რადიოჟურნალ "მეათე სტუდიის" მორიგი გამოშვება ძირითადად საქართველოში მიმდინარე საპროტესტო აქციების თემას ეხება. შემოგთავაზებთ ინტერვიუს ევროკავშირის საგანგებო წარმომადგენელთან სამხრეთ კავკასიაში პეტერ სემნებისთან, რომელიც 17 აპრილს ჩვენი რედაქციის სტუმარი გახლდათ; გაგაცნობთ არასამთავრობო ორგანიზაციების ერთი პროექტის შედეგებს; შევეცდებით იმის გარკვევას, თუ რას გამოჰყავს ქუჩაში ხალხი და რატომ ვერ ახერხებენ პოლიტიკოსები თამაშის წესებზე შეთანხმებას; ვისაუბრებთ თეატრისა და ურბანული კულტურის შესახებ.
ინტერვიუ პეტერ სემნებისთან
ნინო გელაშვილი
17 აპრილს რადიო თავისუფლების თბილისის სტუდიის სტუმარი იყო ევროკავშირის საგანგებო წარმომადგენელი სამხრეთ კავკასიაში პეტერ სემნები. მან აღნიშნა, რომ მოქალაქეების ფუნდამენტური უფლებაა შეიკრიბონ და გამოთქვან პროტესტი, თუმცა, სერიოზული პოლიტიკური საკითხების გადასაწყვეტად აუცილებელია პოლიტიკური მხარეები მოლაპარაკებათა მაგიდას მიუსხდნენ. ევროკავშირის საგანგებო წარმომადგენელი აცხადებს, რომ ყველა პოლიტიკურ ძალას საქართველოში კარგად ესმის - რა დევს დღეს სასწორზე.
რადიო თავისუფლება:
- ბოლო დღეების მანძილზე ხვდებით ყველა პოლიტიკურ პარტიას, ყველა პოლიტიკურ ძალას. როგორ შეაფასებდით შექმნილ ვითარებას და როგორ ხედავთ დიალოგის რესურსსა და პერსპექტივას?
პეტერ სემნები:
- ვფიქრობ, საქართველოს დღეს აქვს კარგი შესაძლებლობა ქუჩებში საკითხების გადაჭრის ციკლი სხვა რამით შეიცვალოს. თუკი საქართველოს პოლიტიკური ძალები მოახერხებენ გადაიტანონ ეს მოქმედება პოლიტიკურ ჭრილში, ეს ძალიან კარგი იქნება საქართველოსთვის.
რადიო თავისუფლება:
- ხედავთ, თუ არა ამის პერსპექტივას იმ შეხვედრების შემდეგ, რომელიც გამართეთ?
პეტერ სემნები:
- ვფიქრობ, ყველა მხარეს ესმის რა დევს ახლა სასწორზე. საქმე ეხება საქართველოს მომავალს, როგორ უნდა მართონ ეს ქვეყანა. საქმე ეხება შეთანხმებას თამაშის წესებზე ისე, რომ პოლიტიკური დისკუსია მიმართული იყოს არა მხოლოდ პროცედურულ საკითხებზე, არამედ არსებით საკითხებზე, როგორიც არის ეკონომიკა, სოციალური საკითხები და ა.შ.. მაქვს ძლიერინ შეგრძნება იმისა, რომ, ვისაც დღევანდელ ვითარებაში წვლილი მიუძღვის, აცნობიერებენ საქართველოს მომავალზე პასუხისმგებლობას.
რადიო თავისუფლება:
- ხედავთ, თუ არა მზაობას კომპრომისისთვის ხელისუფლების მხრიდან და არასაპარლამენტო ოპოზიციის მხრიდან?
პეტერ სემნები:
- რა თქმა უნდა, აუცილებელია გარკვეული დათმობა ორივე მხრიდან. რჩევა, რომელსაც ჩვენც ვიძლევით და სხვებიც, არის ის, რომ დემონსტრანტების ძირითადი მიზანი - პრეზიდენტის დაუყოვნებლივ გადადგომის შესახებ გვერდზე უნდა გადაიდოს. არ ვამბობ, რომ მათ უარი უნდა თქვან ამ მოთხოვნაზე. ნებისმიერ დემოკრატიულ ქვეყანაში ეს ლეგიტიმური უფლებაა - წამოაეყენო პოლიტიკური მოთხოვნა კონსტიტუციურ ჩარჩოებში. თუმცა, დიალოგის უზრუნველყოფას ვერ დაეხმარება უპირატეს მიზნად გქონდეს მოლაპარაკებებში შენი პარტნიორის დაუყოვნებლივი წასვლა თანამდებობიდან. ასე რომ, ამ მოთხოვნის არსებობის პარალელურად უნდა წარიმართოს დიალოგი კონსტიტუციურ ცვლილებებზე, საარჩევნო საკითხებზე და აშ., რაშიც ჩართული უნდა იყოს ყველა წამყვანი პოლიტიკური ძალა საქართველოში. ხელისუფლებას რაც ეხება, ის კეთილსინდისიერად უნდა ჩაერთოს დიალოგში და არ უნდა გამოიყენოს ის ოპოზიციაზე დამატებითი ზეწოლისთვის, მარგინალიზაციისა და შეზღუდვისთვის, არამედ პირიქით - უნდა გააძლიეროს კიდეც ის.
რადიო თავისუფლება:
- ოპოზიციის პოზიციებს ამყარებს ის მიტინგები, რომელიც მიმდინარეობს, ის პროტესტი, რომელიც მოსახლეობის მნიშვნელოვან ნაწილს აქვს. რამდენად რეალურად გესახებათ მათი მხრიდან დღეს დათმობებზე წასვლა?
პეტერ სემნები:
- შეუძლებელია იმის ზუსტად თქმა, რა იქნება დიალოგისა თუ მოლაპარაკების შედეგი. ვფიქრობ, ორივე მხარის ინტერესშია, რომ კონფრონტაცია დიალოგის რეჟიმში გადავიდეს. არა მგონია, ოპოზიციის ინტერესში იყოს, რომ საპროტესტო აქციები უბრალოდ მინავლდეს. მანიფესტაციები ოპოზიციას აძლევს გარკვეულ ბერკეტს, რაც უსასრულო ვერ იქნება და, ვიდრე ის არსებობს, ოპოზიციის ინტერესებში უნდა იყოს მისი კონსტრუქციულად გამოყენება. მეორე მხრივ, ხელისუფლების ინტერესშიც არ არის ეს მანიფესტაციები ძირეული საკითხების გადაჭრის გარეშე დასრულდეს. რადგან, თუკი ასე მოხდება, ვშიშობ, რომ კვლავ იგივე განმეორდება, არ ვიცი როდის - სამ, ოთხ, ექვს, თუ თორმეტ თვეში. ახლა არის შესაძლებლობა დაირღვეს ქუჩაში საკითხების გადაჭრის ციკლი, რომელსაც საქართველო უკვე დიდი ხანია მისდევს. თანამედროვე დემოკრატიაში საქმე ასე არ კეთდება. მინდა დავამატო, რომ შეკრების თავისუფლება განუზომლად მნიშვნელოვანია. რაც პარლამენტის წინ ხდება, ამ ძირეული, დემოკრატიული უფლების გამოყენებაა. მაგრამ, ეს არ არის საკითხის გადაჭრა. ამისთვის საჭიროა სხვა მექანიზმები, სხვა ფორუმები, რისთვისაც მოლაპარაკებათა მაგიდა ბევრად უფრო შესაფერისი ადგილია.
რადიო თავისუფლება:
- თქვენ არაერთხელ აღნიშნეთ, რომ პოლიტიკურ მხარეებს კარგად ესმით რა დევს სასწორზე. რა დევს სასწორზე, ხელისუფლების გაგებით და ოპოზიციის გაგებით? ემთხვევა, თუ არა მათი აღქმა ერთმანეთს?
პეტერ სემნები:
- საქმე ეხება საქართველოს მომავალს - როგორ უნდა იმართებოდეს საქართველო, საქართველოს პოლიტიკურ კულტურას, როგორ აღიქმება საქართველო მსოფლიოს მიერ, როგორი ურთიერთობა შეიძლება ჰქონდეთ პარტნიორებს საქართველოსთან. ასე რომ, არაერთ შესაძლო შედეგზეა საუბარი, რომელიც სცილდება იმ საკითხების რიგს, რომელიც პარლამენტის წინ მდგომთა ყურადღების ცენტრშია. აი, ეს ყველაფერი დევს ახლა სასწორზე.
რადიო თავისუფლება:
- საქართველოში არსებობს გარკვეული მოლოდინი ევროკავშირის მიმართ, გარკვეული წარმოდგენა ევროკავშირის როლზე ამ პოლიტიკურნ ვითარებაში. რეალურად, რა როლის შესრულება შეუძლია ევროკავშირს მიმდინარე პროცესში, იქნება, თუ არა ის შუამავალი?
