ესპანელებს ერთი კარგი გამოთქმა აქვთ: se odian comme los hermanos („როგორც ძმებს, ისე ეზიზღებათ ერთმანეთი“). უკეთესად ვერ იტყვი, როდესაც სომხურ-ქართულ ურთიერთობას აკვირდები.
ორ პატარა ერს გვიჭირს საერთო და დიდი მემკვიდრეობის გაყოფა: ქართული ანბანი უფრო ძველია თუ სომხური? და მსოფლიოში პირველი ქრისტიანი მეფე ქართველი იყო თუ სომეხი? რაც შეეხება ანბანს, ზოგიერთი მკვლევრის აზრით, ქართული ანბანია არქაული. სხვათა შორის, ბერნარდ უტიეს თეორია რჩება ვერსიად, რომელსაც მეცნიერები ვერც ვერასდროს დაამტკიცებენ და ვერც უარყოფენ. სამაგიეროდ ფაქტია, რომ პირველი ნაბეჭდი სომხური წიგნი 1512 წელსაა გამოსული - ბევრად უფრო ადრე, ვიდრე ქართული ანალოგი. ხოლო რაც შეეხება მსოფლიოს პირველ ქრისტიან მეფეს - ის შეიძლება საერთოდ ედესელი და არა სამხრეთ კავკასიელი მონარქი იყო...
ქართველებსა და სომხებს არა მარტო ანტიკური ხანის, არამედ თანამედროვე ეპოქის საერთო მემკვიდრეობაც კი ვერ გაგვიყვია: იეთიმ გურჯი ქართველი იყო თუ სომეხი? ალბათ მისთვის რომ გეკითხათ, გეტყოდათ, რომ ქალაქელი აშუღი იყო და სომხურ-ქართული კამათის საგანს ვერ გაიგებდა. არა, არც ისაა გასაკვირი, თუ ამ გაგანია ეთნონაციონალიზმის ეპოქაში ორივე ერი მას თავისიანად მიიჩნევს. აგერ, ადამ მიცკევიჩს თავისიანად თვლიან როგორც პოლონელები, ისე ლიეტუველები და ბელორუსები! „O Litwo! Ojczyzno moja...“ („ო, ლიეტუვავ! ჩემო სამშობლოვ...“) - ამ სიტყვებით იწყება ადამ მიცკევიჩის (Adam Mickiewicz 1798-1855) პოლონურ ენაზე დაწერილი ყველაზე ცნობილი პოემა... და ისე, სადაური იყო ადამ მიცკევიჩი? „რა თქმა უნდა, პოლონელი!“ - იტყვის მკითხველი. განსაკუთრებით ის მკითხველი, რომელიც ვარშავაში ან კრაკოვში ყოფილა და იქ მიცკევიჩის ქანდაკება უნახავს. თუმცა შევახსენებ ამ მკითხველს, რომ თვით მიცკევიჩს ცხოვრებაში ფეხი არ დაუდგამს არც ვარშავაში და არც კრაკოვში.... „’ო ლიეტუვავ, ჩვენო სამშობლოვ...’ - ეს ხომ ლიეტუვის ჰიმნის პირველი სიტყვებია?!“ - იტყვის ვილნიუსში ნამყოფი ადამიანი, რომელსაც თან უნახავს იქ აღმართული ადომას მიცკევიჩიუსის (Adomas Mickevičius) ძეგლი... კი, მაგრამ მიცკევიჩ-მიცკევიჩიუსი ხომ ბელორუსადაც შეიძლება ჩაითვალოს?! ის ხომ ნოვოგრუდოკში (ბელარუსი) არის დაბადებული რუსინის (ბელორუსი) ოჯახში?!
და გაბრიელ სუნდუკიანი ქართველი მწერალი იყო თუ სომეხი? 1934 წელს საბჭოთა კავშირის მწერალთა პირველ ყრილობაზე გაბრიელ სუნდუკიანის ქართველ-სომხობის გამო დიდი შეხლა-შემოხლაც კი მომხდარა ორ დელეგაციას შორის... და ეს მიუხედავად სტალინის დადგენილებისა, რომ სუნდუკიანი ქართველი იყო!
ტრადიციული პატრიოტიზმისა და ეთნონაციონალიზმის ერთმანეთთან ჭიდილი უცნაურ დემონებს ბადებს. ეს მშვენივრად ესმოდა სერგეი ფარაჯანოვს და იუმორით უყურებდა იმ ეთნონაციონალიზმს, რომელიც ტიფლისის ურბანულ ფოლკლორს აჩანაგებდა. ამიტომაც, როდესაც საკუთარი ფილმების „გენეტიკურ კოდზე“ იწყებდა საუბარს, ფარაჯანოვი პასუხს იძლეოდა იმის მიხედვით, თუ სად იმყოფებოდა: თბილისში გეტყოდათ, რომ „აშუღი ქერიბი“ სუფთა აზერბაიჯანული ფილმია, ერევანში - რომ ქართულია, ხოლო ბაქოში - რომ წმინდა წყლის სომხურია...
