ჩვენს პოლიტიკურ რეალობაზე, განსაკუთრებით კი ძალაუფლების ვერტიკალზე ფიქრის თუ წერის მცდელობისას ეს ბოლო ხანებია, უცნაური განცდა მიპყრობს - დამაბნეველი შეგრძნება, რომ ვითარება თვისებრივადაა შეცვლილი, მაგრამ ამავდროულად უცვლელი რჩება. ამას ემატება აღქმა, რომ ძალაუფლების სტრუქტურა და მოქმედება სულ უფრო ნაკლებად იძლევა მკაფიო აღწერის საშუალებას. რაღაც-რაღაცეებს ინტუიციით კი კარგად ვხვდებით, მაგრამ მტკიცებითი ფორმით განცხადებების კეთებისთვის საკმარისი სიცხადე არ გვაქვს. და ეს, როგორც იტყვიან, "ობიექტური მოცემულობითაა" განპირობებული.
ამ გადასახედიდან უწინდელი სიტუაციის აღწერაც და კრიტიკაც ძალიან იოლი ჩანს. წინა წლების - „ცხრა წლის“ - განმავლობაში ვიცოდით, რომ ვერტიკალის სათავეში პრეზიდენტი და მისი რამდენიმე ახლო მოკავშირე იყვნენ მოქცეულნი და მათ ხელში კონცენტრირებულ, უზარმაზარ და შეუზღუდავ ძალაუფლებას ისე იყენებდნენ, როგორც მოეპრიანებოდათ. ხომ გახსოვთ, როგორ მანტრასავით ვიმეორებდით ისედაც გაცვეთილ ფრაზას - რომ ძალაუფლება რყვნის, აბსოლუტური ძალაუფლება კი რყვნის აბსოლუტურად? რამდენს ვმსჯელობდით ქვეყნის მართვის არაფორმალურ სისტემაზე, რომელიც გამორიცხავდა ხელისუფლების შტოებს შორის ურთიერთკონტროლის პრინციპს და პრეზიდენტის ნებაზე და გადაწყვეტილებებზე იყო მორგებული?
ახალ ვითარებაში კი სწორედ ძალაუფლების ეს ვერტიკალი დაფარა ნისლმა. პოლიტიკიდან ბიძინა ივანიშვილის ოფიციალური “წასვლის” შემდეგ ხელისუფლებაზე მისი გავლენა არაფორმალური და ბუნდოვანი გახდა; შესაბამისად, მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებების მიღების ადგილიც გაურკვეველი რჩება. პოლიტიკური ელიტა ამ საკითხზე დიდი ვნებით, მაგრამ ექსკლუზიურად პოლიტიკური მიკუთვნებულობით მსჯელობს - ხელისუფლება გვიმტკიცებს, რომ ივანიშვილი ქვეყნის მართვაზე არანაირ ჩრდილოვან გავლენას არ ახდენს და რომ ის „თავისუფალი მოქალაქეა“; ოპოზიცია კი გვარწმუნებს, რომ იგი ქვეყნის არაფორმალურ და ერთპიროვნულ მმართველად რჩება (და არგუმენტს ამყარებს გამანადგურებელი ფრაზით - „როგორც ლიბიაში მუამარ კადაფი იყო“).
ამ კატეგორიული განცხადებების მიღმა კი ჩვენთვის - რიგითი მოქალაქეებისთვის, რომლებიც დასკვნების გამოტანას დამოუკიდებლად ვცდილობთ - გაურკვეველი რჩება ის, თუ ვინ, რამდენად, როდის და როგორ უთანხმებს ივანიშვილს სხვადასხვა საკითხს; ან თავად ივანიშვილი რამდენად, რა სიხშირით თუ ფორმით ითხოვს ჩარევას ქვეყნის მართვის პროცესებში.
არაფორმალური ძალაუფლების წახნაგები
არადა ამ კითხვებზე პასუხების ცოდნას ნამდვილად ვიმსახურებთ. ვარაუდი, - ან, დიპლომატების საყვარელ ენაზე რომ ვთქვათ, “ლეგიტიმური შეშფოთება,” - რომ ივანიშვილი ქვეყნის მართვაში მონაწილეობას განაგრძობს, ჩვენს რეალობაში თვისებრივად ახლებური გაუმჭვირვალობის შემოსვლას ნიშნავს. პოლიტიკური ფორმულებით მოლაპარაკე თავები ამაზე იტყოდნენ, რომ ძალაუფლების ვერტიკალი, რომელიც წინა მთავრობის პირობებში ხელისუფლების აღმასრულებელ შტოს ჰქონდა უზურპირებული, კვლავ ძველებურად არაფორმალურად მუშაობს, ოღონდ მნიშვნელოვანი ცვლილება ისაა, რომ ახლა საერთოდ გასცდა კონსტიტუციურ ჩარჩოებს. შესაბამისად, მოქმედი - უფრო ზუსტად კი, „ხილული“ - პოლიტიკური ლიდერების უფლებამოსილების, ანგარიშვალდებულების და დამოუკიდებლობის საკითხები საგანგაშოდ ბუნდოვან კონტურებს იძენს.
