დღეს ძალიან ბევრი კეთდება საბავშვო ლიტერატურისთვის, გამომცემლობათა უმრავლესობის ძირითადი საქმე ფერადი საბავშვო წიგნებია და ბოლო დროს, ყველაზე მეტად, სწორედ საყმაწვილო წიგნის მყიდველი აქტიურობს. ქუჩაში ხშირად შეხვდებით “წიგნის სახლის”, “პარნასის”, ან “სანტა ესპერანსას” საფირმო პარკებით მოსიარულე დედებსა და ბებიებს (ძალიან იშვიათად, მამებსა და ბაბუებსაც), რომელთაც საჩუქრად ნაყიდი წიგნები მიაქვთ პატარებისთვის. თბილისის წიგნის ფესტივალის შემდეგ ნაცნობ-მეგობრებისგან ყოველ წელს ერთიდაიგივე მესმის ხოლმე: “მარტო საბავშვოები ვიყიდე, ჩემთვის კი შევათვალიერე რაღაცეები, მაგრამ ფული დამენანა”.
სამწუხაროდ, საბავშვო წიგნები დანარჩენი ლიტერატურის ლამის ერთადერთ ხსნად მიაჩნიათ ბოლო წლებში. ყოველ შემთხვევაში, თუკი გამომცემლებს ვენდობით, ერთი შემოსავლიანი მიმართულება მეორე, არაშემოსავლიან მიმართულებაში ფულის ჩადების საშუალებას იძლევა. საშუალებას კი იძლევა, მაგრამ ყოველთვის ასე იქცევიან გამომცემლები? რა თქმა უნდა არა. გადაშლი რომელიმე არაშემოსავლიანი ავსტრიელი ავტორის ცუდ ქართულ თარგმანს, ანდა კარგ საენათმეცნიერო გამოკვლევას და აღმოაჩენ, რომ წიგნი ან უცხოურმა ფონდმა დააფინანსა, ან ავტორის მეგობარმა, რომელიც სადმე სანკტ-პეტერბურგში მოღვაწეობს და ჯიგარ თანაკურსელს არ ივიწყებს.
საბავშვო ლიტერატურა მომგებიანი საქმეა, იგი წიგნების მოზრდილი ტირაჟებით დაბეჭდვის საშუალებას იძლევა, თანაც ამ წიგნებს ბეჭდავენ სადმე თურქეთში, ან უნგრეთში, სადაც მაღალპოლიგრაფიული გამოცემა ორჯერ უფრო იაფი ჯდება, ვიდრე ქართულ სტამბებში ასეთივე ხარისხის წიგნის დაბეჭდვა. რატომ? იმიტომ, რომ კანონი გვაქვს “ჭკვიანური”.
ახლა საკითხის მეორე მხარეს მივხედოთ და მერე ცოტათი წავიფილოსოფოსოთ. ბოლო დროს ძალიან ბევრს ვფიქრობ ხოლმე, თუ რა პრობლემების წინაშე დააყენებს მომავალ მკითხველს უფროსების ასეთი მიჯაჭვულობა საბავშვო ლიტერატურაზე (ამ ცნებას ბოლოსკენ უფრო დავაზუსტებ), ანუ რა დახვდება ახალ თაობას, როცა ისინი წამოიზრდებიან და გამოვლენ “სამი გოჭის” ან მაინ რიდის ასაკიდან? აი, აქ იწყება ფილოსოფია, მარტივი, მაგრამ ზუსტი:
ამასწინათ, ალექსანდრ პიატიგორსკის ერთ სტატიაში ამოვიკითხე თანამედროვე ბრიტანელი ფილოსოფოსის, ჯონ ო’ნილის აზრი: “მომავლის ადამიანთა წინაშე ჩვენი ვალდებულებები განსაკუთრებული ფილოსოფიური პრობლემაა”. იქვე იყო ამერიკელი მოაზროვნის, რობერტ გუდინის აბზაციც: “ამ პრობლემის არსი იმაში მდგომარეობს, რომ ჩვენ შეგვიძლია ვავნოთ კიდეც მომავალ თაობებს და ვახეიროთ კიდეც, ხოლო ისინი ვერც დაგვეხმარებიან და ვერც ხელს შეგვიშლიან. ამის გამო პრობლემა ლოგიკურიდან ეთიკურის პლანში ინაცვლებს.”