პეტერ სემნები:
- დღეს წამოჭრილი საკითხები უნდა გადაწყდეს საქართველოს პოლიტიკურ მოთამაშეებს შორის. ამგვარი პროცესის შედეგი ლეგიტიმურად უნდა აღიქვას საქართველოს მოქალაქეთა უმრავლესობამ. ამ ვითარებაში შეზღუდულია ნებისმიერი გარე მოთამაშის როლი. არა მგონია, რომ რაიმე სახის ოფიციალური შუამავლობა საჭირო იყოს ამ ვითარებაში. ჩვენ არ ვცდილობთ ასეთი როლის შესრულებას. თუმცა, თუკი ორივე მხარისთვის მისაღები იქნება ჩვენი ამა თუ იმ როლში ხილვა, ჩვენ ამაზე ვიფიქრებთ. ამ ეტაპზე ყოველგვარი ოფიციალური როლის გარეშეც ვაკეთებთ, რაც შეგვიძლია. შემდეგ შევხედავთ, რა შედეგს მოიტანს მოლაპარაკებების პირველი ეტაპი და რას მოითხოვენ ჩვენგან მხარეები.
რადიო თავისუფლება:
- ბრძანეთ, რომ უმრავლესობამ უნდა გადაწყვიტოს როგორი იქნება საქართველოს მომავალი პოლიტიკური ცხოვრება. უმრავლესობის აზრის გასაგებად არსებობს რეფერენდუმისა და არჩევნების გზა. ხელისუფლება არ მიიჩნევს საჭიროდ არც რეფერენდუმს და არც ვადამდელ არჩევნებს. თუკი რეფერენდუმი, ან არჩევნები განმუხტავდა ვითარებას, თვლით, თუ არა კრიზისის ასე გადაჭრას ლეგიტიმურად?
პეტერ სემნები:
- ამ საკითხზე მყარი პოზიციის გამოხატვისგან თავს შევიკავებდი. ახლა საჭიროა მხარეების ერთად დასხდომა და ვნახოთ, რას მოიტანს ეს პროცესი. ამიტომ, როგორც გარე მოთამაშე, მოცემულ ეტაპზე არ გამოთქვამდი ვარაუდს ასეთ საკითებზე.
რადიო თავისუფლება:
- მოელით, თუ არა დიალოგის დაწყებას ხვალ, ზეგ... სააღდგომო დღეებში? გუშინ გამოთქვით აზრი, რომ ეს ტაიმაუტი შეიძლება დიალოგის დასაწყებად იყოს გამოყენებული?
პეტერ სემნები:
- მე შემიძლია მხოლოდ ვიმედოვნო, რომ შედარებითი სიმშვიდე, რომელიც, როგორც ჩანს, იქნება მომავალ დღეებში, გამოყენებული იქნება გარკვეული საკითხების განსჯისთვის და საფუძვლის შესაქმნელად მომავალი კვირისთვის, რომელიც, ჩემი აზრით, მნიშვნელოვანი იქნება.
რადიო თავისუფლება:
- არ შემიძლია არ გკითხოთ მონიტორინგის პროცესის შესახებ, რომელიც თან სდევს აქციებს. როგორია ევროპელი მეთვალყურეების დაკვირვების შედეგი. არასამთავრობო ორგანიზაციები, სახალხო დამცველი, ოპოზიციური პარტიების წარმომადგენლები არაერთ დარღვევასა და ძალადობრივ აქტზე საუბრობენ, შეძლეს, თუ არა ევროკავშირის მეთვალყურეებმა ცაკლეულ შემთხვევებში გარკვევა. წუხელ ოპოზიციის წევრი დააკავეს. აქვე მინდა გკითხოთ რამდენიმე დღის წინ პარლამენტის წინ სცენისა და ტექნიკის დაზიანების ფაქტზე. იმ დროს ოპოზიციის რამდენიმე წევრი სწორედ თქვენთან შეხვედრაზე იმყოფებოდა და დარბევის აქტის მოწმეები გახდნენ. შეეცადეთ, თუ არა ვითარებაში გარკვევას?
პეტერ სემნები:
- 9 აპრილს ღამით და შემდგომ რამდენიმე დღის მანძილზე საქართველოს მთავრობის მოთხოვნით, აქ იმყოფებოდნენ ევროკავშირის პოლიციელი მეთვალყურეები იმისათვის, რომ გვენახა - როგორ განვითარდებოდა მოვლენები და ამავე დროს, სავარაუდოდ, მოეხდინათ ერთგვარი შემაკავებელი ზეგავლენა და მოგვეხდინა დროული რეაგირება, თუკი ამის საჭიროება იქნებოდა. თავს შევიკავებდი გასულ შაბათს მომხდარი ინციდენტის კომენტირებისგან. ზოგიერთი ფაქტი კვლავაც საჭიროებს გარკვევას. სინამდვილეში, მე თავად ვიყავი იქ და მაშინვე ვნახე ინციდენტის შედეგი. რაც ეხება ბოლო დღეების შემთხვევებს, ეს, რასაკვირველია, შემაშფოთებელია. ვესაუბრეთ როგორც ოპოზიციას, ისე მთავრობას და ვუთხარით, რომ საჭიროა აგრეთვე მომხდარის გამოძიება და პრევენციული მოქმედება, რაც ხელს შეუშლიდა ძალადობის გავრცელებას.
რადიო თავისუფლება:
- იმის გამო, რომ ხელისუფლებამ გადაწყვიტა დაძაბულობის დამატებითი მიზეზის აღკვეთის მოტივით, ხალხმრავალი ადგილებიდან გაერიდებინა სამართალდამცავები, სახელმწიფო სამსახურების წარმომადგენლები. ამგვარი ქცევისა და მომხდარი ფაქტების გამო, პოლიტიკურმა ორგანიზაციებმა გადაწყვიტეს თავად გააქტიურდნენ ძალადობის პრევენციისა და მართლწესრიგის დაცვისთვის. რამდენად ნორმალურად თვლით ამას?
პეტერ სემნები:
- რასაკვირველია, ძირითადი პასუხისმგებლობა კანონისა და მართლწესრიგის დაცვაზე პოლიციას ეკისრება. არის ტაქტიკური გადაწყვეტილებები, რომლებიც მსგავს ვითარებაში მიიღება, მაგრამ არსებითად თუ მივუდგებით, მოქალაქეების უსაფრთხოებაზე პასუხისმგებელი პოლიციაა. არ მინდა ცალკეულ ტაქტიკურ გადაწყვეტილებას ჩავუღრმავდე, მაგრამ, ნებისმიერ შემთხვევაში, საჭიროა ბალანსის დაცვა. თუკი ასეთი შემთხვევები გაგრძელდება, ვფიქრობ, თავად ოპოზიციას ექნება სურვილი პოლიცია მეტად იყოს წარმოდგენილი. რაც ეხება აქციების ორგანიზატორებს, თუკი ისინი თავად შეეცდებიან უსაფრთხოების ზომების მიღებას, ამით შეიძლება თავიდან იყოს აცილებული ზოგიერთი ინციდენტი, მაგრამ, თუკი ის მაინც მოხდება, ეს არ არის რაიმე სახის სამოქალაქო მილიციის საქმე, ამაში სამართალდამცავები უნდა ჩაერთონ.
რადიო თავისუფლება:
- დიდი მადლობა მობრძანებისთვის.
პეტერ სემნები:
- დიდი მადლობა და ნება მომეცით, თქვენს მსმენელებს ბედნიერი და მშვიდობიანი აღდგომა ვუსურვო.
რატომ ვერ ახერხებენ ქართველი პოლიტიკოსები თამაშის წესებზე შეთანხმებას
ჯიმშერ რეხვიაშვილი
საქართველოს უახლოეს ისტორიაში იშვიათია წელიწადი, რომელსაც სამოქალაქო დაპირისპირებისა და მასშტაბური საპროტესტო აქციების გარეშე ჩაევლოს. გასული საუკუნის 90-იან წლების დასაწყისში ხელისუფლებისა და ოპოზიციის ურთიერთობა მშვიდობიანი ბრძოლის ფარგლებსაც კი გასცდა და სამოქალაქო ომში გადაიზარდა. მიტინგებისა და დაპირისპირების გარეშე ქართულ საზოგადოებას არც მომდევნო წლებში უცხოვრია, თუმცა საპროტესტო აქციების სიმრავლით გამორჩეული აღმოჩნდა უკანასკნელი ორი წელიწადი. რას გამოჰყავს ქუჩაში ხალხი და რატომ ვერ ახერხებენ პოლიტიკოსები თამაშის წესებზე შეთანხმებას?
“ჯოს! ჯოს!“ - ეს ის შეძახილია, რომელსაც მიტინგზე მისული ადამიანი ვერაფრით აარიდებს თავს, მიტინგზე კი ერთხელ მაინც ყველა ქართველია ნამყოფი. მიტინგზე მისული მოქალაქეები ამტკიცებენ, რომ ქვეყნის ინტერესების დასაცავად იბრძვიან; როგორც წესი, იმასვე ამტკიცებენ მათი ოპონენტები, ანუ ყველა ამბობს, რომ მათი ზრუნვის საგანი საქართველოა. აი, რას ფიქრობენ თბილისელების საქართველოში მიმდინარე საპროტესტო აქციების შესასახებ:
ლეილა ქ. 46 წლის: „მშვიდობიანად უნდა შეიცვალოს ქვეყანაში წყობა, რომ არ დაიღვაროს სისხლი. ამდენი ხალხი მომხრეა მთავრობისა და პრეზიდენტის მშვიდობიანად გადადგომისა.“
გიორგი ზ. 53 წლის: „ჭკუა ვერ ვისწავლეთ ქართველებმა. 20 წელია სკამების გულისთვის ვებრძვით ერთმანეთს.“
ნინო დ. 59 წლის: „ეს მოიტანს საშინელებას. გაახარებს ჩვენ მტერს. არასასიამოვნოა, როცა ერის ნაწილი არის ასეთი სუსტად მოაზროვნე.“
ქეთევან ტ. 38 წლის: „დათმობაზე უნდა წავიდეს და ყველაფერი კარგად, მშვიდობიანად დამთავრდება.“
თბილისელთა ამ მოსაზრებებს თანაბრად იზიარებენ პოლიტიკოსებიც. ოპოზიციის ლიდერი ლევან გაჩეჩილაძე ამბობს, რომ ხელისუფლება აუცილებლად უნდა შეიცვალოს, ოღონდ ისე, რომ ქვეყნის ინტერესები არ დაზარალდეს.
