბათ “ყაჩაღის”) ფენომენი და გლეხთა ამბოხებები. ამავე პერიოდიდან გაძლიერდა ფემინისტური და ქალთა ისტორიის ტრადიცია - რომელიც ისტორიის ქალების პერსპექტივიდან დანახვას და ისტორიულ მოვლენებში ქალთა როლის წარმოჩინებას ისახავს მიზნად; აშშ-ში სამოქალაქო უფლებებისთვის ბრძოლამ კიდევ უფრო დიდი მნიშვნელობა მიანიჭა ისტორიის შავკანიანთა პერსპექტივიდან წაკითხვას; ბიძგი მიეცა არაჰეტეროცენტრისტული სექსუალობის კვლევებსაც - ისტორიის ნარატივში “შეაღწია” ერთი და იმავე სქესის ადამიანთა შორის სექსუალურმა ურთიერთობებმა, რომლებიც, მართალია, უკვე ანტიკურ ცივილიზაციებში გვხვდება, მაგრამ, დევნის და რეპრესიების გამო, საუკუნეების განმავლობაში იყო განდევნილი ისტორიის დომინანტური ვერსიებიდან.
ამ კომპლექსურ პროცესებს უდიდესი შედეგები მოჰყვა როგორც აკადემიური, ისე პოლიტიკური თვალსაზრისით. წარსულში მარგინალიზებულ, ხმაწართმეულ ჯგუფებს მიეცათ ისტორიის რევიზიის, მისი ახლებური წაკითხვის, კითხვების დასმის საშუალება - მართალია, ხშირად არა პირდაპირ და ინტელექტუალთა შუამავლობით, მაგრამ მაინც. ძალაუფლების სტრუქტურებს მოუწია ეღიარებინა ამ ჯგუფების არსებობა, ჩაგვრა და მარგინალიზება, რამაც ბევრი, წარსულში სუბალტერნული ჯგუფი შედარებით ხილული გახადა. ცხადია, მათი ჩაგვრა ამით არ დასრულებულა და ყოფილი კოლონიების წარმომადგენლებს, შავკანიანებს, ქალებს, მუშებს თუ ჰომოსექსუალებს დღესაც უწევთ დისკრიმინაციასთან ბრძოლა. მაგრამ “სუბალტერნულობა” - ხმაწართმეული, უხილავი მდგომარეობა - ბევრისთვის შეიცვალა ისტორიის რევიზიით და მის დომინანტურ ნარატივებში შეღწევით.
მაგრამ, როგორც ვთქვით, სხვა ბედი გვერგო „ჩვენ“ - იმ ხალხებს, კულტურებს თუ ქვეყნებს, რომელთა ისტორიაც რუსეთის იმპერიულ პროექტებთან კავშირით დაიწერა. ჩვენ ვერ შევძელით ისტორიის სისტემური რევიზია. ჩვენი პოზიცია კვლავაც მარგინალური რჩება.
ამას ბევრი მიზეზი აქვს - მათ შორის ის დისკურსული ველი, რომელზეც ზემოთ ვწერდი და რომელსაც, სამწუხაროდ, დიდწილად დასავლელი მემარცხენე მოაზროვნეები ქმნიან, რუსეთის იმპერიული მისწრაფებებით დასავლეთის გლობალური გავლენის „დაბალანსების“ სურვილით და აქედან გამომდინარე გულგრილობით მცირე ერების ხვედრის მიმართ. (ცხადია, ეს ყველას არ ეხება. ზემოთ ნახსენები ტონი ჯატი სწორედ საპირისპიროს მაგალითია). მაგრამ ყველაზე მთავარი მიზეზი კი ალბათ მაინც ის ვაკუუმია, რომელიც ბოლშევიკების მიერ ინტელექტუალური ელიტის განადგურებამ და დასავლეთის აკადემიურ სივრცესთან კავშირების გადაჭრამ მოიტანა. ამ ვაკუუმის შევსება დღემდე არ გამოდის, ივანე ჯავახიშვილისეული მასშტაბი და სიღრმე დიდი ხანია დაკარგულია. ჩვენი რეგიონის სოციალური და ჰუმანიტარული კვლევები სავალალოდ ჩამორჩება დასავლეთის უნივერსიტეტებისას. საიმისოდ, რომ შენი პერსპექტივიდან შეაღწიო გლობალურ ისტორიაში და რევიზიის მცდელობა გქონდეს, მისი წერის წესებს უნდა ფლობდე. მაგრამ საქართველოში გლობალური კი არა, საკუთარი, ლოკალური ისტორია ვერ დაგვიწერია მითების, სადღეგრძელოების, ქსენოფობიის, თვითეგზოტიზაციის და - რაც მთავარია - საბჭოთა პერიოდში ჩამოყალიბებული კლიშეების გარეშე.***
არადა, ხმაწართმეული მდგომარეობის გარღვევა და ისტორიის დომინანტური ვერსიების ჩვენი პერსპექტივიდან რევიზია ძალიან მნიშვნელოვანი იქნებოდა, პირველ რიგში პოლიტიკური თვალსაზრისით. იმ სივრცეში, რომელსაც რუსეთის იმპერიულ პროექტთან ჰქონდა და აქვს კავშირი, უამრავი ადამიანის, თაობის, სოციალური, ეთნიკური, რელიგიური ჯგუფის ისტორიაა დაღდასმული დომინაციით, ოკუპაციით და კოლონიზაციით. სხვადასხვა სოციალურმა ჯგუფმა ეს დომინაცია განსხვავებულად გამოცადა - ისინი ეწინააღმდეგებოდნენ, ადაპტირდებოდნენ, ან, პირიქით, მხარს უჭერდნენ და თანამონაწილეობდნენ მასში.
ეს უამრავი ისტორია ჯერ კიდევ მოსაყოლია, მთელი ეს კომპლექსურობა - აღსაწერი, ჩვენი მარგინალურობა - ან, თუ გნებავთ, „სუბალტერნულობა“ - გადასალახი. მაგრამ ამ საქმეს დიდი პერსპექტივა არ უჩანს. ამიტომაც წერას ტრივიალური ფრაზით შევწყვეტ - ისღა დაგვრჩენია, იმედი ვიქონიოთ, რომ მომავალი თაობები მაინც ისწავლიან გლობალური ისტორიის ენას. რადგან სხვანაირად - ამ ენის გარეშე - ისტორიაში ჩვენს „ხმას“ ალბათ ვერასოდეს მოვიპოვებთ.
***ვარსკვლავებით მონიშნული აბზაცები განვრცობილ იქნა ბლოგის გამოქვეყნების შემდეგ.
