„ისევ შოაზე? არ მოგბეზრდათ?!“ - შეიძლება იკითხოს მკითხველმა. მე პირადად არ მომბეზრდა. და თან ისიც ვიცი, რომ თქვენი მოყირჭების მიზეზი არა ისტორიის გადავსებული ფიალაა, არამედ ხსოვნისა. დიახ, მიუხედავად იმისა, რომ აგერ უკვე ორმოცი წელია, რაც დასავლეთის ისტორიოგრაფიაში შოას (ჰოლოკოსტის) კვლევას წამყვანი ადგილი უკავია, უამრავი „შავი ხვრელია“ დარჩენილი. სამაგიეროდ რომელი ქვეყნისკენაც გინდათ გაიხედეთ - ყველგან გადავსებულია ხსოვნის ფიალა. იმ ხსოვნის, რომელიც თანამედროვე ერის მშენებლობაში ცენტრალურ როლს თამაშობს.
პირველად ეს ფენომენი დასავლეთ გერმანიაში გამოჩნდა (და ეს სხვაგვარად ვერც იქნებოდა), როცა 1986-87 წლებში გერმანულ საზოგადოებას შეძრავს ისტორიოგრაფიული დისკუსიები მესამე რაიხსა და შოაზე. ისტორიკოსებს შორის ბრძოლაში - Historikerstreit - ერთმანეთს დაუპირისპირდება წარსულის ორი წაკითხვა: თუ პირველთათვის (იურგენ ჰაბერმასი), ებრაელების გაწყვეტის პოლიტიკური გადაწყვეტილება მიღებული იყო მეორე მსოფლიო ომის დაწყებამდე დიდი ხნით ადრე, მეორე ჯგუფის წარმომადგენლებისათვის (ერნსტ ნოლტე, ე.წ. პატრიოტ ისტორიკოსთა ლიდერი) ებრაელების გაწყვეტის გადაწყვეტილება წარმოადგენდა სტალინიზმის მასობრივ მკვლელობებზე რეაქციას და ის მიღებულ იქნა მხოლოდ 1941 წლის ზაფხულში. Historikerstreit-ში საინტერესო ისაა, რომ ეს დებატები მიმდინარეობდა ცივი ომის პერიოდში, როდესაც არქივები - იმ ტერიტორიებზე, სადაც შოა მოხდა - დალუქული იყო. დღეს აშკარაა, რომ როგორც ნოლტეს, ისე ჰაბერმასის არგუმენტები ძალზედ გულუბრყვილო იყო... რომ ორივე ერის მშენებლობის რიტორიკაში იყო ჩართული: ნოლტე - გასამართლებლად, ჰაბერმასი კი - დასაგმობად...
ერის მშენებლობის უფრო ნარცისულ გზას გაივლიან დასავლეთის სხვა ქვეყნები. ევროპის თითქმის ყველა სახელმწიფო შეთხზავს გულის ამაჩუყებელ ისტორიას ებრაელების გადარჩენაზე: ასე იწონებენ თავს დანიელები (90% გადარჩენილით) მეზობელი ესტონელების გვერდზე (10% გადარჩენილი); ასე ამაყობენ ფრანგები და ბულგარელები (75%-75% გადარჩენილით) ჰოლანდიელებისა და ბერძნების წინაშე (25%-მდე გადარჩენილი ჰოლანდიაში და 10%-მდე - საბერძნეთში). სინამდვილეში ამ ძალიან ამაღელვებელ და ემოციურ ისტორიებს არაფერი აქვს საერთო შოასთან.