„თქვენ რა გგონიათ ეხლა, ჩვენ გიჟები და გადარეულები კი არა ვართ. გასაგებია, რომ ერთ მხარეს გიჟია, ჩვენც ხომ არ გავგიჟდებით, ხალხო! საქართველო დგას ჩვენს უკან!“ - განაცხადა გაჩეჩილაძემ ერთ-ერთ მიტინგზე სიტყვით გამოსვლისას.
ოპოზიციის მსგავსად, საქართველოზე ზრუნვა არც ხელისუფლებას ავიწყდება. პარლამენტის თავმჯდომარე დავით ბაქრაძე ლაპარაკობს იმ საფრთხეზე, რომელიც ოპოზიციის სიხისტითა და დიალოგზე უარის თქმით შეიძლება დაემუქროს საქართველოს.
„უნდა გვახსოვდეს, რომ, ქვეყანაში ვითარების კონტროლიდან გამოსვლის შემთხვევაში, არსებობს რეალურად დაინტერესებული ძალა, რომელიც ისარგებლებს ამით“, განაცხადა დავით ბაქრაძემ, რომლის თქმითაც, თუ ქვეყანაში შექმნილი ვითარება კონსტიტუციის ჩარჩოებიდან გავა, ამითი ვერავინ მოიგებს.
თუმცა მოქმედი პოლიტიკური კლასი ვერც იმას ახერხებს, რომ პოლიტიკურ ბრძოლაში გამარჯვებული სამართლიან თამაშში გამოვლინდეს. მეტიც, პოლიტიკოსები ვერ ახერხებენ ყველაზე მნიშვნელოვანზე, თამაშის წესებზე შეთახმებას, არადა, როგორც დასავლური კულტუროლოგიისა და კულტურის ისტორიის ერთ-ერთი გამოჩენილი წარმომადგენელი იოჰან ჰაიზინგა ნაშრომში „კაცი მოთამაშე“ შენიშნავს, ამ წესებზე ევროპის მთელ რიგ ქვეყნებში ჯერ კიდევ ორი საუკუნის წინ შეთანხმდნენ. აი, რას ამბობს ცნობილი მეცნიერი:
„პოლიტიკური ბრძოლა არსებითად თამაშის ნორმების მიხედვით მიმდინარეობს. მათ, როგორც წესი, პიროვნული შეჯიბრის მომენტები განსაზღვრავს. არის ერთი დიდი მატჩი, რომელშიც მატადორები მეტოქის დაშამათებას ესწრაფვიან ისე, რომ ზიანი არ მიაყენონ თავიანთ უსერიოზულესი ზრუნვის საგანს - ქვეყნის ინტერესებს.“
იოჰან ჰაიზინგას ნაშრომი „კაცი მოთამაშე“ ქართულად არასამთავრობო ორგანიზაციამ, „მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიურმა ინსტიტუტმა“, ჯერ კიდევ 1997 წელს გამოსცა. მთარგმნელი, ფილოსოფოსი გია ნოდია ამბობს, რომ თამაშის ელემენტები ჭარბადაა ქართველ პოლიტიკოსთა ქცევაშიც, თუმცა, ნოდიას თქმით, ესაა ერთგვარი სახიფათო თამაში.
2007 წლიდან სულ დაპირისპირებაა, მაგრამ რაღაცნაირად ბოლო მომენტში თითქოს ჩერდებიან მოთამაშეები და მთლად არ გადადიან იმ ზღვარს, საიდანაც შესაძლოა სამოქალაქო ომი დაიწყოს, მაგრამ,მეორე მხრივ, ეთამაშებიან ამ ზღვარსაც. ისე ლაპარაკობენ, რომ ლოგიკურად შემდეგი ნაბიჯი სამოქალაქო ომი უნდა იყოს, იმიტომ რომ ხელისუფლებას ახასიათებენ როგორც მოსისხლე მტერს. თუ ხშირად იტყვი, რომ ხელისუფლება არის მოსისხლე მტერი, რაღაცნაირად აჩვევ ხალხს, რომ შეიძლება სისხლიც დაიღვაროს და მოხდეს სამოქალაქო ომი“, - ამბობს გია ნოდია, რომლის თქმითაც, პოლიტიკოსები, ხშირ შემთხვევაში, უპასუხისმგებლო განცხადებებს აკეთებენ და ამით საფრთხეს უქმნიან ქვეყნის განვითარებას. მდგომარეობას ართულებს ისიც, რომ დაპირისპირებული მხარეები, პოლიტიკური პროცესის პარალელურად, თამაშის წესების შეცვლასაც ცდილობენ. ფსიქოლოგ ზურაბ მხეიძის თქმით, ხელისუფლების მხრიდან ოპოზიციისთვის დიალოგის შეთავაზება უფრო ფანდია, ვიდრე მიღებული წესებით თამაში.
„ისევ ტექნოლოგიაზეა ლაპარაკი. იმისათვის, რომ ოპონენტი გააჩერო, არ უნდა ათამაშო თავის მოედანზე. 7 ნოემბრისთვის ოპოზიცია არ ელოდა დარბევას, მაგრამ დაარბიეს. 9 აპრილს ქუჩაში გამოსულ ადამიანებს რეალურად დარბევის მოლოდინი ჰქონდათ, ეგონათ, რომ ხელისუფლება მიიღებდა მკაცრ ზომებს, მაგრამ ასე არ მოხდა. რატომ? ცხადია, ოპონენტს სთავაზობენ იმ თამაშის წესებს, რომლისთვისაც ის მზად არ არის,“ - ამბობს ზურაბ მხეიძე.
თამაშის წესების ცვლილებების გარდა, საქართველოში პარტიათა პაექრობის ცივილიზებული მეთოდების დამკვიდრებას ართულებს დაბალი პოლიტიკური კულტურაც. განვითარებული დემოკრატიის ქვეყნებში პოლიტიკოსები არ ებღაუჭებიან სკამს და არ ცდილობენ აკრძალული მეთოდებით ძალაუფლების შენარჩუნებას. რადიო თავისუფლების არქივში შემონახულია ესტონეთის ყოფილი პრემიერ-მინისტრის მარტ ლაარის ხმის ჩანაწერი, რომლიდანაც კარგად ჩანს თანამდებობისადმი ევროპელი პოლიტიკოსების დამოკიდებულება.
მარტ ლაარი: „ჩვენთვის სრულიად ნათელი იყო, რომ როდესაც ყველა ამ რეფორმას განვახორციელებდით, ჩვენ ძალიან მალე გაგვყრიდნენ, რადგან არც ერთი ქვეყნის მოსახლეობას არ შეუძლია ამ მასშტაბის ცვლილებებში ცხოვრება. საკუთარ თავს კამიკაძეებად ვთვლიდით. გავაკეთებთ ჩვენს საქმეს და წავალთ.“
თუმცა ის, რაც განვითარებული დემოკრატიის ქვეყნებში იოლი სათქმელი და შესასრულებელია, წარმოუდგენლად რთულია საქართველოში. დამოუკიდებლობის აღდგენიდან ლამის ოცი წლის თავზე არჩევნები, როგორც ხელისუფლების შეცვლის კანონიერი მექანიზმი, კვლავინდებურად არაეფექტიანია. რა არის ამის მიზეზი? შეკითხვას რესპუბლიკური პარტიის ერთ-ერთი ლიდერი, ლევან ბერძენიშვილი,ასე უპასუხებს: „ჩემი აზრით, იმის ბრალია, რომ ხელისუფლება და არჩევნები არ არის ორი სხვადასხვა ინსტიტუტი. ყველა ხელისუფლება, რომელიც კი მოვიდა, ინსტიტუტებს კი არ ქმნიდა, არამედ ქმნიდა საშუალებას, რომ იგი დიდხანს დარჩენილიყო. არც ერთი ჩვენი ხელისუფალი არ მოსულა იმისთვის, რომ სახელმწიფო აეშენებინა.“
სახელმწიფოს შენებასა და წინსვლას ასევე აფერხებს სამოქალაქო ინსტიტუტების სუსტი განვითარება და საზოგადოების ტოტალური უნდობლობა ფორმალური პროცედურებისადმი. ფილოსოფოს გია ნოდიას დაკვირვებით, ეს უნდობლობა მხოლოდ არჩევნებზე როდი ვრცელდება.