ასეა თუ ისე, ფაქტია - ივანიშვილი, თავისი ძალაუფლებიდან, კაპიტალიდან, ისტორიიდან და კავშირებიდან გამომდინარე, უბრალოდ ობიექტურად ვერ იქნება ამ მთავრობისგან დისტანცირებული და დამოუკიდებელი ფიგურა, ამის გულწრფელი სურვილი და მიზანი რომც ამოძრავებდეს. ეს ჩვენზე კარგად იციან თავად ხელისუფლების წევრებმა, მაგრამ ამ კომპლექსური და საკმაოდ უხერხული სიმართლის თქმა რთული ამოცანაა და გამბედაობასა და სწორი ფორმულირების მოძებნას საჭიროებს. რასაკვირველია, მთავრობისთვის გაცილებით ადვილია წარბშეუხრელად გვიმტკიცოს, რომ ივანიშვილი ახლა სამოქალაქო საზოგადოებას წარმოადგენს და რომ მისი მხრიდან მთავრობის კრიტიკა საქართველოში არც მეტი, არც ნაკლები, “პოლიტიკური კულტურის” განვითარებას წაადგება. ეს მაშინ, როცა ივანიშვილის მიერ ჯერჯერობით ბოლო, ვრცელ ტელეინტერვიუში გაკეთებული განცხადებები ძალიან შორს იყო არსობრივი კრიტიკისგან და ბრაზიანი დირექტორის ინტონაციას უფრო მოგვაგონებდა. არა მგონია პოლიტიკური კულტურის განვითარებას დიდად შეუწყოს ხელი ისეთმა შეფასებებმა, როგორებიცაა “მინისტრები ‘კარგებად’ და ‘ძალიან კარგებად’ დავყავი”; “პრეზიდენტმა ხასიათი გამოავლინა, მე უკეთესს ველოდი”; ან “პრემიერ-მინისტრი ჩემს თავს მაგონებს, არ საჭიროებს რამდენჯერმე გამეორებას”.
მაგრამ რას ვიზამთ. ხელისუფლების მხრიდან ჩვენთან ისე ლაპარაკს, თითქოს ბავშვები ვიყოთ, მიჩვეულები ვართ. კარგად გვახსოვს, წინა მთავრობა როგორი ჟინით გვიყვებოდა ზღაპრებს ქვეყნის კეთილ და მოდერნიზატორ მმართველებსა და მათთან დაპირისპირებულ, ბოროტ და ჩაშმორებულ მუმიებზე. და, ამგვარად გამობრძმედილები, როგორმე იმ ახალ ზღაპარსაც გავუძლებთ, რომელშიც ივანიშვილი მთავრობაზე კულუარულ გავლენას საერთოდ არ ახდენს, საქართველოში სამოქალაქო საზოგადოებას ააღორძინებს და პოლიტიკური კულტურა აჰყავს თვისებრივად ახალ საფეხურზე.
რეაქტიული პოლიტიკის ტყვეობაში
თუმცა, ძალაუფლების ვერტიკალის გაბუნდოვანება კიდევ არ არის დღევანდელი ხელისუფლების ძირეული პრობლემა. ყოველ შემთხვევაში, პირადად მე სირთულეს სხვაგანაც ვხედავ - ზოგადი პერსპექტივის, კომპეტენციის, პროფესიონალიზმის, ღირებულებითი ორიენტირის, პოლიტიკური გაბედულების ნაკლებობაში; იმ ერთიანი, ძლიერი და პოზიტიური ხედვის არარსებობაში, რომელიც აუცილებელია ქვეყნის წარმატებულად გაძღოლისთვის - მით უმეტეს ისეთ ურთულეს ვითარებაში, რომელშიც საქართველო იმყოფება როგორც საშინაო, ისე გეოპოლიტიკური თვალსაზრისით.
ხელისუფლებაში მოსვლიდან თითქმის მეორე წლისთავზე მოქმედი მთავრობის მთავარ საიდენტიფიკაციო ღერძად რჩება წინამორბედისგან გამიჯვნა, მისი მანკიერების ხაზგასმა და საკუთარი უპირატესობის ამ გზით წარმოჩინება. ნაციონალური მოძრაობა კანონს უხეშად უგულებელყოფდა - ჩვენ ამას აღარ ვაკეთებთ; ნაციონალური მოძრაობა ტელევიზიებს პროპაგანდის რუპორად იყენებდა - ჩვენ ამას აღარ ვაკეთებთ; ნაციონალური მოძრაობა პატიმრებს აწამებდა - ჩვენ ამას აღარ ვაკეთებთ. ეს ნაბიჯები ჯერჯერობით ეფექტურია - მოქალაქეებს კვლავაც არ განელებიათ წინა წლების ძალისმიერი პოლიტიკით მიღებული ტრავმები და დაღლილობა და, რომც გაუნელდეთ, ნაციონალური მოძრაობის წარმომადგენლები ამას მყისიერად შეგვახსენებენ, თავიანთი კონფრონტაციული რიტორიკით და უკიდეგანო ეგოცენტრიზმით (აგერ ექსპრეზიდენტი სააკაშვილი საერთოდ მორალური სიმდაბლის ახალ ნიშნულზე დაეცა რამდენიმე დღის წინ მიცემულ ტელეინტერვიუში ზურაბ ჟვანიას ქვრივზე ჭორაობით, რაზეც ახლა ნამდვილად არ ვაპირებ შეჩერებას). მაგრამ სანამ ამგვარი რეაქტიული დამოკიდებულება სახელისუფლო პოლიტიკის ძირითად ბირთვად დარჩება, შორს ნამდვილად ვერ წავალთ.