ჩვენთან სამწუხაროდ ეთიკურს კი არა, მომავლისადმი პასუხისმგებლობის ყველაზე მარტივ წესებსაც არ ითვალისწინებენ. ეს კარგად ჩანს დღევანდელი თბილისის განაშენიანების გეგმიდან, ონის წყალსაცავის იდეიდან და მრავალი სხვა, უკვე განხორციელებული თუ განსახორციელებელი ბრიყვული პროექტიდან. მომავლის პასუხისმგებლობას ვერ აცნობიერებს ვერც თანამედროვე ქართული მწერლობა.
ორტეგა-ი-გასეტი წერდა დიდი ხნის წინ (გასული საუკუნის 30-იან წლებში), რომ მდარე, უფერული, წყალწყალა აზროვნება იმდენად გათამამდა, რომ თავს უფლებას აძლევს, ეს სიმდარე ყველას მოახვიოს თავს, როგორც ცხოვრებისა და აზროვნების ნორმა. ბრიტანელმა კრიტიკოსმა ჯორჯ უოლდენმა კი 90-იანებში თქვა: “დღევანდელი თაობის ბანალური ინფანტილობა იმაში მდგომარეობს, რომ იგი ბავშვებისთვის დაწერილ წიგნებს კითხულობს, და თავადაც წერენ სხვებისთვის ამ წიგნებს, და ეს სხვებიც ბავშვებად მიაჩნიათ, რომლებიც არასდროს გაიზრდებიან. მაგრამ ისინი გაიზრდებიან და ეს იქნება კრახი ახლანდელი პოლიტიკური სისტემისთვის”.
როგორც ვხედავთ, ბრიტანელები ბანალურ ინფანტილობაში დიდ საშიშროებას ხედავენ პოლიტიკური სისტემისთვის, ჩვენთან კი პირიქით, სისტემა დგას “საბავშვო ლიტერატურაზე”, ინფანტილობაზე, უმწიფარობაზე, ბავშვურ შედარებებსა და ენის მოჩლექაზე.
დღევანდელ საქართველოში ეს ინფანტილობა, “საბავშვო ლიტერატურა”, ყველგანაა. მაგალითად, რა არის “საზოგადოებრივი მაუწყებელი”, თუარა “ჩემი პირველი ზღაპრების ვარდისფერი წიგნი” (სხვათა შორის, ასეთი წიგნი რეალურად არსებობს, “ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობის” მიერ გამოცემული 2007 წელს), საქართველოს პრეზიდენტის ყოველ შეხვედრაზე “მოსახლეობასთან” კი მაიკლ მურის “ფარენჰაიტი 9/11”-ის კადრები მახსენდება, თვითმფრინავების შეჯახების ამბავს რომ ჩასჩურჩულებენ ბუშს და ის ამ დროს My Pet Goat-ს უკითხავს პატარებს.