„ნდობის ხარისხი ყველაფრის მიმართ დაბალია. ითვლება, რომ ყველაფერი ჩაწყობით კეთდება. ხალხში გამჯდარია აზრი, რომ ყველაფერი ვიღაცის მიერაა მანიპულირებული, ანუ საქართველოში მცხოვრები ადამიანები ფორმალურ პროცედურებს ნაკლებად ენდობიან. შევეჩვიეთ, რომ სამოქალაქო გაერთიანებები და ის, რაც სამოქალაქო სივრცეში ხდება, ყველაფერი ტყუილი და მოჩვენებითია, ერთადერთი და ნამდვილი არის, ასე ვთქვათ, ჯიგრული ურთიერთობა ძმაკაცებში, მეგობრებსა და ნათესავებში. ესაა ნამდვილი, დანარჩენი კი ყველაფერი ტყუილია. ამგვარი ცნობიერება ძალიან ღრმადაა გამჯდარი,“ - ამბობს გია ნოდია. მისი თქმით, ამგვარი ცნობიერების გამოვლინებაა ის, რომ საზოგადოებრივი ინტერესები არ არის გააზრებული და არტიკულირებული; ადამიანები, როგორც წესი, მსჯელობენ ემოციურად, რაციონალური გააზრების გარეშე, რის გამოც გამოსავლის ძებნისას სჭარბობს ემოცია. ნოდიას თქმით, ვითარება დროთა განმავლობაში გამოცდილების დაგროვებით, წარმატებული პრეცედენტების შექმნითა და სისტემური ცვლილებებით თუ შეიცვლება. წინააღმდეგ შემთხვევაში, საზოგადოებას, რომლის არჩევანს ჭარბი ემოციური ელემენტი განაპირობებს და რომელიც გამუდმებით ერთგვარი პოლიტიკური ჯადოქრის მოლოდინშია, სისტემატურად მოუწევს „ჯოს, ჯოსა“ და „წადი, წადის“ ძახილი.
”ცვლილებაა საჭირო... ცვლილება უნდა იყოს... ”
მარინა ვაშაყმაძე
უკვე მერამდენე დღეა თბილისში ხალხმრავალი მიტინგები და მანიფესტაციები გრძელდება. აქციების მონაწილეები ღამეს კარვებსა და საგანგებოდ დამზადებულ საკნებში ათევენ. დაძაბულობა სულ უფრო იზრდება. ”საქართველოში შეკრებებსა და მანიფესტაციებზე დაკვირვების გამოცდილება არ არსებობს, ამ გამოცდილებას ახლა ვიძენთო”, - ამბობენ ”სამოქალაქო მანიფესტის” ეგიდით გაერთიანებული არასამთავრობო ორგანიზაციების წარმომადგენლები. ,,მრავალეროვანი საქართველო”, ”კონფლიქტებისა და მოლაპარაკებების საერთაშორისო ცენტრი”, ”კავკასიის ქალთა ქსელი”, ” თანასწორობის ინსტიტუტი”, ”კონსტიტუციის 42 მუხლი”, ”კანონი ხალხისათვის” და სხვები, სულ 11 არასამთავრობო ორგანიზაცია, პირველი ერთობლივი პროექტის - თბილისის მოსახლეობის სატელეფონო გამოკითხვის - შედეგებს აქვეყნებს. რატომ გახდა საჭირო მისი ჩატარება და რა აჩვენა ამ გამოკითხვამ?
საპროტესტო აქციების მონაწილეთა მოთხოვნა ერთადერთია და იგივე რჩება: ”უნდა გადადგეს პრეზიდენტი... უნდა გადადგეს! “
საქართველო ელოდება აღდგომას და იმას, რა იქნება აღდგომის შემდეგ...
მანამდე კი საზოგადოების წარმომადგენლები და არასამთავრობო ორგანიზაციები შექმნილ სიტუაციაში თავიანთ როლსა და პასუხისმგებლობაზე საუბრობენ. ჩნდება ახალი ინიციატივები...
კონფლიქტოლოგი გოგი ხუციშვილი ამბობს, რომ ახლა არა მხოლოდ იმის მონიტორინგია საჭირო, თუ უფლებათა დარღვევის რა შემთხვევებია და რა ინციდენტები ხდება ქალაქში აქციებთან დაკავშირებით, არამედ საჭიროა იმის მონიტორინგიც, თუ რას ფიქრობს ხალხი და რა წინადადებები მოდის მოსახლეობისგან.
ორგანიზაცია ”კონფლიქტებისა და მოლაპარაკებების საერთაშორისო ცენტრი” ერთ–ერთი მონაწილეა არასამთავრობო ორგანიზაციათა ინიციატივისა, რომელიც ”სამოქალაქო მანიფესტის” ეგიდით ჩატარდა. ამ ინიციატივის არსსა და მიზანს გოგი ხუციშვილი ასე განმარტავს: „ ჩემი აზრით, ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ გავიგოთ ხალხის განწყობა და გავიგოთ, რაში ხედავს მოსახლეობა გამოსავალს.
”სამოქალაქო მოძრაობა - მრავალეროვანი საქართველოს” აღმასრულებელი დირექტორი აგიტ მირზოევი კი ამბობს, რომ ”სამოქალაქო მანიფესტი” საზოგადოებაში არსებული მოთხოვნების საფუძველზე შეიქმნა: ,,ეს არასამთავრობო ორგანიზაციათა გაერთიანება, რომელიც ახლახან შევქმენით, იმ მოთხოვნების მიხედვით მუშაობს, რომლებიც დღეს რეალურად არსებოს საზოგადოებაში. უპირველეს ყოვლისა, ეს არის ინფორმირებულობის დეფიციტი, საზოგადოების ჩართულობა და გავლენის შესაძლებლობა პოლიტიკურ პროცესებზე. ”
იმას, თუ რა იგულისხმება ამ ჩართულობაში, კიდევ უფრო აკონკრეტებს ზაქარია ქუცნაშვილი,ხელმძღვანელი ორგანიზაციისა ,,კანონი ხალხისათვის”: იქიდან გამომდინარე, რომ შეკრებებმა და მანიფესტაციებმა პერმანენტული ხასიათი მიიღო და ხელისფლების გადადგომა აქტუალურია, რაც იმას ნიშნავს, რომ საკითხი რამენაირად უნდა გადაწყდეს, სამოქალაქო საზოგადოება დაფიქრდა იმ ადამიანების ჩართულობაზე, ვინც სხვადასხვა მიზეზის გამო ვერ ერთვება პროცესში. ეს შეიძლება იყოს ჯანმრთელობა, შეიძლება იყოს ასაკობრივი მდგომარეობა, შეიძლება იყოს ოჯახური მდგომარეობა, ინვალიდობა და მრავალი სხვა მიზეზი... მათ აქვთ სურვილი და ვერ ერთვებიან. გვინდოდა გაგვეგო იმ ხალხის აზრი, ვინც ფიზიკურად ვერ მიდის შეკრებაზე და ვერ იღებს მონაწილეობას მანიფესტაციაში, მაგრამ თანაუგრძნობს.. ან, პირიქით, მოწინააღმდეგეა... სწორედ ამიტომ დავიწყეთ გამოკითხვების წარმოება...” - ამბობს ზაქარია ქუცნაშვილი.
რა გამიკითხვებზეა საუბარი?
”კავკასიის ქალთა ქსელის” ხელმძღვანელის ნინო ციხისთავის განმარტებით, ეს გამოკითხვა 14-15 აპრილს ჩატარდა. მასში მონაწილეობა 500-მა რესპონდენტმა მიიღო, რომელთაც ”სამოქალაქო მანიფესტის” წევრებმა შემდეგი კითხვებით მიმართეს:
- არის თუ არა დღეს პოლიტიკური კრიზისი საქართველოში?
- არის თუ არა გამოსავალი ამ მდგომარეობიდან?
- რაში ხედავენ ისინი გამოსავალს?
გამოკითხვის ინიციატორები ამბობენ, რომ მოსახლეობა ძალიან აქტიური გამოდგა. ”თითქმის ყველა ამბობდა, რომ მთავარია მშვიდობიანად მოხდეს ყველაფერი, მთავარია უსისხლოდ მოხდეს, ძალადობა არ იყოს გამოყენებული და აი, ამ მხრივ, ძალიან შფოთავენ”, - გვითხრა ნინო ციხისთავმა.
გამოკითხვის შედეგებს კი რაც შეეხება: პირველი კითხვა, როგორც უკვე ვთქვით, პოლიტიკურ კრიზისს უკავშირდებოდა. ნინო ციხისთავის გაანმარტებით, როდესაც ხელისუფლება ამტკიცებს, რომ პოლიტიკური კრიზისი ქვეყანაში არ არის, თბილისის მოსახლეობა ამას ცალსახად უპასუხებს, რომ კრიზისი ნამდვილად არის. ასეთი პასუხის პროცენტული მაჩვენებელი ძალიან მაღალია - 70 %. კვლევის მიხედვით, გამოკითხულთა მხოლოდ 4 % ამბობს, რომ კრიზისი არ არის. 10% ამბობს - ”არ ვიცი”.
მართლაც, გვაინტერესებდა პოლიტიკური კრიზისის თაობაზე საზოგადოების აზრიო, - ამბობს აგიტ მირზოევი, - აზრი, რომელიც დაეხმარება და ხელს შეუწყობს მშვიდობიან გამოსავალს, აი, ამ კრიზისული სიტუაციიდანო. ”პოლიტიკური კრიზისი სახეზეა, - თქვა მან. - დღეს ამას ვერავინ ვეღარ უარყოფს, საერთაშორისო თანამეგობრობაც კი.”