მით უმეტეს მაშინ, როცა წინა ხელისუფლების ლამის რიტუალური დაგმობის თუ კრიტიკის მიუხედავად, ახალ რეალობაში განვითარებული არაერთი პროცესი თუ მოვლენა კვლავაც აღგვიძრავს უსიამოვნო მოგონებებსა და ეჭვებს. ბოლო ხანებში ამ თვალსაზრისით განსაკუთრებით თავზარდამცემი ამბავი მოხდა - დათა ახალაიას საქმეზე მოწმის სახით დაკითხული შალვა თათუხაშვილის საეჭვო ვითარებაში გარდაცვალება და ოჯახის მტკიცება, რომ მას პროკურატურა სასურველ ჩვენებას წამებითა და დაშინებით გამოსძალავდა. ამ საქმეს თუ ნათელი მყისიერად არ მოეფინება, და თან აუცილებლად დამოუკიდებელი, საერთაშორისო ექსპერტების მიერ, ყველაფერი აზრს დაკარგავს. ეს იქნება ცალსახა ნიშანი, რომ რეალურად მართლაც არაფერი შეცვლილა და რომ კიდევ ერთხელ დავადექით ძალადობის, უსამართლობისა და თავაშვებულობის მანკიერ გზას.
განვლილ „ცხრა წელთან“ ასოციაციებს სხვა ფაქტორებიც იწვევს. პოლიტიკური ოპონენტების საქმეებიდან მნიშვნელოვანი საგამოძიებო მასალების პერიოდულად ინტერნეტით გავრცელება - ისე, რომ გამავრცელებლის ვინაობას ვერასოდეს ვიგებთ - აღძრავს ეჭვებს, რომ ადმინისტრაცია მოწინააღმდეგეების დისკრედიტაციას ისევ ძველი მეთოდით, კომპრომატებით და სკანდალის გამოწვევით ცდილობს; საყდრისში ოქროს უძველესი მაღაროს განადგურების საფრთხის ქვეშ დაყენება მოწმობს, რომ გრძელდება უდიერი და დესტრუქციული მოპყრობა კულტურულ მემკვიდრეობასთან; ახალი და ჭეშმარიტად შოკისმომგვრელი პროექტი “პანორამა თბილისი” აჩვენებს, რომ მმართველი ელიტა ჩვენს ქალაქს კვლავ თავის სათამაშოდ აღიქვამს. ქალაქის ცენტრის და ისტორიული უბნების იერსახის ძირეულად და შეუქცევადად შეცვლა ისე გადაუწყვეტიათ, რომ ჩვენთვის - მოსახლეობისთვის - ფორმალურადაც კი არ უკითხავთ აზრი.
არადა, ნაციონალური მოძრაობის პირობებში თითქოს როგორ დავიღალეთ წინსვლის და განვითარების გაიგივებით შუშის ბრჭყვიალა ფასადებთან და “გრანდიოზულ” პროექტებთან, რომლებსაც რიგითი მოქალაქეებისთვის არანაირი სარგებელი არ მოჰქონდა და მხოლოდ ელიტებისთვის განკუთვნილ სიამოვნებად რჩებოდა. დაგეგმილი ოთხი გიგანტური ბიზნესცენტრი, ერთმანეთთან დამაკავშირებელი საბაგიროებით და “დახრილი ლიფტებით”, რეალურად სხვა არაფერია, თუ არა ამ მიდგომის გაგრძელება - და თანაც უპრეცედენტოდ მასშტაბური და უხეში ფორმით.
უნაყოფო დაძაბულობა
ალბათ სწორედ ასეთი ფონის გამო, პირადად მე დიდწილად გულგრილი დავრჩი იმ ანალიზის თუ ვარაუდების მიმართ, რომლებიც ივანიშვილის ბოლო ინტერვიუს მოჰყვა. რომ ივანიშვილსა და მარგველაშვილს შორის გამოკვეთილი კონფლიქტი პრეზიდენტს დამოუკიდებელ ფიგურად ქცევის შანსს აძლევს; რომ ახლა შესაძლოა ხელისუფლებაში ძალების გადაჯგუფება გააქტიურდეს; რომ პრეზიდენტსა და პრემიერ-მინისტრს შორის ძალაუფლებრივი კონფრონტაცია ღრმავდება და ა.შ. და ა.შ. კი, ხელისუფლების რიგებში გარკვეული კონფლიქტის კონტურები მართლაც იკვეთება და ისიც აშკარაა, რომ მთავრობის წევრთა ნაწილი პრეზიდენტს დიდი სითბოთი და სიმპატიით არ უყურებს. მაგრამ არა მგონია, ამ შიდა დაძაბულობამ რაიმე თვისებრივი გარღვევა მოგვიტანოს ქვეყნის მართვის ან ღირებულებითი დისკუსიის თვალსაზრისით.
ამ ბოლო პუნქტში - ღირებულებების სფეროში - საქმე განსაკუთრებით ცუდად გამოიყურება. მართლა არ ვიცი, რისი იმედი შეიძლება გვქონდეს, როცა მთელ ჩვენს მრავალფეროვან და წარმომადგენლობით მმართველ კოალიციაში ერთი პოლიტიკოსიც კი არ მოიძებნა, რომელიც წინ აღუდგებოდა მათი კოლეგის, სოსო ჯაჭვლიანის უზნეო და შავრაზმულ გამოხდომას მწერალ ზურაბ ქარუმიძის წინააღმდეგ. (ჩემთვის ცნობილი ერთი თუ ორი მოკლე კომენტარი ქარუმიძის პიროვნული თვისებების ქებით შემოიფარგლა და მის წინააღმდეგ დაწყებულ ობსკურანტულ კამპანიას არ შეხებია). მეტიც, არსებობს ვარაუდი, რომ მთავრობამ ქარუმიძის თაობაზე საკადრო გადაწყვეტილება სწორედ ჯაჭვლიანის და „ასავალ-დასავალის“უმსგავსობის გამო შეცვალა. თუ ეს სიმართლეა, მაშინ ჩვენს რეალობაში უკვე გაუმარჯვია უვიცობას, ამორალობას და სიბნელეს, და ყველა განცხადება, რომ „ქართულ ოცნებაში“ შემავალ არაერთ ფაშისტოიდს „პროგრესული“ ძალები გადაწონიდნენ, ილუზია და ტყუილი ყოფილა.