ახლა დროა ქართული ლიტერატურის ინფანტილურ ბუნებაზეც ვთქვათ ორიოდე სიტყვა. მწერლების ბანალურ-ინფანტილურ კონფორმიზმზე აქ არაფერს ვიტყვი, ავტორები ამჯერად არ მაინტერესებს, არამედ ის რაღაცა, რაც თავისდაუნებურად ძალაუფლებას უმყარებს საფუძველს, ძალაუფლებას, რომელიც სხვადასხვა ნიღბის მიღმა იმალება, და ერთ-ერთი ასეთი ნიღაბი, სამწუხაროდ, საბავშვო, ანუ ბავშვური ლიტერატურაცაა. დღეს მთელი ქართული ლიტერატურა, არსებითად, ინფანტილობაშია ჩაფლული, იგი საბავშვოა იმ გაგებით, რომ მისი წაკითხვა მხოლოდ ყურადღებას თუ გადაგატანინებს (საბავშვო ლიტერატურაც ხომ ესაა, მთავარია მოსმენის ან თვალიერების პროცესში ბავშვმა საჭირო რაოდენობის ლუკმა გადაყლაპოს, დროზე დაიძინოს, არ იცელქოს და ა.შ.), ამ ლიტერატურის კითხვას მხოლოდ მოდუნება მოსდევს, ხშირად აპათია გეუფლება ხოლმე, უფრო იშვიათად კი გასართობად თუ გამოდგება. უახლეს ქართულ ლიტერატურაში ვერ ნახავთ ძლიერ, ამბოხებულ, ჭკვიანურ, მახვილგონივრულ, გესლიან ტექსტებს და ძველი თუ ახალი თაობის ქართველი ფსევდო-ბიტნიკები სამწუხაროდ საქმეს ვერ შველიან, ისევე როგორც უცხოურ სამწერლო პიარ-ტექნოლოგიებს აყოლილი და მშობლიურ წიაღში ენასთან ხან წარმატებით და ხან წარუმატებლად მოთამაშე სკანდალისტი ჰერმეტისტები, რომ არაფერი ვთქვათ ენაში და ამბებში ჩაღრმავებულ ნაყოფიერ ოსტატებზე და ხუმარა რომანისტებზე.
მემგონი მიმიხვდით, რომ ზემოთ საბავშვო ლიტერატურას ცოტა სხვა მნიშვნელობით ვგულისხმობდი. კონკრეტულად საბავშვო წიგნებს არაფერს ვერჩი. ამ წერილში არც მისი გამოცემის, თარგმანის, ილუსტრირებისა თუ რედაქტირების ხარისხს ჩავუღრმავდები (იმედია ოდესმე მაგისთვისაც მოვიცლი), მე უბრალოდ ის მადარდებს, თუ რას წაიკითხავს ჩემი შვილი 14 წლის შემდეგ, როცა ის 16-ის გახდება, რას წაიკითხავენ ჩემი მეგობრის შვილები 2-3 წელიწადში. საბავშვო წიგნების ასაკის შემდეგ ხომ უდიდესი უფსკრულია ამოსავსები. ნუთუ სასკოლო თუ საუნივერსიტეტო “რიდერების” იმედად უნდა ვიყოთ, დაჭრილ-დაჩეხილი ტექსტებით, იმპრესიონისტული წინასიტყვაობებითა და იდეოლოგიური კომენტარებით, ნუთუ ჩვენმა შვილებმა იგივე წიგნები უნდა იკითხონ, რასაც ჩვენ ვკითხულობდით 16-18 წლისები?
არ მაწყობს ეგ ამბავი. რატომ უნდა მივაჩეჩო შვილს მაინცდამაინც დოსტოევსკის “იდიოტი”, ჰესეს “ტრამალის მგელი” ან ნიცშეს “ტრაგედიის დაბადება...”? რატომ გვგონია, რომ ისინი უჩვენოდ წიგნებს ვერ მიაგნებენ, თუნდაც იმავე წიგნებს? იქნებ სჯობს “მისტერიების” და კამიუს კითხვას თავისი მწერლები აღმოაჩინონ, ოღონდ ქართულად თარგმნილი? ვინმე ჯონ კენედი ტული ან მალკოლმ ბრედბერი, რომლის შესახებაც ჩვენ არაფერი გვქონდა მაშინ გაგონილი...
აი ახლაც, ეს ორი ავტორი რომ დავასახელე, შთაბეჭდილება დამრჩა, რომ ისევ ვიღაცას რაღაცა შევაჩეჩე. ამიტომ, აღარ გავაგრძელებ ვარაუდებს, უბრალოდ ერთს დავძენ: ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ ეს ყველაფერი, რასაც მოზარდები წაიკითხავენ, მწვავედ თანამედროვე იყოს და მართალი, ნაღდი, ქართულ ენაზე დაწერილი ან ქართულად კარგად თარგმნილი. უცხოენოვანი დედნით ისინი მერეც არაერთხელ ისიამოვნებენ (თუკი სამუდამოდ არ დაანებეს თავი კითხვას), ხშირად იხუმრებენ ხოლმე იმ ძველ თარგმანებზე, იხუმრებენ მწარედაც, როცა დედანს იმ ძველ თარგმანს შეადარებენ, მაგრამ ზუსტად ეცოდინებათ, რომ ის მაინც მათი წარსულია და ყოველთვის ეხსომებათ თავიანთი გაბედულება, როცა ბავშვობიდან გამოსულებმა პირველად გაიარეს მართალი ლიტერატურის ცეცხლში.