რა შედეგები აჩვენა კრიზისიდან გამოსავლის გზებზე საუბარმა?
ნინო ციხისთავი ამბობს, რომ ისედაც ცნობილია, ყველაზე მეტად გამოსავლის გზას ხალხი რომ ხედავსო. აქაც თბილისის მოსახლეობის უმრავლესობა ამბობს: ”ყოველთვის არის, უდავოდ არის გზა და გამოსავალი ... ” - ამას თურმე 70 % ამბობს. გამოსავალს მხოლოდ 3 % ვერ ხედავს. დანარჩენი კვლავ ამბობს: ”არ ვიცი”.
მაგრამ განსაკუთრებით საინტერესო, ალბათ, ის არის, კონკრეტულად რა გამოსავალს ხედავენ კრიზისიდან საქართველოს მოქალაქეები. გამოკითხულთა 18 პროცენტმა თქვა, რომ მხარეები აუცილებლად უნდა დასხდნენ მოსალაპარაკებლად, რომ ეს უსისხლოდ უნდა გადაწყდეს და ძალის გამოყენების გარეშე. ნინო ციხისთავი ამბობს, რომ, თუ მონაცემებს დავაჯამებთ, გამოკითხულთა 50 პროცენტი მბობს, რომ პრეზიდენტი უნდა გადადგეს; 18 პროცენტი თვლის, რომ იგი უნდა დარჩეს.
უკვე ვთქვით, რომ ეს გამოკითხვა მხოლოდ თბილისელთა განწყობას ასახავს. თანაც, მხოლოდ მათ განწყობას, ვინც აქციებში არ მონაწილეობს. ორგანიზატორები ამბობენ, რომ მათ ასევე დაგეგმილი აქვთ მანიფესტანტების გამოკითხვა.
არის თუ არა დაგეგმილი იმის გარკვევა, რას ფიქრობს ხალხი საქართველოს რეგიონებში? \
- ეს პრობლემატურია, - უთხრა რადიო თავისუფლებას აგიტ მირზოევმა. – ”იმ ხუთ რეგიონში, სადაც ჩვენ წარმომადგენლობები გვაქვს, საკმაოდ სერიოზულ პრობლემებს ვაწყდებით. მოსახლეობა ნაკლებად არის ინფორმირებული, რა ხდება დანარჩენ საქართველოში, და ადგილობრივები სრულიად არაერთგვაროვნად აღიქვამენ იმას, რაც ხდება ცენტრში. ”
გოგი ხუციშვილი ამას ადასტურებს და დასძენს, რომ ”სამოქალაქო მანიფესტი” სხვა ღონისძიებებსაც გეგმავს იმის უკეთ გასარკვევად, თუ რას ფიქრობს ხალხი: ”მთავარია, გავარკვიოთ, როგორ ხედავს ხალხი კრიზისიდან გამოსავალს და გამოკვეთილი იყოს კონკრეტული წინადადებები. მოსაზრებები, რომლებიც ემყარება არა მხოლოდ საექსპერტო აზრს, არამედ მოსახლეობის აზრს, იმიტომ რომ ხალხი მსჯელობს ამ საკითხებზე, ფიქრობს და უკვე სერიოზულად იკვეთება განწყობები, ის გამოსავალი, რომელიც, შესაძლოა, ჩვენ ნაკლებად სავარაუდოდ მიგვაჩნია, მაგრამ, შესაძლოა, მოსახლეობისათვის იყოს გაცილებით რეალური, ვიდრე პოლიტიკოსებს მიაჩნიათ. ამიტომ პოლიტიკოსებს მოსახლეობის ეს აზრი აუცილებლად უნდა მიეწოდოს.”
კითხვას, გაკეთებულა თუ არა რაიმე მსგავსი აქამდე, გოგი ხუციშვილი უპასუხებს:
- აქამდე არ კეთდებოდა. ახლა იწყება ეს მუშაობა.
- და რატომ არ კეთდებოდა?
- ძნელია მაგაზე პასუხი. - ამბობს ღიმილით და დასძენს. - რა თქმა უნდა, ნამდვილად უნდა ყოფილიყო აქამდეც გაკეთებული.
თუმცა მას შემდეგ, რაც საპროტესტო აქციები დაიწყო, თბილისში კიდევ ერთი გამიკითხვა ჩატარდა და - საკმაოდ ავრორიტეტული. ”გელაპ ინტერნეიშენალის” ვებგვერდზე წაიკითხავთ: ”10 და 11 აპრილს გელაპმა და IPM-მა თბილისის მცხოვრებთა სატელეფონო გამოკითხვა ჩაატარეს და დაადგინეს, რომ მოსახლეობის 42% მხარს უჭერს ვადამდელ საპრეზიდენტო არჩევნებს, 25 % - წინააღმდეგია, ხოლო 33 პროცენტმა განაცხდა, რომ არ იცის, ან უარი თქვა პასუხზე.
პასუხებზე უარი შემაშფოთებელ ფაქტორად მიაჩნია ზაქარია ქუცნაშვილს:
ასეთი სეგმენტის არსებობა, რომელიც უარს ამბობს გამოკითხვაში მონაწილეობაზე, მიანიშნებს, რომ შიშის სინდრომი ისევ არსებობს და, მიუხედავად იმისა, რომ რესპონდენტებს ვეუბნებით, ვინა ვართ, რა გამიკითხვაა, მაინც უარს ამბობენ პასუხზე.
გეოპოლიტიკური კვლევის საერთაშორისო ცენტრის თავმჯდომარე თენგიზ ფხალაძე კიდევ ერთ პრობლემაზე საუბრობს:
” სამწუხაროდ, დაიწყო იმით მანიპულირება, თუ რამდენად გამოხატავს ესა თუ ის პროცესი ხალხის ნებას - ვის მხარეზეა ხალხი... მე ვფიქრობ, რომ ნებისმიერი პოლიტიკური გადაწყვეტილება ხალხის დაკვეთის შესრულება უნდა იყოს. დღეს თქვენ რომ გადახედოთ მოსახლეობის იმ სპექტრს, რომელიც რუსთაველის გამზირზე იმყოფება, ეს ნამდვილად არ არის ვიღაცისთვის გამოსული ხალხი, ეს ხალხი არის გამოსული იმ პრობლემების მოსაგვარებლად და იმ პროტესტის გამოსახატად, რომ ქვეყანაში არსებობს კრიზისი.”
და მაინც, რომ შევაჯამოთ: რა მიზანი აქვს საზოგადოებრივ კვლევებსა და გამოკითხვებს, ”გელაპისა” იქნება თუ ”სამოქალაქო მანიფესტის” წევრების?
და რა შედეგი შეიძლება მოიტანოს გამოკითხვებმა?
იქნებ ამაზე პასუხი ქუჩაში პირველივე შემხვედრმა გვითხრას, მან, ვისაც არც ერთ ამ გამოკითხვაში არ მიუღია მონაწილეობა: ”ერთის საფიქრალს ყველა ერთად იფიქრებს და გადაწყვეტილებაც იქნება უკვე ლოგიკური. ყოველთვის შეიძლება საუკეთესო გამოსავლის ძიება...”
და კიდევ ერთი სათქმელი: ”ცვლილება... ცვლილებაა საჭირო... ცვლილება უნდა იყოს...” - აი, ეს არის შემთხვევითი და არაშემთხვევითი შერჩევით გამოკითხული ადამიანების საერთო აზრი.
თეატრი და ურბანული კულტურა
გიორგი გვახარია
ამ დღეებში თბილისის შოთა რუსთაველის სახელობის თეატრისა და კინოს უნივერსიტეტში დასრულდა კონფერენცია ”თეატრი და ურბანული კულტურა”, რომელიც ნიდერლანდების საერთაშორისო კულტურის ფონდის, ”კავკასიის”, ინიციატივით ჩატარდა. ამ შეხვედრებით საქართველოში განახლდა დისკუსია კულტურის პოლიტიკის შესახებ. თუმცა, დისკუსია პოლიტიკას უფრო ეხება, ვიდრე ხელოვნებას.
ორგანიზატორები ჩივიან, რომ ბერლინის ხელოვნების აკადემიის ვიცე-პრეზიდენტის ნელე ჰერტლინგის სამდღიანი სალექციო კურსი, რომელიც თანამედროვე ცეკვის პრობლემებს ეძღვნებოდა, სულ რამდენიმე ადამიანმა მოისმინა. არადა, დისკუსიის ორგანიზატორებს, წესით, არ უნდა გაჰკვირვებოდათ თანამედროვე ქორეოგრაფიის მიმართ ასეთი გულგრილობა საქართველოში. გიორგი ალექსიძის ჯერ პეტერბურგში გამგზავრების, შემდეგ კი გარდაცვალების შემდეგ ქვეყანაში, ფაქტობრივად, აღარ დარჩა თანამედროვე ცეკვის სპეციალისტი, ადამიანი, რომელიც ახალ თაობებს აღზრდიდა...თანაც, თანამედროვე ბალეტის განვითარებაზე ხელისუფლებაც რომ არ ზრუნავს, დასის ყოფილმა სოლისტმა, ნიალა გოძიაშვილმა, ჯერ კიდევ 3 წლის წინ ჩაწერილ ინტერვიუში გვითხრა:
”ფული თუ გაქვს, უნდა მოაგვარო კლასიკური ბალეტის პრობლემები, დააფინანსო ახალგაზრდა ბალეტმეისტერები, ანუ წახვიდე რისკზე და, მეორე მხრივ, დაპატიჟო დიდი თანამედროვე ბალეტმეისტერები.”