სწორედ ამგვარ, პრინციპულ და მნიშვნელოვან საკითხებზე უკანდახევა და გაბედულების ნაკლებობა აღძრავს ეჭვს, რომ ხელისუფლების რიგებში „გადაჯგუფება“ არ, და ვერ გასცდება არაარსებით ბრძოლას ლოკალური გავლენისათვის. საჯარო სივრცეში ეს კონფლიქტი ალბათ მომავალშიც დაახლოებით ისეთი საკითხებით წარმოჩინდება, როგორებიცაა, მაგალითად, პრეზიდენტის მხრიდან რეზიდენციაში შესვლის მიზანშეწონილობა, ან ის, თუ პრეზიდენტსა და პრემიერს შორის ვისი ხელმოწერა უნდა იყოს ევროკავშირთან ასოცირების ხელშეკრულებაზე. ძალიან მეეჭვება, ივანიშვილის, მარგველაშვილის და ღარიბაშვილის ურთიერთობათა ცვალებადმა კონფიგურაციამ ან ხელისუფლების დანაწილების საჭიროებაზე სიღრმისეულ დისკუსიას მისცეს ბიძგი, ან, მით უმეტეს, ქვეყნის მომავლის შესახებ ხედვებისა თუ იდეების კონკურენციას.
არადა ასეთი ხედვის ქონა ჩვენი დღევანდელი რეალობისთვის სასიცოცხლოდ აუცილებელი მგონია. მესმის, რომ ჯერაც გამოყოლილი გვაქვს ნაციონალური მოძრაობის ავტორიტარული, ზედაპირული და ზემოდან-ქვემოთ მიმართული მოდერნიზატორული პროექტით გამოწვეული დაღლილობა (პროექტით, რომელიც საწყის ეტაპზე ალბათ მოიცავდა თავისებურ ხედვას, თუმცა ძალიან მალე შევიდა უძრაობის, თავაშვებულობის და გაშიშვლებული ძალადობის ფაზაში). მაგრამ ამ დაღლილობამ არ უნდა გვაფიქრებინოს, რომ სიღრმისეული ცვლილებები აღარ გვესაჭიროება. თანმიმდევრული რეფორმები აუცილებელია ყველგან - ქვეყნის მართვის, ქალაქების დაგეგმარების, სამართლის, განათლების, ღირებულებების, სოფლის მეურნეობის, ჯანდაცვის სფეროებში; ხოლო ასეთ კომპლექსურ ტრანსფორმაციას ხელისუფლების რიგებში მცირედი გადაჯგუფებები და არაარსებით საკითხებზე კონფლიქტები კი არა, კომპეტენცია, პოლიტიკური ნება და გაბედული გადაწყვეტილებების მიღების უნარი ესაჭიროება.
ხედვის გარეშე
სწორად გამიგეთ - ლიდერებს შორის ერთიანი ხედვის თუ ნების საჭიროებისთვის ხაზგასმა არც „ძლიერი ხელის“ სურვილს ნიშნავს და, მით უმეტეს, არც ზემოდან-ქვემოთ მიმართული სოციალური ინჟინერიისკენ მოწოდებას. მეტიც - პირადად მე საერთოდ არ მწამს მოსაზრების, რომ ინდივიდებს შეუძლიათ ძირეული და პროგრესული სოციალური ტრანსფორმაციის გამოწვევა. საზოგადოების რეალურ წინსვლას „ქვემოდან“ წამოსული, კოლექტიური ქმედება განაპირობებს - სოციალური, ეკონომიკური თუ კულტურული ჩაგვრის მსხვერპლი ჯგუფების ბრძოლა უფლებებისთვის. მაგრამ ეს ბრძოლა ხელშესახებ შედეგს ვერ მოიტანს, თუკი ლიდერებს მნიშვნელოვანი და უმნიშვნელო საკითხების გარჩევის უნარი და სამართლიანობის მკაფიო ხედვა არ ექნებათ.
იქ, სადაც ხედვა არ არის, ადამიანები იღუპებიან - ასე ჟღერს ბიბლიური ფრაზის თავისუფალი თარგმანი. და ჩვენს რეალობაში ეს ფრაზა ზედმიწევნით რეალისტურ ელფერს იძენს. 19 მარტის ღამით, როცა ტელეეკრანებზე ივანიშვილის ვრცელი ინტერვიუ გადიოდა, აქტივისტები დიდხანს და უშედეგოდ ეძებდნენ თავშესაფარს ორი ბავშვისთვის, რომლებსაც ერთმანეთთან ჩახუტებულებს ეძინათ ცივ ქუჩაში. ორი დღის შემდეგ, 21 მარტს, კიდევ ერთხელ იჩინა თავი შრომის უსაფრთხოების კუთხით არსებულმა უმძიმესმა პრობლემებმა - ჭიათურაში ქარხნის დემონტაჟის დროს 33 წლის მუშა, ლაშა გურული დაიღუპა. ჩვენს ქვეყანაში ბავშვების 27 პროცენტი სიღარიბის ზღვარს მიღმა ცხოვრობს, ყოველწლიურად სამასი ბავშვი იღუპება კვების დეფიციტის გამო, სახელმწიფოს კი ჯერაც არ აქვს შემუშავებული საარსებო შემწეობა, რომელიც კონკრეტულად ბავშვებზე იქნებოდა მიმართული.
