ზუსტად 100 წლის წინ, 1910 წლის 21 აპრილს, წიგნების, ჩიბუხების, სიგარებისა და ასანთის კოლოფების გარემოცვაში გარდაიცვალა მარკ ტვენი, ადამიანი-ქვეყანა, იმდროინდელი ამერიკისა და მსოფლიოს, შესაძლოა, ყველაზე სახელოვანი მწერალი.
თავისი პირველი ბიოგრაფოსისთვის უთქვამს გარდაცვალებამდე ერთი წლით ადრე: „ამ ქვეყანას კომეტა გალეასთან ერთად მოვევლინე 1835 წელს. გაისად კომეტა ისევ გამოჩნდება (კომეტა გალეა დედამიწიდან ყოველ 76 წელიწადში ერთხელ ჩანს ხოლმე) და ძალიან დამწყდება გული, თუკი კომეტა გალეას არ გავყვები თან, ეს ჩემი ცხოვრების ყველაზე დიდი იმედგაცრუება იქნება.“ ასეც მოხდა: კომეტასთან ერთად მოსული, მასთან ერთად დაბადებული, კომეტასვე გაჰყვა.
ეს ასტრალური მითოლოგია ნამდვილად შვენის მარკ ტვენს, მწერალს, რომელიც უიტმენზე არანაკლებად განასახიერებდა კოსმოსს, ყოველ შემთხვევაში, როგორც ზოგიერთი ამბობს, „ამერიკული კოსმოსი“ სწორედ მან შექმნა.
ამაზე უილიამ ფოლკნერმა თქვა იაპონიაში, ნაგანოში. წარმოიდგინეთ, ჰიროსიმასა და ნაგასაკის ატომური დაბომბვიდან სულ რაღაც 10 წელია გასული, პერლ ჰარბორიდან – 14. ფოლკნერი კი იაპონელ სტუდენტებს ამერიკულ ლიტერატურაზე ესაუბრება: „მიმაჩნია, რომ მარკ ტვენი პირველი ნაღდი ამერიკელი მწერალი იყო და ჩვენ ყველანი მისი მემკვიდრეები და საქმის გამგრძელებლები ვართ. მწერლები, რომლებიც ტვენამდე ამერიკელებად მიიჩნეოდნენ, სინამდვილეში არ იყვნენ ამერიკელი მწერლები, ისინი ევროპულ სამწერლო ტრადიციას, ევროპულ კულტურას ეფუძნებოდნენ. და მხოლოდ მარკ ტვენთან და უოლტ უიტმენთან ერთად გაჩნდა ნამდვილი, თვითმყოფადი ამერიკული ლიტერატურა... უიტმენმა, მართალია, ტვენზე ადრე დაიწყო წერა, მაგრამ იგი არ იყო დარწმუნებული, რომ ამერიკული ლიტერატურა არსებობდა. ტვენმა პირველმა გააცნობიერა ეს და ამერიკული ლიტერატურის ერთ-ერთ მესაფუძვლედ იქცა. სწორედ ამიტომ ვუწოდებ მას ამერიკული ლიტერატურის მამას, თუმცა იგი არ ყოფილა პირველი ამერიკელი მწერალი.“
„გააცნობიერა, რომ ამერიკული ლიტერატურა არსებობს“ - კარგი სიტყვებია. რა თქმა უნდა, ამერიკული ლიტერატურა მანამდეც არსებობდა, მაგრამ ედგარ პო და ნათანიელ ჰოთორნი, როგორც ჩანს, ისე იყვნენ თხზვაში გართულნი, რომ გაცნობიერებისთვის დრო არ რჩებოდათ. და აი, მოვიდა მარკ ტვენი და ყველაფერი თავის ადგილას დადგა და წინამორბედებსაც დაუფასდათ ღვაწლი: პოსაც, თოროსაც, ემერსონსაც და მელვილსაც.
