იმ დროს, როდესაც მოსახლეობის დიდი ნაწილი ცხოვრების სასწაულებრივ გაუმჯობესებას ელის, ხოლო მცირე ნაწილი - წინა ხელისუფლების სასწაულებრივ დაბრუნებას, თბილისში კინოფესტივალი ჩატარდა.
სულ სამი ფილმი ვნახე: კაურისმიაკის „ჰავრი“, მუნჯიუს „გორაკებს მიღმა“ და ძმები ტავიანების „კეისარი უნდა მოკვდეს“.
პოლიტიკამ მაინც მოახერხა და თავისი დაღი დაამჩნია ამ ფილმების აღქმას - ბოლო მათგანიდან რომ გამოვდიოდი, ორი სიტყვა ამეკვიატა - „სასწაულმოქმედი კეისრები“. ეს ჩემთვის არა მარტო ფილმების, არამედ პოლიტიკური ცხოვრების დღევანდელი ეტაპის შეჯამებაც იყო.
„ჰავრი“
ფინელი რეჟისორის, აკი კაურისმიაკის ფილმი მოგვითხრობს საფრანგეთის პროვინციულ ქალაქში მცხოვრებ ხნიერ და ძალიან ღარიბ ცოლ-ქმარზე. ცოლს კიბო აღმოაჩნდება და საავადმყოფოში წვება. ამასობაში ჰორიზონტზე ჩნდება აფრიკიდან არალეგალურად ემიგრირებული პატარა ბიჭი, რომელმაც ლონდონში უნდა ჩააღწიოს. მოხუცი კაცი და მისი მთელი სამეზობლო ყველაფერს იღონებს, დაწყებული უზარმაზარი თანხის შოვნით და დამთავრებული კანონის დაღვევით, რათა ამ ბიჭს დაეხმაროს.
ეს ორი ამბავი ერთმანეთის პარალელურად ვითარდება. ბიჭის პრობლემა გადაწყდება, ხოლო ქალი კიბოსაგან სასწაულებრივად განიკურნება.
ერთი შეხედვით, ეს ძალიან კეთილი ზღაპარია. მაგრამ ოდნავი დაფიქრება, და ფილმი წარმოგვიდგება, როგორც ღრმად ირონიული. აფრიკელი ბიჭის დახმარების ამბავი გათანებრებულია კიბოსაგან განკურნების ამბავთან. ერთი ზუსტად ისევეა დამაჯერებელი, როგორც მეორე. „ასეთი რამ ჩინეთში მომხდარა, მაგრამ ჩვენთან, საფრანგეთში - არასოდეს“ - ეუბნება გაოგნებული ექიმი განკურნებულ ქალს. კაურისმიაკი ჩვენგან მოითხოვს იმის მიხვედრას, რომ არც სასწაულებრივი სოლიდარობის გამოჩენა მომხდარა საფრანგეთის ამ პატარა ქალაქში.
„გორაკებს მიღმა“
მუნჯიუ ახალი რუმინული კინოს ალბათ ყველაზე მნიშვნელოვანი წარმომადგენელია. ფილმი რუმინული მართლმადიდებელი ეკლესიის შესახებაა და ასევე სასწაულის თემას ეხება. ოღონდ თუ კაურისმიაკი ირონიულია, მუნჯიუ რეალისტია. კაურისმიაკი გაჩვენებს სასწაულს და გეუბნება, რატომ არ შეიძლება ის მოხდეს სინამდვილეში. მუნჯიუ გაჩვენებს სინამდვილეს სასწაულის გარეშე.
ფილმი მოგვითხრობს მონასტრის შესახებ, სადაც ერთ-ერთ მონაზონს გერმანიიდან დაბრუნებული მეგობარი გოგონა ჩააკითხავს. გოგონას ფსიქიკური პრობლემები აქვს. კონფლიქტებისა და მათი გადაჭრის წარუმატებელი მცდელობების შემდეგ სასულიერო პირები შეეცდებიან, ეშმაკის განდევნის რიტუალით უშველონ საქმეს. ეგზორციზმი ფატალურად სრულდება; მღვდელსა და მონაზვნებს სამართლის წინაშე უხდებათ პასუხისგება.