ებრაელების გადარჩენის წილი დამოკიდებული იყო არა ეთნო-ნაციონალურ დინამიკაზე, არა ე.წ. „კარგ“ და „ცუდ“ ერებზე, არამედ პოლიტიკურ დინამიკაზე. პოლიტიკურ დინამიკაში კი ბევრი სტრუქტურული ასპექტია გასათვალისწინებელი: ქვეყნის ოკუპაციის თუ ვასალიზაციის ხარისხი, მისი გეოსტრატეგიული მნიშვნელობა მესამე რაიხისათვის, აპატრიდი ებრაელობის რიცხვი მოცემულ ქვეყანაში და ბევრი სხვა რამ. მაგალითად, ჰიტლერს 1942 წლიდან მოყოლებული ეშინოდა, რომ ბრიტანელი და ამერიკელი მოკავშირეები საფრანგეთის ტერიტორიაზე გადმოსხამდნენ ჯარებს, რის გამოც საფრანგეთიდან ებრაელების დეპორტაცია არ წარმოადგენდა ფიურერისთვის მთავარ პრიორიტეტს. ასე რომ, მიუხედავად საფრანგეთის კოლაბორაციული რეჟიმის გამორჩეული ანტიიუდაიზმისა (რომელიც 1940 წლის შემოდგომაზე საკუთარი ინიციატივით შემოიღებს ანტისემიტურ კანონმდებლობას), მიუხედავად ვიშის რეჟიმის თავგამოდებისა, უფრო მეტი ებრაელი გადაეცა გერმანელებისათვის, ვიდრე ამას ნაცისტები მათგან მოითხოვდნენ, (მაგალითად, 1942 წლის ზაფხულში), ეს მითი დღემდე ცოცხალია. და არა მარტო უამრავ ფრანგს სჯერა ამ ზღაპრების, არამედ მან წლევანდელ საპრეზიდენტო დებატებში ცენტრალური ადგილიც კი დაიკავა.
ბულგარელებს აქვთ საკუთარი ცრემლის მომგვრელი ისტორია, თუ როგორ გადაარჩინეს ებრაელები. მაგრამ 75% ცოცხლად დარჩენილი ბულგარელი ებრაელი მათი კეთილი ნების შედეგი არ იყო: ნაცისტები ანადგურებდნენ 1. მათ მიერ ოკუპირებული ქვეყნის ებრაელებს და 2. მესამე რაიხის მოკავშირე-სატელიტი ან ვასალური ქვეყნის იმ ებრაელებს, რომლებსაც ეს სახელმწიფო მოქალაქეობას ართმევდა. როდესაც მესამე რაიხის სატელიტი ბულგარეთი მაკედონიისა და თრაკიის ანექსიას მოახდენს (1941 წლის აპრილი), იგი არ მისცემს იქ მცხოვრებ ებრაელებს მოქალაქეობას. სწორედ ეს ებრაელობა გახდება შოას მთავარი მსხვერპლი ბულგარეთში.
ერის მშენებლობის ამ ევროპული ვარიაციებიდან ერთადერთ გამონაკლისს ალბათ წარმოადგენს თანამედროვე რუსეთი, რომლისთვისაც ხსოვნა ტერიტორიული ექსპანსიის ინსტრუმენტი გახდა: ამტკიცებს რა, რომ მეორე მსოფლიო ომის დროს უკრაინელები კოლაბორაციონისტები და ფაშისტები იყვნენ და, მეორე მხრივ, რომ უკრაინა ხელოვნური ერია (რაც თავისთავად ერთმანეთთან წინააღმდეგობაში მოდის), კრემლი ცდილობს, უკრაინის ტერიტორიის ოკუპაცია გაამართლოს.
სხვათა შორის, კოლაბორაციონიზმის ისტორიის შესწავლისას, ბევრი ისტორიკოსი ვერ გაექცა ცდუნებას, ინტერპრეტაცია ეთნო-ნაციონალურ კატეგორიაში გაეკეთებინა და უნებურად კრემლის პროპაგანდის წისქვილზე დაესხა წყალი. სინამდვილეში, თუ 1941 წელს უკრაინაში უფრო მეტ კოლაბორაციონისტს ვპოულობთ, ვიდრე, მაგალითად, ბელორუსიაში, ამას პოლიტიკური და არა ნაციონალური მიზეზი აქვს: იმ დროისთვის ბელორუსი ნაციონალისტები, ბელორუსი პოლიტიკური ელიტა, უკრაინელებისგან განსხვავებით, სტალინს უკვე განადგურებული ჰყავდა. და თუ ბალტიელებს შორის კიდევ უფრო მეტ კოლაბორაციონისტს ვნახულობთ, ვიდრე უკრაინელებს შორის, ამის მიზეზი სტალინის ნაწილობრივ უშედეგო მცდელობაა, ბალტიის საბჭოთა ოკუპაციის მოკლე პერიოდში ადგილობრივი პოლიტიკური ელიტა გაენადგურებინა.