სხვათა შორის, ბოლო დროს, ზოგიერთი ჩემი მეგობრისა და ნაცნობის დახმარებით აღმოვაჩინე, რომ ამერიკული ლიტერატურა ძალიან მიყვარს, შესაძლოა, ყველაზე მეტადაც. მთელი ცხოვრება ანტიკურ, კლასიკურ რუსულ, ავსტრიულ და ბრიტანულ ლიტერატურას ვიჩემებდი, არადა, აღმოჩნდა, რომ ანტიკური ლიტერატურისთვის იშვიათად ვიცლი, დიდი რუსული ლიტერატურიდან დიდი ხანია არაფერი წამიკითხავს, ბევრ რამეს, ბრიტანული ლიტერატურიდან, მხოლოდ კოლექციისთვის ვკითხულობ, ავსტრიულში კი წასაკითხი თითქმის ამოიწურა. რაღა დარჩა? ამერიკული ლიტერატურა, რომლის „მოწესრიგებითაც“ მარკ ტვენი სიკვდილამდე იყო დაკავებული.
სანამ მოკვდებოდა, ტვენმა მართლა ბევრი რამე მოასწრო. მიუხედავად იმისა, რომ უმძიმესი ცხოვრება განვლო, გადაიტანა მეუღლისა და სამი შვილის გარდაცვალება, იტანჯებოდა ღრმა დეპრესიით, იგი არასდროს კარგავდა ქმნის, ხუმრობისა და თამაშის უნარს. როგორც ზემოთ გვითხრა ფოლკნერმა, იგი ამერიკული ლიტერატურის ერთ-ერთი შემოქმედი იყო, თუმცა ნუ დაგვავიწყდება, რომ მან ამერიკული ლიტერატურის გარდა ჩვენი ბავშვობაც შექმნა, რომელიც წარმოუდგენელი იქნებოდა „ტომ სოიერის თავგადასავლის“ გარეშე.
ცალკე თემაა „ჰეკლბერი ფინის თავგადასავალი“, ერთ-ერთი ყველაზე მოუწესრიგებელი და ამავდროულად, განსაცვიფრებელი ნაწარმოები ლიტერატურის ისტორიაში.
მარკ ტვენი
თუ არ ვცდები, არც ერთ ამერიკელ მწერალზე არ დაწერილა ამდენი წიგნი, ბიოგრაფიები, გამოკვლევები, მონოგრაფიები, მოგონებები, სამეცნიერო სტატიები. იგი თავადაც უწყობდა ხელს ლეგენდების შექმნას, ცხოვრებითაც და შემოქმედებითაც. მისი ფოტოებიც ამ მითოლოგიის ნაწილია, თეთრ ტანისამოსში გამოწყობილი ქათქათა მოხუცი უზარმაზარი ულვაშებითა და გადაწკეპილი წარბებით. ერთი შეხედვით მკაცრი, ამაყი და თავდაჯერებული, მაგრამ, იმავდროულად, სევდიანი და გაბზარული.
ქართულ ტვენს რაც შეეხება, ჩემი თაობა გრიგოლ ყიფშიძის მიერ თარგმნილ „ტომ სოიერზე“ გაიზარდა („ჰეკლბერი ფინის“ თარგმანი თამარ დიასამიძეს ეკუთვნის). რამდენადაც ვიცი, წიგნი რუსულიდან იყო გადმოღებული და სწორედ ამიტომაც გადავწყვიტეთ 6 წლის წინ, ეს ნაწარმოები ახლიდან გვეთარგმნინებინა ვინმესთვის. ეს ჯერ კიდევ ის დრო იყო, როცა გამომცემლობა „არეტეს“ დამფუძნებლები ახალ ავტორებს დავეძებდით და ახალი საგამომცემლო იდეებით დატვირთულები დავდიოდით. ტომ სოიერის თანამედროვე ქართული თარგმანი ერთ-ერთი ასეთი იყო. წიგნი მაშინ ასმათ ლეკიაშვილმა თარგმნა, თარგმნა ლაღად, ერთი სიტყვით, გადმოაქართულა. სწორედ ასმათ ლეკიაშვილის თარგმანმა შემაყვარა ერთი ეპიზოდი, რომელსაც ბავშვობაში რატომღაც ვერ ვამჩნევდი. ესაა საკვირაო ქადაგების სცენა, გახსოვთ, ალბათ, ტომი ჯერ ბუზის ჭერით ირთობს თავს, შემდეგ ხოჭოს ამოიყვანს კოლოფიდან, ბოლოს კი ეკლესიაში ძაღლიც შემოეხეტება და იწყება ერთი ამბავი, ისეთი, სემუელ ბეკეტსაც რომ შეშურდებოდა.