რატომ უნდა მოგივიდეს 21-ე საუკუნეში ეშმაკის განდევნის იდეა თავში? საიდან ეს არქაული წარმოდგენები ქვეყანაში, რომელიც უკვე ევროკავშირისა და ნატო-ს წევრია? მუნჯიუ თანმიმდევრულად და დამაჯერებლად გვიჩვენებს - იქიდან, რომ სხვა არაფერი არ მუშაობს. მისი ოსტატობა სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ მას მივყავართ მდგომარეობის გამოუვალობის გაცნობიერებასთან: როდესაც არც ჯანდაცვის სისტემა ფუნქციონირებს გამართულად და არც - სოციალური დაცვისა, როდესაც უმუშევრობა სერიოზული პრობლემაა, ხოლო ოჯახი, როგორც ინსტიტუტი, ძალზე დასუსტებულია, ეკლესიას უხდება თავის თავზე აიღოს პრობლემა, რომლის გადაჭრისათვისაც არაა მზად. მისი პასუხი აღარ შეესაბამება თანამედროვე მოთხოვნებს და წინააღმდეგობაში მოდის კანონთან. მუნჯიუს ფილმს საფუძვლად უდევს გარკვეული კონცეფცია, რომლის მიხედვითაც, რელიგიური ინსტიტუტები კომპენსაციას წარმოადგენენ იმისა, რომ სხვა ინსტიტუტები საკუთარ როლებს ვერ ასრულებენ. რამდენად მართალია ეს კონცეფცია, სხვა საკითხია. მე ვიტყოდი, რომ ის ვერ მოგვცემს რელიგიური დინამიკის სრულ ახსნას, თუმცა ბევრ შემთხვევაში - მათ შორის, საქართველოშიც - ის ეფექტიანად შეიძლება გამოვიყენოთ. მთავარია, რომ მუნჯიუმ ამ კონცეფციის უაღრესად დამაჯერებელი არტისტული წარმოდგენა შეძლო.
სხვათა შორის, აქ საინტერესო კონტრასტია ძველსა და ახალ ევროპას შორის. „ჰავრში“ ძალიან ღარიბი ადამიანების ცხოვრებაა აღწერილი, მაგრამ პერსონაჟი ქალი კიბოს მკურნალობისათვის ორ კვირაზე მეტს ისე გაატარებს ფრანგულ საავადმყოფოში, რომ ამით არანაირი ფინანსური პრობლემები არ ექმნება. ის კი არა, ამ საკითხზე ფილმი საერთოდ არაფერს ამბობს, თუმცა ფული და მისი ნაკლებობა ნაწარმოების ერთ-ერთი მთავარი თემაა. არადა, ამ ტიპის გარანტია რომ სულაც არაა თავისთავად ცხადი ფინეთისა და საფრანგეთისაგან განსხვავებულ ქვეყნებში, სწორედ მუნჯიუს ფილმში ასახული რუმინეთის მაგალითზე ჩანს, სადაც მკურნალობა ძვირიც არის, თანაც, საავადმყოფოს პოლიტიკა დისკომფორტის შემქმნელი პაციენტების თავიდან მოშორებაზეა მიმართული.
„კეისარი უნდა მოკვდეს“
განსხვავებით წინა ორი ფილმისაგან, რომლებიც მთლიანად მათი რეჟისორების ქმნილებებია, ტავიანების ფილმის ამბავი უფრო რთულადაა. ის ძლიერ შთაბეჭდილებას ახდენს, მაგრამ როცა დაფიქრდები, ხვდები, რომ ტავიანების დამსახურება ამ შთაბეჭდილების მხოლოდ ერთი ელემენტია. ფილმი მოგვითხრობს იმის შესახებ, თუ როგორ დგამდა განთქმული თეატრალური რეჟისორი ფაბიო კავალი შექსპირის „იულიუს კეისარს“ განსაკუთრებულად საშიში პატიმრებისათვის განკუთვნილ ციხეში. შესაბამისად, შთაბეჭდილების პირველი ელემენტი კავალის იდეაზე მოდის და, ასევე, სრულიად შესანიშნავი ტიპაჟების შერჩევაზე მსახიობებად (თუმცა, როგორც ფილმის პროლოგიდან და ეპილოგიდან ჩანს, თავად დადგმა არაფერი განსაკუთრებული არ გამოსულა). შემდეგი ელემენტია თავად ტავიანების სრულიად ბრწყინვალე მიზანსცენა და შექსპირის ტექსტისათვის ისეთი კონტექსტის შექმნა, სადაც ძალაუფლების, თავისუფლებისა და ტირანიის პრობლემები ბუნებრივად ერწყმის შავ-თეთრ კედლებსა და რკინის გისოსებს. მაგრამ ბოლოს და ბოლოს ხვდები, რომ ფილმის მთავარი ღირსებაა მესამე ელემენტი - ანუ თავად შექსპირის ტექსტი, რომელიც ამ გაცოცხლებულ კონტექსტში ძალაუფლების მექანიზმების წვდომის სიღრმეებს ავლენს.