უსამართლობა იმდენად მასშტაბურია, რომ მას მნიშვნელოვნად ვერ შეცვლის ცალკეული, დადებითი და შიგადაშიგ პოპულისტური ელფერის მქონე ინიციატივები (ზამთრის თვეებში უსახლკაროთათვის სახელდახელო კარვების აგება იქნება ეს თუ ჯანმრთელობის დაზღვევის გაფართოება). რეალური და შეუქცევადი ცვლილების მოსახდენად მკაფიო პერსპექტივის ქონაა საჭირო. ხედვის, რომელიც ჩვენი ხილული, ჩრდილოვანი, არჩეული თუ დანიშნული ლიდერების რიგებში მწვავე დეფიციტად რჩება.
ამ გადასახედიდან უწინდელი სიტუაციის აღწერაც და კრიტიკაც ძალიან იოლი ჩანს. წინა წლების - „ცხრა წლის“ - განმავლობაში ვიცოდით, რომ ვერტიკალის სათავეში პრეზიდენტი და მისი რამდენიმე ახლო მოკავშირე იყვნენ მოქცეულნი და მათ ხელში კონცენტრირებულ, უზარმაზარ და შეუზღუდავ ძალაუფლებას ისე იყენებდნენ, როგორც მოეპრიანებოდათ. ხომ გახსოვთ, როგორ მანტრასავით ვიმეორებდით ისედაც გაცვეთილ ფრაზას - რომ ძალაუფლება რყვნის, აბსოლუტური ძალაუფლება კი რყვნის აბსოლუტურად? რამდენს ვმსჯელობდით ქვეყნის მართვის არაფორმალურ სისტემაზე, რომელიც გამორიცხავდა ხელისუფლების შტოებს შორის ურთიერთკონტროლის პრინციპს და პრეზიდენტის ნებაზე და გადაწყვეტილებებზე იყო მორგებული?
ახალ ვითარებაში კი სწორედ ძალაუფლების ეს ვერტიკალი დაფარა ნისლმა. პოლიტიკიდან ბიძინა ივანიშვილის ოფიციალური “წასვლის” შემდეგ ხელისუფლებაზე მისი გავლენა არაფორმალური და ბუნდოვანი გახდა; შესაბამისად, მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებების მიღების ადგილიც გაურკვეველი რჩება. პოლიტიკური ელიტა ამ საკითხზე დიდი ვნებით, მაგრამ ექსკლუზიურად პოლიტიკური მიკუთვნებულობით მსჯელობს - ხელისუფლება გვიმტკიცებს, რომ ივანიშვილი ქვეყნის მართვაზე არანაირ ჩრდილოვან გავლენას არ ახდენს და რომ ის „თავისუფალი მოქალაქეა“; ოპოზიცია კი გვარწმუნებს, რომ იგი ქვეყნის არაფორმალურ და ერთპიროვნულ მმართველად რჩება (და არგუმენტს ამყარებს გამანადგურებელი ფრაზით - „როგორც ლიბიაში მუამარ კადაფი იყო“).
ამ კატეგორიული განცხადებების მიღმა კი ჩვენთვის - რიგითი მოქალაქეებისთვის, რომლებიც დასკვნების გამოტანას დამოუკიდებლად ვცდილობთ - გაურკვეველი რჩება ის, თუ ვინ, რამდენად, როდის და როგორ უთანხმებს ივანიშვილს სხვადასხვა საკითხს; ან თავად ივანიშვილი რამდენად, რა სიხშირით თუ ფორმით ითხოვს ჩარევას ქვეყნის მართვის პროცესებში.
არაფორმალური ძალაუფლების წახნაგები
არადა ამ კითხვებზე პასუხების ცოდნას ნამდვილად ვიმსახურებთ. ვარაუდი, - ან, დიპლომატების საყვარელ ენაზე რომ ვთქვათ, “ლეგიტიმური შეშფოთება,” - რომ ივანიშვილი ქვეყნის მართვაში მონაწილეობას განაგრძობს, ჩვენს რეალობაში თვისებრივად ახლებური გაუმჭვირვალობის შემოსვლას ნიშნავს. პოლიტიკური ფორმულებით მოლაპარაკე თავები ამაზე იტყოდნენ, რომ ძალაუფლების ვერტიკალი, რომელიც წინა მთავრობის პირობებში ხელისუფლების აღმასრულებელ შტოს ჰქონდა უზურპირებული, კვლავ ძველებურად არაფორმალურად მუშაობს, ოღონდ მნიშვნელოვანი ცვლილება ისაა, რომ ახლა საერთოდ გასცდა კონსტიტუციურ ჩარჩოებს. შესაბამისად, მოქმედი - უფრო ზუსტად კი, „ხილული“ - პოლიტიკური ლიდერების უფლებამოსილების, ანგარიშვალდებულების და დამოუკიდებლობის საკითხები საგანგაშოდ ბუნდოვან კონტურებს იძენს.
ასეა თუ ისე, ფაქტია - ივანიშვილი, თავისი ძალაუფლებიდან, კაპიტალიდან, ისტორიიდან და კავშირებიდან გამომდინარე, უბრალოდ ობიექტურად ვერ იქნება ამ მთავრობისგან დისტანცირებული და დამოუკიდებელი ფიგურა, ამის გულწრფელი სურვილი და მიზანი რომც ამოძრავებდეს. ეს ჩვენზე კარგად იციან თავად ხელისუფლების წევრებმა, მაგრამ ამ კომპლექსური და საკმაოდ უხერხული სიმართლის თქმა რთული ამოცანაა და გამბედაობასა და სწორი ფორმულირების მოძებნას საჭიროებს. რასაკვირველია, მთავრობისთვის გაცილებით ადვილია წარბშეუხრელად გვიმტკიცოს, რომ ივანიშვილი ახლა სამოქალაქო საზოგადოებას წარმოადგენს და რომ მისი მხრიდან მთავრობის კრიტიკა საქართველოში არც მეტი, არც ნაკლები, “პოლიტიკური კულტურის” განვითარებას წაადგება. ეს მაშინ, როცა ივანიშვილის მიერ ჯერჯერობით ბოლო, ვრცელ ტელეინტერვიუში გაკეთებული განცხადებები ძალიან შორს იყო არსობრივი კრიტიკისგან და ბრაზიანი დირექტორის ინტონაციას უფრო მოგვაგონებდა. არა მგონია პოლიტიკური კულტურის განვითარებას დიდად შეუწყოს ხელი ისეთმა შეფასებებმა, როგორებიცაა “მინისტრები ‘კარგებად’ და ‘ძალიან კარგებად’ დავყავი”; “პრეზიდენტმა ხასიათი გამოავლინა, მე უკეთესს ველოდი”; ან “პრემიერ-მინისტრი ჩემს თავს მაგონებს, არ საჭიროებს რამდენჯერმე გამეორებას”.