დღეს მარკ ტვენი ისევ ისეთი პოპულარულია, მის ნაწერებს ისევ ისე აკითხებენ შვილებს. შვილები პირველ შთაბეჭდილებებს იღებენ, მშობლები კი ხელახალი აღმოჩენებით ტკბებიან...
თავისი პირველი ბიოგრაფოსისთვის უთქვამს გარდაცვალებამდე ერთი წლით ადრე: „ამ ქვეყანას კომეტა გალეასთან ერთად მოვევლინე 1835 წელს. გაისად კომეტა ისევ გამოჩნდება (კომეტა გალეა დედამიწიდან ყოველ 76 წელიწადში ერთხელ ჩანს ხოლმე) და ძალიან დამწყდება გული, თუკი კომეტა გალეას არ გავყვები თან, ეს ჩემი ცხოვრების ყველაზე დიდი იმედგაცრუება იქნება.“ ასეც მოხდა: კომეტასთან ერთად მოსული, მასთან ერთად დაბადებული, კომეტასვე გაჰყვა.
ეს ასტრალური მითოლოგია ნამდვილად შვენის მარკ ტვენს, მწერალს, რომელიც უიტმენზე არანაკლებად განასახიერებდა კოსმოსს, ყოველ შემთხვევაში, როგორც ზოგიერთი ამბობს, „ამერიკული კოსმოსი“ სწორედ მან შექმნა.
ამაზე უილიამ ფოლკნერმა თქვა იაპონიაში, ნაგანოში. წარმოიდგინეთ, ჰიროსიმასა და ნაგასაკის ატომური დაბომბვიდან სულ რაღაც 10 წელია გასული, პერლ ჰარბორიდან – 14. ფოლკნერი კი იაპონელ სტუდენტებს ამერიკულ ლიტერატურაზე ესაუბრება: „მიმაჩნია, რომ მარკ ტვენი პირველი ნაღდი ამერიკელი მწერალი იყო და ჩვენ ყველანი მისი მემკვიდრეები და საქმის გამგრძელებლები ვართ. მწერლები, რომლებიც ტვენამდე ამერიკელებად მიიჩნეოდნენ, სინამდვილეში არ იყვნენ ამერიკელი მწერლები, ისინი ევროპულ სამწერლო ტრადიციას, ევროპულ კულტურას ეფუძნებოდნენ. და მხოლოდ მარკ ტვენთან და უოლტ უიტმენთან ერთად გაჩნდა ნამდვილი, თვითმყოფადი ამერიკული ლიტერატურა... უიტმენმა, მართალია, ტვენზე ადრე დაიწყო წერა, მაგრამ იგი არ იყო დარწმუნებული, რომ ამერიკული ლიტერატურა არსებობდა. ტვენმა პირველმა გააცნობიერა ეს და ამერიკული ლიტერატურის ერთ-ერთ მესაფუძვლედ იქცა. სწორედ ამიტომ ვუწოდებ მას ამერიკული ლიტერატურის მამას, თუმცა იგი არ ყოფილა პირველი ამერიკელი მწერალი.“
„გააცნობიერა, რომ ამერიკული ლიტერატურა არსებობს“ - კარგი სიტყვებია. რა თქმა უნდა, ამერიკული ლიტერატურა მანამდეც არსებობდა, მაგრამ ედგარ პო და ნათანიელ ჰოთორნი, როგორც ჩანს, ისე იყვნენ თხზვაში გართულნი, რომ გაცნობიერებისთვის დრო არ რჩებოდათ. და აი, მოვიდა მარკ ტვენი და ყველაფერი თავის ადგილას დადგა და წინამორბედებსაც დაუფასდათ ღვაწლი: პოსაც, თოროსაც, ემერსონსაც და მელვილსაც.
სხვათა შორის, ბოლო დროს, ზოგიერთი ჩემი მეგობრისა და ნაცნობის დახმარებით აღმოვაჩინე, რომ ამერიკული ლიტერატურა ძალიან მიყვარს, შესაძლოა, ყველაზე მეტადაც. მთელი ცხოვრება ანტიკურ, კლასიკურ რუსულ, ავსტრიულ და ბრიტანულ ლიტერატურას ვიჩემებდი, არადა, აღმოჩნდა, რომ ანტიკური ლიტერატურისთვის იშვიათად ვიცლი, დიდი რუსული ლიტერატურიდან დიდი ხანია არაფერი წამიკითხავს, ბევრ რამეს, ბრიტანული ლიტერატურიდან, მხოლოდ კოლექციისთვის ვკითხულობ, ავსტრიულში კი წასაკითხი თითქმის ამოიწურა. რაღა დარჩა? ამერიკული ლიტერატურა, რომლის „მოწესრიგებითაც“ მარკ ტვენი სიკვდილამდე იყო დაკავებული.