სამწუხაროდ, საბავშვო წიგნები დანარჩენი ლიტერატურის ლამის ერთადერთ ხსნად მიაჩნიათ ბოლო წლებში. ყოველ შემთხვევაში, თუკი გამომცემლებს ვენდობით, ერთი შემოსავლიანი მიმართულება მეორე, არაშემოსავლიან მიმართულებაში ფულის ჩადების საშუალებას იძლევა. საშუალებას კი იძლევა, მაგრამ ყოველთვის ასე იქცევიან გამომცემლები? რა თქმა უნდა არა. გადაშლი რომელიმე არაშემოსავლიანი ავსტრიელი ავტორის ცუდ ქართულ თარგმანს, ანდა კარგ საენათმეცნიერო გამოკვლევას და აღმოაჩენ, რომ წიგნი ან უცხოურმა ფონდმა დააფინანსა, ან ავტორის მეგობარმა, რომელიც სადმე სანკტ-პეტერბურგში მოღვაწეობს და ჯიგარ თანაკურსელს არ ივიწყებს.
საბავშვო ლიტერატურა მომგებიანი საქმეა, იგი წიგნების მოზრდილი ტირაჟებით დაბეჭდვის საშუალებას იძლევა, თანაც ამ წიგნებს ბეჭდავენ სადმე თურქეთში, ან უნგრეთში, სადაც მაღალპოლიგრაფიული გამოცემა ორჯერ უფრო იაფი ჯდება, ვიდრე ქართულ სტამბებში ასეთივე ხარისხის წიგნის დაბეჭდვა. რატომ? იმიტომ, რომ კანონი გვაქვს “ჭკვიანური”.
ახლა საკითხის მეორე მხარეს მივხედოთ და მერე ცოტათი წავიფილოსოფოსოთ. ბოლო დროს ძალიან ბევრს ვფიქრობ ხოლმე, თუ რა პრობლემების წინაშე დააყენებს მომავალ მკითხველს უფროსების ასეთი მიჯაჭვულობა საბავშვო ლიტერატურაზე (ამ ცნებას ბოლოსკენ უფრო დავაზუსტებ), ანუ რა დახვდება ახალ თაობას, როცა ისინი წამოიზრდებიან და გამოვლენ “სამი გოჭის” ან მაინ რიდის ასაკიდან? აი, აქ იწყება ფილოსოფია, მარტივი, მაგრამ ზუსტი:
ამასწინათ, ალექსანდრ პიატიგორსკის ერთ სტატიაში ამოვიკითხე თანამედროვე ბრიტანელი ფილოსოფოსის, ჯონ ო’ნილის აზრი: “მომავლის ადამიანთა წინაშე ჩვენი ვალდებულებები განსაკუთრებული ფილოსოფიური პრობლემაა”. იქვე იყო ამერიკელი მოაზროვნის, რობერტ გუდინის აბზაციც: “ამ პრობლემის არსი იმაში მდგომარეობს, რომ ჩვენ შეგვიძლია ვავნოთ კიდეც მომავალ თაობებს და ვახეიროთ კიდეც, ხოლო ისინი ვერც დაგვეხმარებიან და ვერც ხელს შეგვიშლიან. ამის გამო პრობლემა ლოგიკურიდან ეთიკურის პლანში ინაცვლებს.”