ახალგაზრდა ბალეტმეისტერების დაფინანსებაზე ხელისუფლება კვლავაც არ ფიქრობს... არც მათ აღზრდაზე და არც თანამედროვე ცეკვის პროპაგანდაზე. შეიძლება იკითხოთ: რატომ უნდა იზრუნოს ხელისუფლებამ თანამედროვე ქორეოგრაფიის პროპაგანდაზე, მით უმეტეს, რომ საქართველოში კვლავაც უფრო პოპულარულია კლასიკური ბალეტი და ეგრეთ წოდებული ”ხალხური ცეკვა”? ნელე ჰერტლინგს ასეთი კითხვები თავის დროზე გერმანიაშიც დაუსვეს...სწორედ მისი ინიციატივით მოეწყო 2007 წელს ბერლინში კონფერენცია ”სული ევროპისთვის”, რომელიც ევროპის ქვეყნების კულტურულ ინტეგრაციას მიეძღვნა (ინტელექტუალებმა არ უნდა მიბაძონ ევროპელ პოლიტიკოსებს, რომელთაც ევროპის გაფართოების ეშინიათ). სწორედ ამ კონფერენციაზე იმსჯელეს თემაზე ”კულტურა და ურბანული პოლიტიკა” - რა დოზით უნდა ჩაერიოს ხელისუფლება კულტურულ ცხოვრებაში, რატომ უნდა დააფინანსოს, მაგალითად, პროექტი, რომლის ავტორი, შესაძლოა, თავად ამ ხელისუფლების მიმართ კრიტიკული იყოს.
”დღეს ევროპული ქვეყნების ხელისუფლება ამბობს: ჩვენ ვაფინანსებთ კულტურას, რადგან მომავლისთვის ეს აუცილებელია, რადგან ჩავარდნები კულტურაში უფრო ძვირი უჯდება ხოლმე საზოგადოებას... - ეს ნიშანი უნდა იყოს ჩვენთვის... ჩვენ უნდა ვიფიქროთ კულტურის დაფინანსებაზე და ახალგაზრდა კადრების აღზრდაზე, რადგან კულტურა არაა ფეხბურთი, უცხოელი მწვრთნელი რომ მოიწვიო...ამიტომ პოლიტიკურ ამბიციებთან ერთად, უნდა ვიფიქროთ იმაზეც, თუ როგორ გავამართლოთ ეს ამბიციები.”
ეს თეატრისა და კინოს უნივერსიტეტის რექტორის მოადგილე, თეატრმცოდნე ლევან ხეთაგურია, თბილისში გამართული დისკუსიების ერთ-ერთი ორგანიზატორი. ლევან ხეთაგური გერმანიის, ავსტრიის მაგალითებს იხსენებს: სახელმწიფო კულტურის არაერთ დარგს აფინანსებს, მაგრამ შემოქმედებით საქმიანობაში არასდროს ერევა... ხელისუფლებისთვის მაღალი დონის კულტურა არა მარტო პრესტიჟი, არამედ ეკონომიკურად მომგებიანი სფეროა:
”ვენის ოპერაში, ძირითადად, დადიან ტურისტები და მერე ამაყობენ, რომ ვენის ოპერაში თუნდაც აივანზე ისხდნენ.... ჩვენი ოპერა ერთ-ერთი ყველაზე ძველია.. გვერდზე რუსთაველის თეატრი..ტურისტებს სწორედ ეს უნდა გავახსენოთ, გავაგებინოთ...და, რაც მთავარია, თუ ჩვენ სახელოვნებო განათლება არ დავაფინანსეთ, რათა ახალგაზრდებმა შექმნან ახალი პროდუქცია, შეიძლება არაფერი აღარ გვქონდეს საჩვენებელი.”
დისკუსიით კულტურის პოლიტიკის შესახებ, რომელშიც ევროპიდან საგანგებოდ ჩამოსულმა სპეციალისტებმა მიიღეს მონაწილეობა, შესაძლოა, დაიწყოს ქართველი არტისტების დიალოგი ხელისუფლებასთან თანამედროვე, პირველ რიგში, ექსპერიმენტული ხელოვნების განვითარებისთვის... ექსპერიმენტული ხელოვნება, როგორც წესი, კრიტიკულია და პროვოკაციული... რამდენად მზადაა არა მარტო ხელისუფლება, არამედ მთლიანად ქართული საზოგადოება ასეთი ხელოვნებისათვის? ეს უკვე სხვა საკითხია.
ინტერვიუ პეტერ სემნებისთან
ნინო გელაშვილი
17 აპრილს რადიო თავისუფლების თბილისის სტუდიის სტუმარი იყო ევროკავშირის საგანგებო წარმომადგენელი სამხრეთ კავკასიაში პეტერ სემნები. მან აღნიშნა, რომ მოქალაქეების ფუნდამენტური უფლებაა შეიკრიბონ და გამოთქვან პროტესტი, თუმცა, სერიოზული პოლიტიკური საკითხების გადასაწყვეტად აუცილებელია პოლიტიკური მხარეები მოლაპარაკებათა მაგიდას მიუსხდნენ. ევროკავშირის საგანგებო წარმომადგენელი აცხადებს, რომ ყველა პოლიტიკურ ძალას საქართველოში კარგად ესმის - რა დევს დღეს სასწორზე.
რადიო თავისუფლება:
- ბოლო დღეების მანძილზე ხვდებით ყველა პოლიტიკურ პარტიას, ყველა პოლიტიკურ ძალას. როგორ შეაფასებდით შექმნილ ვითარებას და როგორ ხედავთ დიალოგის რესურსსა და პერსპექტივას?
პეტერ სემნები:
- ვფიქრობ, საქართველოს დღეს აქვს კარგი შესაძლებლობა ქუჩებში საკითხების გადაჭრის ციკლი სხვა რამით შეიცვალოს. თუკი საქართველოს პოლიტიკური ძალები მოახერხებენ გადაიტანონ ეს მოქმედება პოლიტიკურ ჭრილში, ეს ძალიან კარგი იქნება საქართველოსთვის.
რადიო თავისუფლება:
- ხედავთ, თუ არა ამის პერსპექტივას იმ შეხვედრების შემდეგ, რომელიც გამართეთ?
პეტერ სემნები:
- ვფიქრობ, ყველა მხარეს ესმის რა დევს ახლა სასწორზე. საქმე ეხება საქართველოს მომავალს, როგორ უნდა მართონ ეს ქვეყანა. საქმე ეხება შეთანხმებას თამაშის წესებზე ისე, რომ პოლიტიკური დისკუსია მიმართული იყოს არა მხოლოდ პროცედურულ საკითხებზე, არამედ არსებით საკითხებზე, როგორიც არის ეკონომიკა, სოციალური საკითხები და ა.შ.. მაქვს ძლიერინ შეგრძნება იმისა, რომ, ვისაც დღევანდელ ვითარებაში წვლილი მიუძღვის, აცნობიერებენ საქართველოს მომავალზე პასუხისმგებლობას.
რადიო თავისუფლება:
- ხედავთ, თუ არა მზაობას კომპრომისისთვის ხელისუფლების მხრიდან და არასაპარლამენტო ოპოზიციის მხრიდან?
პეტერ სემნები:
- რა თქმა უნდა, აუცილებელია გარკვეული დათმობა ორივე მხრიდან. რჩევა, რომელსაც ჩვენც ვიძლევით და სხვებიც, არის ის, რომ დემონსტრანტების ძირითადი მიზანი - პრეზიდენტის დაუყოვნებლივ გადადგომის შესახებ გვერდზე უნდა გადაიდოს. არ ვამბობ, რომ მათ უარი უნდა თქვან ამ მოთხოვნაზე. ნებისმიერ დემოკრატიულ ქვეყანაში ეს ლეგიტიმური უფლებაა - წამოაეყენო პოლიტიკური მოთხოვნა კონსტიტუციურ ჩარჩოებში. თუმცა, დიალოგის უზრუნველყოფას ვერ დაეხმარება უპირატეს მიზნად გქონდეს მოლაპარაკებებში შენი პარტნიორის დაუყოვნებლივი წასვლა თანამდებობიდან. ასე რომ, ამ მოთხოვნის არსებობის პარალელურად უნდა წარიმართოს დიალოგი კონსტიტუციურ ცვლილებებზე, საარჩევნო საკითხებზე და აშ., რაშიც ჩართული უნდა იყოს ყველა წამყვანი პოლიტიკური ძალა საქართველოში. ხელისუფლებას რაც ეხება, ის კეთილსინდისიერად უნდა ჩაერთოს დიალოგში და არ უნდა გამოიყენოს ის ოპოზიციაზე დამატებითი ზეწოლისთვის, მარგინალიზაციისა და შეზღუდვისთვის, არამედ პირიქით - უნდა გააძლიეროს კიდეც ის.
რადიო თავისუფლება:
- ოპოზიციის პოზიციებს ამყარებს ის მიტინგები, რომელიც მიმდინარეობს, ის პროტესტი, რომელიც მოსახლეობის მნიშვნელოვან ნაწილს აქვს. რამდენად რეალურად გესახებათ მათი მხრიდან დღეს დათმობებზე წასვლა?