მაგრამ რას ვიზამთ. ხელისუფლების მხრიდან ჩვენთან ისე ლაპარაკს, თითქოს ბავშვები ვიყოთ, მიჩვეულები ვართ. კარგად გვახსოვს, წინა მთავრობა როგორი ჟინით გვიყვებოდა ზღაპრებს ქვეყნის კეთილ და მოდერნიზატორ მმართველებსა და მათთან დაპირისპირებულ, ბოროტ და ჩაშმორებულ მუმიებზე. და, ამგვარად გამობრძმედილები, როგორმე იმ ახალ ზღაპარსაც გავუძლებთ, რომელშიც ივანიშვილი მთავრობაზე კულუარულ გავლენას საერთოდ არ ახდენს, საქართველოში სამოქალაქო საზოგადოებას ააღორძინებს და პოლიტიკური კულტურა აჰყავს თვისებრივად ახალ საფეხურზე.
რეაქტიული პოლიტიკის ტყვეობაში
თუმცა, ძალაუფლების ვერტიკალის გაბუნდოვანება კიდევ არ არის დღევანდელი ხელისუფლების ძირეული პრობლემა. ყოველ შემთხვევაში, პირადად მე სირთულეს სხვაგანაც ვხედავ - ზოგადი პერსპექტივის, კომპეტენციის, პროფესიონალიზმის, ღირებულებითი ორიენტირის, პოლიტიკური გაბედულების ნაკლებობაში; იმ ერთიანი, ძლიერი და პოზიტიური ხედვის არარსებობაში, რომელიც აუცილებელია ქვეყნის წარმატებულად გაძღოლისთვის - მით უმეტეს ისეთ ურთულეს ვითარებაში, რომელშიც საქართველო იმყოფება როგორც საშინაო, ისე გეოპოლიტიკური თვალსაზრისით.
ხელისუფლებაში მოსვლიდან თითქმის მეორე წლისთავზე მოქმედი მთავრობის მთავარ საიდენტიფიკაციო ღერძად რჩება წინამორბედისგან გამიჯვნა, მისი მანკიერების ხაზგასმა და საკუთარი უპირატესობის ამ გზით წარმოჩინება. ნაციონალური მოძრაობა კანონს უხეშად უგულებელყოფდა - ჩვენ ამას აღარ ვაკეთებთ; ნაციონალური მოძრაობა ტელევიზიებს პროპაგანდის რუპორად იყენებდა - ჩვენ ამას აღარ ვაკეთებთ; ნაციონალური მოძრაობა პატიმრებს აწამებდა - ჩვენ ამას აღარ ვაკეთებთ. ეს ნაბიჯები ჯერჯერობით ეფექტურია - მოქალაქეებს კვლავაც არ განელებიათ წინა წლების ძალისმიერი პოლიტიკით მიღებული ტრავმები და დაღლილობა და, რომც გაუნელდეთ, ნაციონალური მოძრაობის წარმომადგენლები ამას მყისიერად შეგვახსენებენ, თავიანთი კონფრონტაციული რიტორიკით და უკიდეგანო ეგოცენტრიზმით (აგერ ექსპრეზიდენტი სააკაშვილი საერთოდ მორალური სიმდაბლის ახალ ნიშნულზე დაეცა რამდენიმე დღის წინ მიცემულ ტელეინტერვიუში ზურაბ ჟვანიას ქვრივზე ჭორაობით, რაზეც ახლა ნამდვილად არ ვაპირებ შეჩერებას). მაგრამ სანამ ამგვარი რეაქტიული დამოკიდებულება სახელისუფლო პოლიტიკის ძირითად ბირთვად დარჩება, შორს ნამდვილად ვერ წავალთ.
მით უმეტეს მაშინ, როცა წინა ხელისუფლების ლამის რიტუალური დაგმობის თუ კრიტიკის მიუხედავად, ახალ რეალობაში განვითარებული არაერთი პროცესი თუ მოვლენა კვლავაც აღგვიძრავს უსიამოვნო მოგონებებსა და ეჭვებს. ბოლო ხანებში ამ თვალსაზრისით განსაკუთრებით თავზარდამცემი ამბავი მოხდა - დათა ახალაიას საქმეზე მოწმის სახით დაკითხული შალვა თათუხაშვილის საეჭვო ვითარებაში გარდაცვალება და ოჯახის მტკიცება, რომ მას პროკურატურა სასურველ ჩვენებას წამებითა და დაშინებით გამოსძალავდა. ამ საქმეს თუ ნათელი მყისიერად არ მოეფინება, და თან აუცილებლად დამოუკიდებელი, საერთაშორისო ექსპერტების მიერ, ყველაფერი აზრს დაკარგავს. ეს იქნება ცალსახა ნიშანი, რომ რეალურად მართლაც არაფერი შეცვლილა და რომ კიდევ ერთხელ დავადექით ძალადობის, უსამართლობისა და თავაშვებულობის მანკიერ გზას.