შექსპირის ტექსტი, რომელიც იმას გვეუბნება, რომ თუ კეისრის დრო დადგა, საქმეს მისი მოკვლაც კი ვერაფერს უშველის. დიახ, მოკლეს იულიუსი, მაგრამ რესპუბლიკა მაინც არ აღდგა. იულიუსის ადგილი ოქტავიუსმა დაიკავა. რომი მზად იყო იმპერატორისათვის და მან ის მიიღო.
სასწაულები და კეისრები
შუა საუკუნეების საფრანგეთსა და ინგლისში ასეთი რწმენა იყო გავრცელებული - თითქოს მეფის შეხება კურნავდა ერთ კონკრეტულ ავადმყოფობას. დიდმა ფრანგმა ისტორიკოსმა მარკ ბლოკმა ამაზე კლასიკური გამოკვლევაც კი დაწერა - „სასწაულმოქმედი მეფეები“. იქ ის დაწვრილებით აღწერს პროცესს, თუ როგორ ქრებოდა მეფეთა სასწაულმოქმედი ძალების ეს რწმენა თანამედროვე ეპოქაში.
ასე დაკავშირდა ერთმანეთთან სასწაულებისა და კეისრების თემა.
და, აი, მთავარი კითხვაც: რატომ ქრებიან „განვითარებულ ქვეყნებში“ სასწაულმოქმედი კეისრები? იმიტომ, რომ მათ სისტემატურად ‘კლავენ’ (ანუ ცვლიან) თუ იმიტომ, რომ სასწაულების იქ აღარავის სჯერა და, შესაბამისად, მათი ‘გამკეთებელი’ თუ ‘მოქმედი’ ლიდერების საჭიროებაც აღარ არის?
სხვანაირად რომ ვთქვათ: პოლიტიკის გასაჯანსაღებლად მართლა მთელი საზოგადოების ტრანსფორმაციაა საჭირო თუ შეიძლება, რომ პოლიტიკურმა სისტემამ თავისი თავი თვითონ, საკუთარი ძალებით შეცვალოს?
თითქოს ხომ ფილმებზე ვლაპარაკობდი, მაგრამ ამაზე მნიშვნელოვანი შეკითხვა დღევანდელ საქართველოში არ მეგულება.
სულ სამი ფილმი ვნახე: კაურისმიაკის „ჰავრი“, მუნჯიუს „გორაკებს მიღმა“ და ძმები ტავიანების „კეისარი უნდა მოკვდეს“.
პოლიტიკამ მაინც მოახერხა და თავისი დაღი დაამჩნია ამ ფილმების აღქმას - ბოლო მათგანიდან რომ გამოვდიოდი, ორი სიტყვა ამეკვიატა - „სასწაულმოქმედი კეისრები“. ეს ჩემთვის არა მარტო ფილმების, არამედ პოლიტიკური ცხოვრების დღევანდელი ეტაპის შეჯამებაც იყო.
„ჰავრი“
ფინელი რეჟისორის, აკი კაურისმიაკის ფილმი მოგვითხრობს საფრანგეთის პროვინციულ ქალაქში მცხოვრებ ხნიერ და ძალიან ღარიბ ცოლ-ქმარზე. ცოლს კიბო აღმოაჩნდება და საავადმყოფოში წვება. ამასობაში ჰორიზონტზე ჩნდება აფრიკიდან არალეგალურად ემიგრირებული პატარა ბიჭი, რომელმაც ლონდონში უნდა ჩააღწიოს. მოხუცი კაცი და მისი მთელი სამეზობლო ყველაფერს იღონებს, დაწყებული უზარმაზარი თანხის შოვნით და დამთავრებული კანონის დაღვევით, რათა ამ ბიჭს დაეხმაროს.
ეს ორი ამბავი ერთმანეთის პარალელურად ვითარდება. ბიჭის პრობლემა გადაწყდება, ხოლო ქალი კიბოსაგან სასწაულებრივად განიკურნება.