ჩვენთან სამწუხაროდ ეთიკურს კი არა, მომავლისადმი პასუხისმგებლობის ყველაზე მარტივ წესებსაც არ ითვალისწინებენ. ეს კარგად ჩანს დღევანდელი თბილისის განაშენიანების გეგმიდან, ონის წყალსაცავის იდეიდან და მრავალი სხვა, უკვე განხორციელებული თუ განსახორციელებელი ბრიყვული პროექტიდან. მომავლის პასუხისმგებლობას ვერ აცნობიერებს ვერც თანამედროვე ქართული მწერლობა.
ორტეგა-ი-გასეტი წერდა დიდი ხნის წინ (გასული საუკუნის 30-იან წლებში), რომ მდარე, უფერული, წყალწყალა აზროვნება იმდენად გათამამდა, რომ თავს უფლებას აძლევს, ეს სიმდარე ყველას მოახვიოს თავს, როგორც ცხოვრებისა და აზროვნების ნორმა. ბრიტანელმა კრიტიკოსმა ჯორჯ უოლდენმა კი 90-იანებში თქვა: “დღევანდელი თაობის ბანალური ინფანტილობა იმაში მდგომარეობს, რომ იგი ბავშვებისთვის დაწერილ წიგნებს კითხულობს, და თავადაც წერენ სხვებისთვის ამ წიგნებს, და ეს სხვებიც ბავშვებად მიაჩნიათ, რომლებიც არასდროს გაიზრდებიან. მაგრამ ისინი გაიზრდებიან და ეს იქნება კრახი ახლანდელი პოლიტიკური სისტემისთვის”.
როგორც ვხედავთ, ბრიტანელები ბანალურ ინფანტილობაში დიდ საშიშროებას ხედავენ პოლიტიკური სისტემისთვის, ჩვენთან კი პირიქით, სისტემა დგას “საბავშვო ლიტერატურაზე”, ინფანტილობაზე, უმწიფარობაზე, ბავშვურ შედარებებსა და ენის მოჩლექაზე.
დღევანდელ საქართველოში ეს ინფანტილობა, “საბავშვო ლიტერატურა”, ყველგანაა. მაგალითად, რა არის “საზოგადოებრივი მაუწყებელი”, თუარა “ჩემი პირველი ზღაპრების ვარდისფერი წიგნი” (სხვათა შორის, ასეთი წიგნი რეალურად არსებობს, “ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობის” მიერ გამოცემული 2007 წელს), საქართველოს პრეზიდენტის ყოველ შეხვედრაზე “მოსახლეობასთან” კი მაიკლ მურის “ფარენჰაიტი 9/11”-ის კადრები მახსენდება, თვითმფრინავების შეჯახების ამბავს რომ ჩასჩურჩულებენ ბუშს და ის ამ დროს My Pet Goat-ს უკითხავს პატარებს.
ახლა დროა ქართული ლიტერატურის ინფანტილურ ბუნებაზეც ვთქვათ ორიოდე სიტყვა. მწერლების ბანალურ-ინფანტილურ კონფორმიზმზე აქ არაფერს ვიტყვი, ავტორები ამჯერად არ მაინტერესებს, არამედ ის რაღაცა, რაც თავისდაუნებურად ძალაუფლებას უმყარებს საფუძველს, ძალაუფლებას, რომელიც სხვადასხვა ნიღბის მიღმა იმალება, და ერთ-ერთი ასეთი ნიღაბი, სამწუხაროდ, საბავშვო, ანუ ბავშვური ლიტერატურაცაა. დღეს მთელი ქართული ლიტერატურა, არსებითად, ინფანტილობაშია ჩაფლული, იგი საბავშვოა იმ გაგებით, რომ მისი წაკითხვა მხოლოდ ყურადღებას თუ გადაგატანინებს (საბავშვო ლიტერატურაც ხომ ესაა, მთავარია მოსმენის ან თვალიერების პროცესში ბავშვმა საჭირო რაოდენობის ლუკმა გადაყლაპოს, დროზე დაიძინოს, არ იცელქოს და ა.შ.), ამ ლიტერატურის კითხვას მხოლოდ მოდუნება მოსდევს, ხშირად აპათია გეუფლება ხოლმე, უფრო იშვიათად კი გასართობად თუ გამოდგება. უახლეს ქართულ ლიტერატურაში ვერ ნახავთ ძლიერ, ამბოხებულ, ჭკვიანურ, მახვილგონივრულ, გესლიან ტექსტებს და ძველი თუ ახალი თაობის ქართველი ფსევდო-ბიტნიკები სამწუხაროდ საქმეს ვერ შველიან, ისევე როგორც უცხოურ სამწერლო პიარ-ტექნოლოგიებს აყოლილი და მშობლიურ წიაღში ენასთან ხან წარმატებით და ხან წარუმატებლად მოთამაშე სკანდალისტი ჰერმეტისტები, რომ არაფერი ვთქვათ ენაში და ამბებში ჩაღრმავებულ ნაყოფიერ ოსტატებზე და ხუმარა რომანისტებზე.