განვლილ „ცხრა წელთან“ ასოციაციებს სხვა ფაქტორებიც იწვევს. პოლიტიკური ოპონენტების საქმეებიდან მნიშვნელოვანი საგამოძიებო მასალების პერიოდულად ინტერნეტით გავრცელება - ისე, რომ გამავრცელებლის ვინაობას ვერასოდეს ვიგებთ - აღძრავს ეჭვებს, რომ ადმინისტრაცია მოწინააღმდეგეების დისკრედიტაციას ისევ ძველი მეთოდით, კომპრომატებით და სკანდალის გამოწვევით ცდილობს; საყდრისში ოქროს უძველესი მაღაროს განადგურების საფრთხის ქვეშ დაყენება მოწმობს, რომ გრძელდება უდიერი და დესტრუქციული მოპყრობა კულტურულ მემკვიდრეობასთან; ახალი და ჭეშმარიტად შოკისმომგვრელი პროექტი “პანორამა თბილისი” აჩვენებს, რომ მმართველი ელიტა ჩვენს ქალაქს კვლავ თავის სათამაშოდ აღიქვამს. ქალაქის ცენტრის და ისტორიული უბნების იერსახის ძირეულად და შეუქცევადად შეცვლა ისე გადაუწყვეტიათ, რომ ჩვენთვის - მოსახლეობისთვის - ფორმალურადაც კი არ უკითხავთ აზრი.
არადა, ნაციონალური მოძრაობის პირობებში თითქოს როგორ დავიღალეთ წინსვლის და განვითარების გაიგივებით შუშის ბრჭყვიალა ფასადებთან და “გრანდიოზულ” პროექტებთან, რომლებსაც რიგითი მოქალაქეებისთვის არანაირი სარგებელი არ მოჰქონდა და მხოლოდ ელიტებისთვის განკუთვნილ სიამოვნებად რჩებოდა. დაგეგმილი ოთხი გიგანტური ბიზნესცენტრი, ერთმანეთთან დამაკავშირებელი საბაგიროებით და “დახრილი ლიფტებით”, რეალურად სხვა არაფერია, თუ არა ამ მიდგომის გაგრძელება - და თანაც უპრეცედენტოდ მასშტაბური და უხეში ფორმით.
უნაყოფო დაძაბულობა
ალბათ სწორედ ასეთი ფონის გამო, პირადად მე დიდწილად გულგრილი დავრჩი იმ ანალიზის თუ ვარაუდების მიმართ, რომლებიც ივანიშვილის ბოლო ინტერვიუს მოჰყვა. რომ ივანიშვილსა და მარგველაშვილს შორის გამოკვეთილი კონფლიქტი პრეზიდენტს დამოუკიდებელ ფიგურად ქცევის შანსს აძლევს; რომ ახლა შესაძლოა ხელისუფლებაში ძალების გადაჯგუფება გააქტიურდეს; რომ პრეზიდენტსა და პრემიერ-მინისტრს შორის ძალაუფლებრივი კონფრონტაცია ღრმავდება და ა.შ. და ა.შ. კი, ხელისუფლების რიგებში გარკვეული კონფლიქტის კონტურები მართლაც იკვეთება და ისიც აშკარაა, რომ მთავრობის წევრთა ნაწილი პრეზიდენტს დიდი სითბოთი და სიმპატიით არ უყურებს. მაგრამ არა მგონია, ამ შიდა დაძაბულობამ რაიმე თვისებრივი გარღვევა მოგვიტანოს ქვეყნის მართვის ან ღირებულებითი დისკუსიის თვალსაზრისით.
ამ ბოლო პუნქტში - ღირებულებების სფეროში - საქმე განსაკუთრებით ცუდად გამოიყურება. მართლა არ ვიცი, რისი იმედი შეიძლება გვქონდეს, როცა მთელ ჩვენს მრავალფეროვან და წარმომადგენლობით მმართველ კოალიციაში ერთი პოლიტიკოსიც კი არ მოიძებნა, რომელიც წინ აღუდგებოდა მათი კოლეგის, სოსო ჯაჭვლიანის უზნეო და შავრაზმულ გამოხდომას მწერალ ზურაბ ქარუმიძის წინააღმდეგ. (ჩემთვის ცნობილი ერთი თუ ორი მოკლე კომენტარი ქარუმიძის პიროვნული თვისებების ქებით შემოიფარგლა და მის წინააღმდეგ დაწყებულ ობსკურანტულ კამპანიას არ შეხებია). მეტიც, არსებობს ვარაუდი, რომ მთავრობამ ქარუმიძის თაობაზე საკადრო გადაწყვეტილება სწორედ ჯაჭვლიანის და „ასავალ-დასავალის“უმსგავსობის გამო შეცვალა. თუ ეს სიმართლეა, მაშინ ჩვენს რეალობაში უკვე გაუმარჯვია უვიცობას, ამორალობას და სიბნელეს, და ყველა განცხადება, რომ „ქართულ ოცნებაში“ შემავალ არაერთ ფაშისტოიდს „პროგრესული“ ძალები გადაწონიდნენ, ილუზია და ტყუილი ყოფილა.