ამ ქართულ-სომხურ სიძულვილ-სიყვარულში ყველაზე საოცარი მაინც ჩვენ მიერ სომხური ისტორიის ცოდნაა... ქართველმა კაცმა შეიძლება არ იცოდეს ვინ ვისი მოკავშირე ან მტერი იყო პირველი მსოფლიო ომის დროს, მაგრამ აუცილებლად გეტყვით, რომ ამ კონფლიქტის დროს თურქების მიერ მოწყობილი სომხების მასობრივი ხოცვა-ჟლეტა გენოციდი არ ყოფილა. ამასთან ერთად გაუჭირდება ახსნა, თუ რა განსხვავებაა გენოციდსა და ეთნიკურ წმენდას შორის... არადა, თუ გენოციდს არა, სომხების ეთნიკურ წმენდას ხომ მაინც ჰქონდა ადგილი 1915 წელს?!
მკითხველს არ ეგონოს, რომ საქართველოს პარლამენტის მიერ სომხების გენოციდის აღიარების მომხრე ვარ. ამ თემაზე ორჯერ მაქვს დაწერილი რადიო თავისუფლების გვერდებზე და ამჯერადაც გავიმეორებ: კანონმდებლის საქმე არაა, ისტორიულ მოვლენებს მისცეს იურიდიული კვალიფიკაცია. ზოგადად თუ ისტორია რაიმეს გვასწავლის (და განსაკუთრებით საბჭოთა კავშირის ისტორია), ეს ისაა, რომ არც ერთი ისტორიული ფაქტი არ შეიძლება იყოს დაფუძნებული სახელმწიფო განკარგულებაზე. და არ აქვს არავითარი მნიშვნელობა, პოლიტბიუროს თუ დემოკრატიული სახელმწიფოს პარლამენტების განკარგულების საფუძველზეა ეს გადაწყვეტილება მიღებული. ხოლო რაც შეეხება სიტყვა გენოციდს, ის იმდენად იდეოლოგიზებული გახდა, რომ დღეს ისტორიკოსები ერიდებიან მის გამოყენებას.
შემაშფოთებელი სულ სხვა რამ არის: ჩვენი დამოკიდებულება მეოცე საუკუნის ამ ძალზედ ტრაგიკული ეპიზოდის მიმართ მორწმუნის პოზიციას უფრო წააგავს, ვიდრე შემეცნების მსურველისა. რადგან ცოდნას, რწმენისგან განსხვავებით, მუდმივად სკეპტიციზმი ახლავს თან. ხოლო ჩვენთვის, სომხების არა-გენოციდი, რწმენის კრედოს ნაწილი გახდა. ამიტომაც დღეს, როდესაც მსოფლიოს დიდი ნაწილი სომხების მასობრივ გაჟლეტას იხსენებს, კარგი იქნება, თუ ისტორიის ამ საშინელი ეპიზოდით დაინტერესებული ადამიანი პირველ რიგში გაერკვევა, რა განსხვავებაა ეთნიკურ წმენდასა და გენოციდს შორის. ასევე უადგილო არ იქნება, თუ დაინტერესდება, თუ რა სახის უტყუარი მტკიცებულებები არის, ან არ არის, დღეს ისტორიკოსების ხელთ. ცნობისმოყვარე კაცმა შეიძლება რამდენიმე კითხვაც დასვას: რატომაა თურქეთის გენშტაბის 1915 წლის დოკუმენტები გასაიდუმლოებული? ან რატომ არ არის ხელმისაწვდომი თურქეთის 1915 წლის საკადასტრო დოკუმენტები? და ეს მიუხედავად თურქეთის სამოქალაქო კოდექსის მიერ გარანტირებული უფლებისა. ცოდნისმოყვარე ადამიანს შეუძლია ასევე ინტერნეტში მოიძიოს, ვინ იყო რაფაელ ლემკინი და რა როლი ითამაშა სომხების ტრაგედიამ სიტყვა „გენოციდის“ შექმნაში. მათ კი, ვისაც საკითხის უფრო ღრმად შესწავლა სურს, ვურჩევდი ედინბურგის უნივერსიტეტის პროფესორის, დონალდ ბლოქსჰემის (Donald Bloxham) და ორი თურქი ისტორიკოსის, ფუატ დიუნდარის (Fuat Dündar) და ტანერ აქსამის (Taner Akçam) ნამუშევრებს გაეცნონ.
სხვათა შორის, დონალდ ბლოქსჰემი, ფუატ დიუნდარი თუ ტანერ აქსამი, სხვადასხვა მოვლენათა ჯაჭვზე და რიცხვებზე დაყრდნობით, აბსოლუტურად განსხვავებულ დასკვნებამდე მიდიან. რაც ძალიან ბუნებრივია! ვინაიდან ღია საზოგადოებაში წარსულის შესწავლა არ შეიძლება დაფუძნებული იყოს არც პარლამენტის დეკრეტებზე და არც „ძმური ზიზღით“ გაჩენილ რწმენის კრედოზე...