მემგონი მიმიხვდით, რომ ზემოთ საბავშვო ლიტერატურას ცოტა სხვა მნიშვნელობით ვგულისხმობდი. კონკრეტულად საბავშვო წიგნებს არაფერს ვერჩი. ამ წერილში არც მისი გამოცემის, თარგმანის, ილუსტრირებისა თუ რედაქტირების ხარისხს ჩავუღრმავდები (იმედია ოდესმე მაგისთვისაც მოვიცლი), მე უბრალოდ ის მადარდებს, თუ რას წაიკითხავს ჩემი შვილი 14 წლის შემდეგ, როცა ის 16-ის გახდება, რას წაიკითხავენ ჩემი მეგობრის შვილები 2-3 წელიწადში. საბავშვო წიგნების ასაკის შემდეგ ხომ უდიდესი უფსკრულია ამოსავსები. ნუთუ სასკოლო თუ საუნივერსიტეტო “რიდერების” იმედად უნდა ვიყოთ, დაჭრილ-დაჩეხილი ტექსტებით, იმპრესიონისტული წინასიტყვაობებითა და იდეოლოგიური კომენტარებით, ნუთუ ჩვენმა შვილებმა იგივე წიგნები უნდა იკითხონ, რასაც ჩვენ ვკითხულობდით 16-18 წლისები?
არ მაწყობს ეგ ამბავი. რატომ უნდა მივაჩეჩო შვილს მაინცდამაინც დოსტოევსკის “იდიოტი”, ჰესეს “ტრამალის მგელი” ან ნიცშეს “ტრაგედიის დაბადება...”? რატომ გვგონია, რომ ისინი უჩვენოდ წიგნებს ვერ მიაგნებენ, თუნდაც იმავე წიგნებს? იქნებ სჯობს “მისტერიების” და კამიუს კითხვას თავისი მწერლები აღმოაჩინონ, ოღონდ ქართულად თარგმნილი? ვინმე ჯონ კენედი ტული ან მალკოლმ ბრედბერი, რომლის შესახებაც ჩვენ არაფერი გვქონდა მაშინ გაგონილი...
აი ახლაც, ეს ორი ავტორი რომ დავასახელე, შთაბეჭდილება დამრჩა, რომ ისევ ვიღაცას რაღაცა შევაჩეჩე. ამიტომ, აღარ გავაგრძელებ ვარაუდებს, უბრალოდ ერთს დავძენ: ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ ეს ყველაფერი, რასაც მოზარდები წაიკითხავენ, მწვავედ თანამედროვე იყოს და მართალი, ნაღდი, ქართულ ენაზე დაწერილი ან ქართულად კარგად თარგმნილი. უცხოენოვანი დედნით ისინი მერეც არაერთხელ ისიამოვნებენ (თუკი სამუდამოდ არ დაანებეს თავი კითხვას), ხშირად იხუმრებენ ხოლმე იმ ძველ თარგმანებზე, იხუმრებენ მწარედაც, როცა დედანს იმ ძველ თარგმანს შეადარებენ, მაგრამ ზუსტად ეცოდინებათ, რომ ის მაინც მათი წარსულია და ყოველთვის ეხსომებათ თავიანთი გაბედულება, როცა ბავშვობიდან გამოსულებმა პირველად გაიარეს მართალი ლიტერატურის ცეცხლში.