სწორედ ამგვარ, პრინციპულ და მნიშვნელოვან საკითხებზე უკანდახევა და გაბედულების ნაკლებობა აღძრავს ეჭვს, რომ ხელისუფლების რიგებში „გადაჯგუფება“ არ, და ვერ გასცდება არაარსებით ბრძოლას ლოკალური გავლენისათვის. საჯარო სივრცეში ეს კონფლიქტი ალბათ მომავალშიც დაახლოებით ისეთი საკითხებით წარმოჩინდება, როგორებიცაა, მაგალითად, პრეზიდენტის მხრიდან რეზიდენციაში შესვლის მიზანშეწონილობა, ან ის, თუ პრეზიდენტსა და პრემიერს შორის ვისი ხელმოწერა უნდა იყოს ევროკავშირთან ასოცირების ხელშეკრულებაზე. ძალიან მეეჭვება, ივანიშვილის, მარგველაშვილის და ღარიბაშვილის ურთიერთობათა ცვალებადმა კონფიგურაციამ ან ხელისუფლების დანაწილების საჭიროებაზე სიღრმისეულ დისკუსიას მისცეს ბიძგი, ან, მით უმეტეს, ქვეყნის მომავლის შესახებ ხედვებისა თუ იდეების კონკურენციას.
არადა ასეთი ხედვის ქონა ჩვენი დღევანდელი რეალობისთვის სასიცოცხლოდ აუცილებელი მგონია. მესმის, რომ ჯერაც გამოყოლილი გვაქვს ნაციონალური მოძრაობის ავტორიტარული, ზედაპირული და ზემოდან-ქვემოთ მიმართული მოდერნიზატორული პროექტით გამოწვეული დაღლილობა (პროექტით, რომელიც საწყის ეტაპზე ალბათ მოიცავდა თავისებურ ხედვას, თუმცა ძალიან მალე შევიდა უძრაობის, თავაშვებულობის და გაშიშვლებული ძალადობის ფაზაში). მაგრამ ამ დაღლილობამ არ უნდა გვაფიქრებინოს, რომ სიღრმისეული ცვლილებები აღარ გვესაჭიროება. თანმიმდევრული რეფორმები აუცილებელია ყველგან - ქვეყნის მართვის, ქალაქების დაგეგმარების, სამართლის, განათლების, ღირებულებების, სოფლის მეურნეობის, ჯანდაცვის სფეროებში; ხოლო ასეთ კომპლექსურ ტრანსფორმაციას ხელისუფლების რიგებში მცირედი გადაჯგუფებები და არაარსებით საკითხებზე კონფლიქტები კი არა, კომპეტენცია, პოლიტიკური ნება და გაბედული გადაწყვეტილებების მიღების უნარი ესაჭიროება.
ხედვის გარეშე
სწორად გამიგეთ - ლიდერებს შორის ერთიანი ხედვის თუ ნების საჭიროებისთვის ხაზგასმა არც „ძლიერი ხელის“ სურვილს ნიშნავს და, მით უმეტეს, არც ზემოდან-ქვემოთ მიმართული სოციალური ინჟინერიისკენ მოწოდებას. მეტიც - პირადად მე საერთოდ არ მწამს მოსაზრების, რომ ინდივიდებს შეუძლიათ ძირეული და პროგრესული სოციალური ტრანსფორმაციის გამოწვევა. საზოგადოების რეალურ წინსვლას „ქვემოდან“ წამოსული, კოლექტიური ქმედება განაპირობებს - სოციალური, ეკონომიკური თუ კულტურული ჩაგვრის მსხვერპლი ჯგუფების ბრძოლა უფლებებისთვის. მაგრამ ეს ბრძოლა ხელშესახებ შედეგს ვერ მოიტანს, თუკი ლიდერებს მნიშვნელოვანი და უმნიშვნელო საკითხების გარჩევის უნარი და სამართლიანობის მკაფიო ხედვა არ ექნებათ.
იქ, სადაც ხედვა არ არის, ადამიანები იღუპებიან - ასე ჟღერს ბიბლიური ფრაზის თავისუფალი თარგმანი. და ჩვენს რეალობაში ეს ფრაზა ზედმიწევნით რეალისტურ ელფერს იძენს. 19 მარტის ღამით, როცა ტელეეკრანებზე ივანიშვილის ვრცელი ინტერვიუ გადიოდა, აქტივისტები დიდხანს და უშედეგოდ ეძებდნენ თავშესაფარს ორი ბავშვისთვის, რომლებსაც ერთმანეთთან ჩახუტებულებს ეძინათ ცივ ქუჩაში. ორი დღის შემდეგ, 21 მარტს, კიდევ ერთხელ იჩინა თავი შრომის უსაფრთხოების კუთხით არსებულმა უმძიმესმა პრობლემებმა - ჭიათურაში ქარხნის დემონტაჟის დროს 33 წლის მუშა, ლაშა გურული დაიღუპა. ჩვენს ქვეყანაში ბავშვების 27 პროცენტი სიღარიბის ზღვარს მიღმა ცხოვრობს, ყოველწლიურად სამასი ბავშვი იღუპება კვების დეფიციტის გამო, სახელმწიფოს კი ჯერაც არ აქვს შემუშავებული საარსებო შემწეობა, რომელიც კონკრეტულად ბავშვებზე იქნებოდა მიმართული.
უსამართლობა იმდენად მასშტაბურია, რომ მას მნიშვნელოვნად ვერ შეცვლის ცალკეული, დადებითი და შიგადაშიგ პოპულისტური ელფერის მქონე ინიციატივები (ზამთრის თვეებში უსახლკაროთათვის სახელდახელო კარვების აგება იქნება ეს თუ ჯანმრთელობის დაზღვევის გაფართოება). რეალური და შეუქცევადი ცვლილების მოსახდენად მკაფიო პერსპექტივის ქონაა საჭირო. ხედვის, რომელიც ჩვენი ხილული, ჩრდილოვანი, არჩეული თუ დანიშნული ლიდერების რიგებში მწვავე დეფიციტად რჩება.