პეტერ სემნები:
- შეუძლებელია იმის ზუსტად თქმა, რა იქნება დიალოგისა თუ მოლაპარაკების შედეგი. ვფიქრობ, ორივე მხარის ინტერესშია, რომ კონფრონტაცია დიალოგის რეჟიმში გადავიდეს. არა მგონია, ოპოზიციის ინტერესში იყოს, რომ საპროტესტო აქციები უბრალოდ მინავლდეს. მანიფესტაციები ოპოზიციას აძლევს გარკვეულ ბერკეტს, რაც უსასრულო ვერ იქნება და, ვიდრე ის არსებობს, ოპოზიციის ინტერესებში უნდა იყოს მისი კონსტრუქციულად გამოყენება. მეორე მხრივ, ხელისუფლების ინტერესშიც არ არის ეს მანიფესტაციები ძირეული საკითხების გადაჭრის გარეშე დასრულდეს. რადგან, თუკი ასე მოხდება, ვშიშობ, რომ კვლავ იგივე განმეორდება, არ ვიცი როდის - სამ, ოთხ, ექვს, თუ თორმეტ თვეში. ახლა არის შესაძლებლობა დაირღვეს ქუჩაში საკითხების გადაჭრის ციკლი, რომელსაც საქართველო უკვე დიდი ხანია მისდევს. თანამედროვე დემოკრატიაში საქმე ასე არ კეთდება. მინდა დავამატო, რომ შეკრების თავისუფლება განუზომლად მნიშვნელოვანია. რაც პარლამენტის წინ ხდება, ამ ძირეული, დემოკრატიული უფლების გამოყენებაა. მაგრამ, ეს არ არის საკითხის გადაჭრა. ამისთვის საჭიროა სხვა მექანიზმები, სხვა ფორუმები, რისთვისაც მოლაპარაკებათა მაგიდა ბევრად უფრო შესაფერისი ადგილია.
რადიო თავისუფლება:
- თქვენ არაერთხელ აღნიშნეთ, რომ პოლიტიკურ მხარეებს კარგად ესმით რა დევს სასწორზე. რა დევს სასწორზე, ხელისუფლების გაგებით და ოპოზიციის გაგებით? ემთხვევა, თუ არა მათი აღქმა ერთმანეთს?
პეტერ სემნები:
- საქმე ეხება საქართველოს მომავალს - როგორ უნდა იმართებოდეს საქართველო, საქართველოს პოლიტიკურ კულტურას, როგორ აღიქმება საქართველო მსოფლიოს მიერ, როგორი ურთიერთობა შეიძლება ჰქონდეთ პარტნიორებს საქართველოსთან. ასე რომ, არაერთ შესაძლო შედეგზეა საუბარი, რომელიც სცილდება იმ საკითხების რიგს, რომელიც პარლამენტის წინ მდგომთა ყურადღების ცენტრშია. აი, ეს ყველაფერი დევს ახლა სასწორზე.
რადიო თავისუფლება:
- საქართველოში არსებობს გარკვეული მოლოდინი ევროკავშირის მიმართ, გარკვეული წარმოდგენა ევროკავშირის როლზე ამ პოლიტიკურნ ვითარებაში. რეალურად, რა როლის შესრულება შეუძლია ევროკავშირს მიმდინარე პროცესში, იქნება, თუ არა ის შუამავალი?
პეტერ სემნები:
- დღეს წამოჭრილი საკითხები უნდა გადაწყდეს საქართველოს პოლიტიკურ მოთამაშეებს შორის. ამგვარი პროცესის შედეგი ლეგიტიმურად უნდა აღიქვას საქართველოს მოქალაქეთა უმრავლესობამ. ამ ვითარებაში შეზღუდულია ნებისმიერი გარე მოთამაშის როლი. არა მგონია, რომ რაიმე სახის ოფიციალური შუამავლობა საჭირო იყოს ამ ვითარებაში. ჩვენ არ ვცდილობთ ასეთი როლის შესრულებას. თუმცა, თუკი ორივე მხარისთვის მისაღები იქნება ჩვენი ამა თუ იმ როლში ხილვა, ჩვენ ამაზე ვიფიქრებთ. ამ ეტაპზე ყოველგვარი ოფიციალური როლის გარეშეც ვაკეთებთ, რაც შეგვიძლია. შემდეგ შევხედავთ, რა შედეგს მოიტანს მოლაპარაკებების პირველი ეტაპი და რას მოითხოვენ ჩვენგან მხარეები.
რადიო თავისუფლება:
- ბრძანეთ, რომ უმრავლესობამ უნდა გადაწყვიტოს როგორი იქნება საქართველოს მომავალი პოლიტიკური ცხოვრება. უმრავლესობის აზრის გასაგებად არსებობს რეფერენდუმისა და არჩევნების გზა. ხელისუფლება არ მიიჩნევს საჭიროდ არც რეფერენდუმს და არც ვადამდელ არჩევნებს. თუკი რეფერენდუმი, ან არჩევნები განმუხტავდა ვითარებას, თვლით, თუ არა კრიზისის ასე გადაჭრას ლეგიტიმურად?
პეტერ სემნები:
- ამ საკითხზე მყარი პოზიციის გამოხატვისგან თავს შევიკავებდი. ახლა საჭიროა მხარეების ერთად დასხდომა და ვნახოთ, რას მოიტანს ეს პროცესი. ამიტომ, როგორც გარე მოთამაშე, მოცემულ ეტაპზე არ გამოთქვამდი ვარაუდს ასეთ საკითებზე.
რადიო თავისუფლება:
- მოელით, თუ არა დიალოგის დაწყებას ხვალ, ზეგ... სააღდგომო დღეებში? გუშინ გამოთქვით აზრი, რომ ეს ტაიმაუტი შეიძლება დიალოგის დასაწყებად იყოს გამოყენებული?
პეტერ სემნები:
- მე შემიძლია მხოლოდ ვიმედოვნო, რომ შედარებითი სიმშვიდე, რომელიც, როგორც ჩანს, იქნება მომავალ დღეებში, გამოყენებული იქნება გარკვეული საკითხების განსჯისთვის და საფუძვლის შესაქმნელად მომავალი კვირისთვის, რომელიც, ჩემი აზრით, მნიშვნელოვანი იქნება.
რადიო თავისუფლება:
- არ შემიძლია არ გკითხოთ მონიტორინგის პროცესის შესახებ, რომელიც თან სდევს აქციებს. როგორია ევროპელი მეთვალყურეების დაკვირვების შედეგი. არასამთავრობო ორგანიზაციები, სახალხო დამცველი, ოპოზიციური პარტიების წარმომადგენლები არაერთ დარღვევასა და ძალადობრივ აქტზე საუბრობენ, შეძლეს, თუ არა ევროკავშირის მეთვალყურეებმა ცაკლეულ შემთხვევებში გარკვევა. წუხელ ოპოზიციის წევრი დააკავეს. აქვე მინდა გკითხოთ რამდენიმე დღის წინ პარლამენტის წინ სცენისა და ტექნიკის დაზიანების ფაქტზე. იმ დროს ოპოზიციის რამდენიმე წევრი სწორედ თქვენთან შეხვედრაზე იმყოფებოდა და დარბევის აქტის მოწმეები გახდნენ. შეეცადეთ, თუ არა ვითარებაში გარკვევას?
პეტერ სემნები:
- 9 აპრილს ღამით და შემდგომ რამდენიმე დღის მანძილზე საქართველოს მთავრობის მოთხოვნით, აქ იმყოფებოდნენ ევროკავშირის პოლიციელი მეთვალყურეები იმისათვის, რომ გვენახა - როგორ განვითარდებოდა მოვლენები და ამავე დროს, სავარაუდოდ, მოეხდინათ ერთგვარი შემაკავებელი ზეგავლენა და მოგვეხდინა დროული რეაგირება, თუკი ამის საჭიროება იქნებოდა. თავს შევიკავებდი გასულ შაბათს მომხდარი ინციდენტის კომენტირებისგან. ზოგიერთი ფაქტი კვლავაც საჭიროებს გარკვევას. სინამდვილეში, მე თავად ვიყავი იქ და მაშინვე ვნახე ინციდენტის შედეგი. რაც ეხება ბოლო დღეების შემთხვევებს, ეს, რასაკვირველია, შემაშფოთებელია. ვესაუბრეთ როგორც ოპოზიციას, ისე მთავრობას და ვუთხარით, რომ საჭიროა აგრეთვე მომხდარის გამოძიება და პრევენციული მოქმედება, რაც ხელს შეუშლიდა ძალადობის გავრცელებას.
რადიო თავისუფლება:
- იმის გამო, რომ ხელისუფლებამ გადაწყვიტა დაძაბულობის დამატებითი მიზეზის აღკვეთის მოტივით, ხალხმრავალი ადგილებიდან გაერიდებინა სამართალდამცავები, სახელმწიფო სამსახურების წარმომადგენლები. ამგვარი ქცევისა და მომხდარი ფაქტების გამო, პოლიტიკურმა ორგანიზაციებმა გადაწყვიტეს თავად გააქტიურდნენ ძალადობის პრევენციისა და მართლწესრიგის დაცვისთვის. რამდენად ნორმალურად თვლით ამას?