სანამ მოკვდებოდა, ტვენმა მართლა ბევრი რამე მოასწრო. მიუხედავად იმისა, რომ უმძიმესი ცხოვრება განვლო, გადაიტანა მეუღლისა და სამი შვილის გარდაცვალება, იტანჯებოდა ღრმა დეპრესიით, იგი არასდროს კარგავდა ქმნის, ხუმრობისა და თამაშის უნარს. როგორც ზემოთ გვითხრა ფოლკნერმა, იგი ამერიკული ლიტერატურის ერთ-ერთი შემოქმედი იყო, თუმცა ნუ დაგვავიწყდება, რომ მან ამერიკული ლიტერატურის გარდა ჩვენი ბავშვობაც შექმნა, რომელიც წარმოუდგენელი იქნებოდა „ტომ სოიერის თავგადასავლის“ გარეშე.
ცალკე თემაა „ჰეკლბერი ფინის თავგადასავალი“, ერთ-ერთი ყველაზე მოუწესრიგებელი და ამავდროულად, განსაცვიფრებელი ნაწარმოები ლიტერატურის ისტორიაში.
თუ არ ვცდები, არც ერთ ამერიკელ მწერალზე არ დაწერილა ამდენი წიგნი, ბიოგრაფიები, გამოკვლევები, მონოგრაფიები, მოგონებები, სამეცნიერო სტატიები. იგი თავადაც უწყობდა ხელს ლეგენდების შექმნას, ცხოვრებითაც და შემოქმედებითაც. მისი ფოტოებიც ამ მითოლოგიის ნაწილია, თეთრ ტანისამოსში გამოწყობილი ქათქათა მოხუცი უზარმაზარი ულვაშებითა და გადაწკეპილი წარბებით. ერთი შეხედვით მკაცრი, ამაყი და თავდაჯერებული, მაგრამ, იმავდროულად, სევდიანი და გაბზარული.
ქართულ ტვენს რაც შეეხება, ჩემი თაობა გრიგოლ ყიფშიძის მიერ თარგმნილ „ტომ სოიერზე“ გაიზარდა („ჰეკლბერი ფინის“ თარგმანი თამარ დიასამიძეს ეკუთვნის). რამდენადაც ვიცი, წიგნი რუსულიდან იყო გადმოღებული და სწორედ ამიტომაც გადავწყვიტეთ 6 წლის წინ, ეს ნაწარმოები ახლიდან გვეთარგმნინებინა ვინმესთვის. ეს ჯერ კიდევ ის დრო იყო, როცა გამომცემლობა „არეტეს“ დამფუძნებლები ახალ ავტორებს დავეძებდით და ახალი საგამომცემლო იდეებით დატვირთულები დავდიოდით. ტომ სოიერის თანამედროვე ქართული თარგმანი ერთ-ერთი ასეთი იყო. წიგნი მაშინ ასმათ ლეკიაშვილმა თარგმნა, თარგმნა ლაღად, ერთი სიტყვით, გადმოაქართულა. სწორედ ასმათ ლეკიაშვილის თარგმანმა შემაყვარა ერთი ეპიზოდი, რომელსაც ბავშვობაში რატომღაც ვერ ვამჩნევდი. ესაა საკვირაო ქადაგების სცენა, გახსოვთ, ალბათ, ტომი ჯერ ბუზის ჭერით ირთობს თავს, შემდეგ ხოჭოს ამოიყვანს კოლოფიდან, ბოლოს კი ეკლესიაში ძაღლიც შემოეხეტება და იწყება ერთი ამბავი, ისეთი, სემუელ ბეკეტსაც რომ შეშურდებოდა.
დღეს მარკ ტვენი ისევ ისეთი პოპულარულია, მის ნაწერებს ისევ ისე აკითხებენ შვილებს. შვილები პირველ შთაბეჭდილებებს იღებენ, მშობლები კი ხელახალი აღმოჩენებით ტკბებიან...