სხვათა შორის, რახან ბალტიის ქვეყნები ვახსენე: უპრიანია გავიხსენოთ, რომ ნაცისტები ვერ მოახერხებენ ლიეტუვაში SS-ის ქვედანაყოფების შექმნას. მაშინ, როცა 20500 რუსი მოხალისე ეყოლება ჰიმლერის არმიას. ამავდროულად, შეიძლება წარმოვიდგინოთ ლიეტუვა, რომელიც მოსკოვის მიერ „წინა დღით“ იყო ოკუპირებული (და რომელსაც სჯეროდა, რომ ბერლინი დაუბრუნებდა სუვერენიტეტს), როგორც გერმანოფობი? - რა თქმა უნდა, არა. და შეიძლება რუსების დადანაშაულება პრონაცისტობაში, რადგან ისინი ვერმახტის რიგებში გაერთიანებულ საბჭოელთა სულ ცოტა ერთ მეოთხედს წარმოადგენდნენ? რა თქმა უნდა, ესეც აბსურდი იქნებოდა.
ასე რომ, შოას ან კოლაბორაციონიზმის ეროვნული (და არა პოლიტიკური) დინამიკით ახსნა, ბევრად უფრო მეტს ლაპარაკობს ჩვენზე და ჩვენ დღევანდელ დღეზე, ვიდრე ჩვენ წარსულზე.
ის, რომ შოა ხსოვნის განსაკუთრებულ მარწუხებში აღმოჩნდა, ამაში ალბათ პასუხისმგებლობის წილი მკვლევრებსაც მიუძღვით: ისტორიკოსები, ფილოსოფოსები, სოციო-ფსიქოლოგები და ა.შ., ცდილობდნენ რა პასუხი გაეცათ კითხვაზე ადამიანის ბრალეულობის შესახებ - არის ის ონტოლოგიური (ბუნებით გამოწვეული), თუ ისტორიული (კონტექსტით გამოწვეული) - ხშირად იკვლევდნენ და იკვლევენ „ლაბორატორიულ“, „ხელოვნურ“ და არა „საველე“ პირობებში. „ხელოვნურ“ პირობებში ვგულისხმობ კვლევას, როცა შოა სამხედრო ოპერაციებისგან დამოუკიდებლად შეისწავლება. მომდევნო სტატიებში - აინზაცჯგუფებზე, ფეგელაინის მხედრებზე, დანაშაულებრივ ბრძანებებზე, ვერმახტზე - მე შევეცდები, მკითხველს დავანახვო, თუ რამდენად მჭიდრო ურთიერთდამოკიდებულებაშია სამხედრო ოპერაციები შოასთან. მომდევნო ტექსტების მეორე მიზანი იყო, ძალიან მოკლედ გადმომეცა, თუ როგორ და როდის მიდიან ნაცისტები დასკვნამდე, რომ მათ შეუძლიათ ე.წ. „ებრაული პრობლემის“ დაუყოვნებლივ და ადგილზე გადაჭრა - სწორედ ის, რასაც შოას დასაწყისი ჰქვია.
დაბოლოს, როგორც ინგლისელები იტყვიან last but not least: ისტორიისათვის უცხო არ არის ხსოვნის მარწუხებში ყოფნა. შოას ისტორიოგრაფია ამ მხრივ განსაკუთრებით სავალალო სიტუაციაშია. ასე რომ, მკითხველო, მისი ემანსიპაციისათვის, ხსოვნის ბორკილებისგან მისი განთავისუფლებისათვის, უფრო და უფრო მეტი ისტორიაა საჭირო...