ერთი შეხედვით, ეს ძალიან კეთილი ზღაპარია. მაგრამ ოდნავი დაფიქრება, და ფილმი წარმოგვიდგება, როგორც ღრმად ირონიული. აფრიკელი ბიჭის დახმარების ამბავი გათანებრებულია კიბოსაგან განკურნების ამბავთან. ერთი ზუსტად ისევეა დამაჯერებელი, როგორც მეორე. „ასეთი რამ ჩინეთში მომხდარა, მაგრამ ჩვენთან, საფრანგეთში - არასოდეს“ - ეუბნება გაოგნებული ექიმი განკურნებულ ქალს. კაურისმიაკი ჩვენგან მოითხოვს იმის მიხვედრას, რომ არც სასწაულებრივი სოლიდარობის გამოჩენა მომხდარა საფრანგეთის ამ პატარა ქალაქში.
„გორაკებს მიღმა“
მუნჯიუ ახალი რუმინული კინოს ალბათ ყველაზე მნიშვნელოვანი წარმომადგენელია. ფილმი რუმინული მართლმადიდებელი ეკლესიის შესახებაა და ასევე სასწაულის თემას ეხება. ოღონდ თუ კაურისმიაკი ირონიულია, მუნჯიუ რეალისტია. კაურისმიაკი გაჩვენებს სასწაულს და გეუბნება, რატომ არ შეიძლება ის მოხდეს სინამდვილეში. მუნჯიუ გაჩვენებს სინამდვილეს სასწაულის გარეშე.
ფილმი მოგვითხრობს მონასტრის შესახებ, სადაც ერთ-ერთ მონაზონს გერმანიიდან დაბრუნებული მეგობარი გოგონა ჩააკითხავს. გოგონას ფსიქიკური პრობლემები აქვს. კონფლიქტებისა და მათი გადაჭრის წარუმატებელი მცდელობების შემდეგ სასულიერო პირები შეეცდებიან, ეშმაკის განდევნის რიტუალით უშველონ საქმეს. ეგზორციზმი ფატალურად სრულდება; მღვდელსა და მონაზვნებს სამართლის წინაშე უხდებათ პასუხისგება.
რატომ უნდა მოგივიდეს 21-ე საუკუნეში ეშმაკის განდევნის იდეა თავში? საიდან ეს არქაული წარმოდგენები ქვეყანაში, რომელიც უკვე ევროკავშირისა და ნატო-ს წევრია? მუნჯიუ თანმიმდევრულად და დამაჯერებლად გვიჩვენებს - იქიდან, რომ სხვა არაფერი არ მუშაობს. მისი ოსტატობა სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ მას მივყავართ მდგომარეობის გამოუვალობის გაცნობიერებასთან: როდესაც არც ჯანდაცვის სისტემა ფუნქციონირებს გამართულად და არც - სოციალური დაცვისა, როდესაც უმუშევრობა სერიოზული პრობლემაა, ხოლო ოჯახი, როგორც ინსტიტუტი, ძალზე დასუსტებულია, ეკლესიას უხდება თავის თავზე აიღოს პრობლემა, რომლის გადაჭრისათვისაც არაა მზად. მისი პასუხი აღარ შეესაბამება თანამედროვე მოთხოვნებს და წინააღმდეგობაში მოდის კანონთან. მუნჯიუს ფილმს საფუძვლად უდევს გარკვეული კონცეფცია, რომლის მიხედვითაც, რელიგიური ინსტიტუტები კომპენსაციას წარმოადგენენ იმისა, რომ სხვა ინსტიტუტები საკუთარ როლებს ვერ ასრულებენ. რამდენად მართალია ეს კონცეფცია, სხვა საკითხია. მე ვიტყოდი, რომ ის ვერ მოგვცემს რელიგიური დინამიკის სრულ ახსნას, თუმცა ბევრ შემთხვევაში - მათ შორის, საქართველოშიც - ის ეფექტიანად შეიძლება გამოვიყენოთ. მთავარია, რომ მუნჯიუმ ამ კონცეფციის უაღრესად დამაჯერებელი არტისტული წარმოდგენა შეძლო.
სხვათა შორის, აქ საინტერესო კონტრასტია ძველსა და ახალ ევროპას შორის. „ჰავრში“ ძალიან ღარიბი ადამიანების ცხოვრებაა აღწერილი, მაგრამ პერსონაჟი ქალი კიბოს მკურნალობისათვის ორ კვირაზე მეტს ისე გაატარებს ფრანგულ საავადმყოფოში, რომ ამით არანაირი ფინანსური პრობლემები არ ექმნება. ის კი არა, ამ საკითხზე ფილმი საერთოდ არაფერს ამბობს, თუმცა ფული და მისი ნაკლებობა ნაწარმოების ერთ-ერთი მთავარი თემაა. არადა, ამ ტიპის გარანტია რომ სულაც არაა თავისთავად ცხადი ფინეთისა და საფრანგეთისაგან განსხვავებულ ქვეყნებში, სწორედ მუნჯიუს ფილმში ასახული რუმინეთის მაგალითზე ჩანს, სადაც მკურნალობა ძვირიც არის, თანაც, საავადმყოფოს პოლიტიკა დისკომფორტის შემქმნელი პაციენტების თავიდან მოშორებაზეა მიმართული.
„კეისარი უნდა მოკვდეს“
განსხვავებით წინა ორი ფილმისაგან, რომლებიც მთლიანად მათი რეჟისორების ქმნილებებია, ტავიანების ფილმის ამბავი უფრო რთულადაა. ის ძლიერ შთაბეჭდილებას ახდენს, მაგრამ როცა დაფიქრდები, ხვდები, რომ ტავიანების დამსახურება ამ შთაბეჭდილების მხოლოდ ერთი ელემენტია. ფილმი მოგვითხრობს იმის შესახებ, თუ როგორ დგამდა განთქმული თეატრალური რეჟისორი ფაბიო კავალი შექსპირის „იულიუს კეისარს“ განსაკუთრებულად საშიში პატიმრებისათვის განკუთვნილ ციხეში. შესაბამისად, შთაბეჭდილების პირველი ელემენტი კავალის იდეაზე მოდის და, ასევე, სრულიად შესანიშნავი ტიპაჟების შერჩევაზე მსახიობებად (თუმცა, როგორც ფილმის პროლოგიდან და ეპილოგიდან ჩანს, თავად დადგმა არაფერი განსაკუთრებული არ გამოსულა). შემდეგი ელემენტია თავად ტავიანების სრულიად ბრწყინვალე მიზანსცენა და შექსპირის ტექსტისათვის ისეთი კონტექსტის შექმნა, სადაც ძალაუფლების, თავისუფლებისა და ტირანიის პრობლემები ბუნებრივად ერწყმის შავ-თეთრ კედლებსა და რკინის გისოსებს. მაგრამ ბოლოს და ბოლოს ხვდები, რომ ფილმის მთავარი ღირსებაა მესამე ელემენტი - ანუ თავად შექსპირის ტექსტი, რომელიც ამ გაცოცხლებულ კონტექსტში ძალაუფლების მექანიზმების წვდომის სიღრმეებს ავლენს.
შექსპირის ტექსტი, რომელიც იმას გვეუბნება, რომ თუ კეისრის დრო დადგა, საქმეს მისი მოკვლაც კი ვერაფერს უშველის. დიახ, მოკლეს იულიუსი, მაგრამ რესპუბლიკა მაინც არ აღდგა. იულიუსის ადგილი ოქტავიუსმა დაიკავა. რომი მზად იყო იმპერატორისათვის და მან ის მიიღო.
სასწაულები და კეისრები
შუა საუკუნეების საფრანგეთსა და ინგლისში ასეთი რწმენა იყო გავრცელებული - თითქოს მეფის შეხება კურნავდა ერთ კონკრეტულ ავადმყოფობას. დიდმა ფრანგმა ისტორიკოსმა მარკ ბლოკმა ამაზე კლასიკური გამოკვლევაც კი დაწერა - „სასწაულმოქმედი მეფეები“. იქ ის დაწვრილებით აღწერს პროცესს, თუ როგორ ქრებოდა მეფეთა სასწაულმოქმედი ძალების ეს რწმენა თანამედროვე ეპოქაში.
ასე დაკავშირდა ერთმანეთთან სასწაულებისა და კეისრების თემა.
და, აი, მთავარი კითხვაც: რატომ ქრებიან „განვითარებულ ქვეყნებში“ სასწაულმოქმედი კეისრები? იმიტომ, რომ მათ სისტემატურად ‘კლავენ’ (ანუ ცვლიან) თუ იმიტომ, რომ სასწაულების იქ აღარავის სჯერა და, შესაბამისად, მათი ‘გამკეთებელი’ თუ ‘მოქმედი’ ლიდერების საჭიროებაც აღარ არის?
სხვანაირად რომ ვთქვათ: პოლიტიკის გასაჯანსაღებლად მართლა მთელი საზოგადოების ტრანსფორმაციაა საჭირო თუ შეიძლება, რომ პოლიტიკურმა სისტემამ თავისი თავი თვითონ, საკუთარი ძალებით შეცვალოს?
თითქოს ხომ ფილმებზე ვლაპარაკობდი, მაგრამ ამაზე მნიშვნელოვანი შეკითხვა დღევანდელ საქართველოში არ მეგულება.