პეტერ სემნები:
- რასაკვირველია, ძირითადი პასუხისმგებლობა კანონისა და მართლწესრიგის დაცვაზე პოლიციას ეკისრება. არის ტაქტიკური გადაწყვეტილებები, რომლებიც მსგავს ვითარებაში მიიღება, მაგრამ არსებითად თუ მივუდგებით, მოქალაქეების უსაფრთხოებაზე პასუხისმგებელი პოლიციაა. არ მინდა ცალკეულ ტაქტიკურ გადაწყვეტილებას ჩავუღრმავდე, მაგრამ, ნებისმიერ შემთხვევაში, საჭიროა ბალანსის დაცვა. თუკი ასეთი შემთხვევები გაგრძელდება, ვფიქრობ, თავად ოპოზიციას ექნება სურვილი პოლიცია მეტად იყოს წარმოდგენილი. რაც ეხება აქციების ორგანიზატორებს, თუკი ისინი თავად შეეცდებიან უსაფრთხოების ზომების მიღებას, ამით შეიძლება თავიდან იყოს აცილებული ზოგიერთი ინციდენტი, მაგრამ, თუკი ის მაინც მოხდება, ეს არ არის რაიმე სახის სამოქალაქო მილიციის საქმე, ამაში სამართალდამცავები უნდა ჩაერთონ.
რადიო თავისუფლება:
- დიდი მადლობა მობრძანებისთვის.
პეტერ სემნები:
- დიდი მადლობა და ნება მომეცით, თქვენს მსმენელებს ბედნიერი და მშვიდობიანი აღდგომა ვუსურვო.
რატომ ვერ ახერხებენ ქართველი პოლიტიკოსები თამაშის წესებზე შეთანხმებას
ჯიმშერ რეხვიაშვილი
საქართველოს უახლოეს ისტორიაში იშვიათია წელიწადი, რომელსაც სამოქალაქო დაპირისპირებისა და მასშტაბური საპროტესტო აქციების გარეშე ჩაევლოს. გასული საუკუნის 90-იან წლების დასაწყისში ხელისუფლებისა და ოპოზიციის ურთიერთობა მშვიდობიანი ბრძოლის ფარგლებსაც კი გასცდა და სამოქალაქო ომში გადაიზარდა. მიტინგებისა და დაპირისპირების გარეშე ქართულ საზოგადოებას არც მომდევნო წლებში უცხოვრია, თუმცა საპროტესტო აქციების სიმრავლით გამორჩეული აღმოჩნდა უკანასკნელი ორი წელიწადი. რას გამოჰყავს ქუჩაში ხალხი და რატომ ვერ ახერხებენ პოლიტიკოსები თამაშის წესებზე შეთანხმებას?
“ჯოს! ჯოს!“ - ეს ის შეძახილია, რომელსაც მიტინგზე მისული ადამიანი ვერაფრით აარიდებს თავს, მიტინგზე კი ერთხელ მაინც ყველა ქართველია ნამყოფი. მიტინგზე მისული მოქალაქეები ამტკიცებენ, რომ ქვეყნის ინტერესების დასაცავად იბრძვიან; როგორც წესი, იმასვე ამტკიცებენ მათი ოპონენტები, ანუ ყველა ამბობს, რომ მათი ზრუნვის საგანი საქართველოა. აი, რას ფიქრობენ თბილისელების საქართველოში მიმდინარე საპროტესტო აქციების შესასახებ:
ლეილა ქ. 46 წლის: „მშვიდობიანად უნდა შეიცვალოს ქვეყანაში წყობა, რომ არ დაიღვაროს სისხლი. ამდენი ხალხი მომხრეა მთავრობისა და პრეზიდენტის მშვიდობიანად გადადგომისა.“
გიორგი ზ. 53 წლის: „ჭკუა ვერ ვისწავლეთ ქართველებმა. 20 წელია სკამების გულისთვის ვებრძვით ერთმანეთს.“
ნინო დ. 59 წლის: „ეს მოიტანს საშინელებას. გაახარებს ჩვენ მტერს. არასასიამოვნოა, როცა ერის ნაწილი არის ასეთი სუსტად მოაზროვნე.“
ქეთევან ტ. 38 წლის: „დათმობაზე უნდა წავიდეს და ყველაფერი კარგად, მშვიდობიანად დამთავრდება.“
თბილისელთა ამ მოსაზრებებს თანაბრად იზიარებენ პოლიტიკოსებიც. ოპოზიციის ლიდერი ლევან გაჩეჩილაძე ამბობს, რომ ხელისუფლება აუცილებლად უნდა შეიცვალოს, ოღონდ ისე, რომ ქვეყნის ინტერესები არ დაზარალდეს.
„თქვენ რა გგონიათ ეხლა, ჩვენ გიჟები და გადარეულები კი არა ვართ. გასაგებია, რომ ერთ მხარეს გიჟია, ჩვენც ხომ არ გავგიჟდებით, ხალხო! საქართველო დგას ჩვენს უკან!“ - განაცხადა გაჩეჩილაძემ ერთ-ერთ მიტინგზე სიტყვით გამოსვლისას.
ოპოზიციის მსგავსად, საქართველოზე ზრუნვა არც ხელისუფლებას ავიწყდება. პარლამენტის თავმჯდომარე დავით ბაქრაძე ლაპარაკობს იმ საფრთხეზე, რომელიც ოპოზიციის სიხისტითა და დიალოგზე უარის თქმით შეიძლება დაემუქროს საქართველოს.
„უნდა გვახსოვდეს, რომ, ქვეყანაში ვითარების კონტროლიდან გამოსვლის შემთხვევაში, არსებობს რეალურად დაინტერესებული ძალა, რომელიც ისარგებლებს ამით“, განაცხადა დავით ბაქრაძემ, რომლის თქმითაც, თუ ქვეყანაში შექმნილი ვითარება კონსტიტუციის ჩარჩოებიდან გავა, ამითი ვერავინ მოიგებს.
თუმცა მოქმედი პოლიტიკური კლასი ვერც იმას ახერხებს, რომ პოლიტიკურ ბრძოლაში გამარჯვებული სამართლიან თამაშში გამოვლინდეს. მეტიც, პოლიტიკოსები ვერ ახერხებენ ყველაზე მნიშვნელოვანზე, თამაშის წესებზე შეთახმებას, არადა, როგორც დასავლური კულტუროლოგიისა და კულტურის ისტორიის ერთ-ერთი გამოჩენილი წარმომადგენელი იოჰან ჰაიზინგა ნაშრომში „კაცი მოთამაშე“ შენიშნავს, ამ წესებზე ევროპის მთელ რიგ ქვეყნებში ჯერ კიდევ ორი საუკუნის წინ შეთანხმდნენ. აი, რას ამბობს ცნობილი მეცნიერი:
„პოლიტიკური ბრძოლა არსებითად თამაშის ნორმების მიხედვით მიმდინარეობს. მათ, როგორც წესი, პიროვნული შეჯიბრის მომენტები განსაზღვრავს. არის ერთი დიდი მატჩი, რომელშიც მატადორები მეტოქის დაშამათებას ესწრაფვიან ისე, რომ ზიანი არ მიაყენონ თავიანთ უსერიოზულესი ზრუნვის საგანს - ქვეყნის ინტერესებს.“
იოჰან ჰაიზინგას ნაშრომი „კაცი მოთამაშე“ ქართულად არასამთავრობო ორგანიზაციამ, „მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიურმა ინსტიტუტმა“, ჯერ კიდევ 1997 წელს გამოსცა. მთარგმნელი, ფილოსოფოსი გია ნოდია ამბობს, რომ თამაშის ელემენტები ჭარბადაა ქართველ პოლიტიკოსთა ქცევაშიც, თუმცა, ნოდიას თქმით, ესაა ერთგვარი სახიფათო თამაში.
2007 წლიდან სულ დაპირისპირებაა, მაგრამ რაღაცნაირად ბოლო მომენტში თითქოს ჩერდებიან მოთამაშეები და მთლად არ გადადიან იმ ზღვარს, საიდანაც შესაძლოა სამოქალაქო ომი დაიწყოს, მაგრამ,მეორე მხრივ, ეთამაშებიან ამ ზღვარსაც. ისე ლაპარაკობენ, რომ ლოგიკურად შემდეგი ნაბიჯი სამოქალაქო ომი უნდა იყოს, იმიტომ რომ ხელისუფლებას ახასიათებენ როგორც მოსისხლე მტერს. თუ ხშირად იტყვი, რომ ხელისუფლება არის მოსისხლე მტერი, რაღაცნაირად აჩვევ ხალხს, რომ შეიძლება სისხლიც დაიღვაროს და მოხდეს სამოქალაქო ომი“, - ამბობს გია ნოდია, რომლის თქმითაც, პოლიტიკოსები, ხშირ შემთხვევაში, უპასუხისმგებლო განცხადებებს აკეთებენ და ამით საფრთხეს უქმნიან ქვეყნის განვითარებას. მდგომარეობას ართულებს ისიც, რომ დაპირისპირებული მხარეები, პოლიტიკური პროცესის პარალელურად, თამაშის წესების შეცვლასაც ცდილობენ. ფსიქოლოგ ზურაბ მხეიძის თქმით, ხელისუფლების მხრიდან ოპოზიციისთვის დიალოგის შეთავაზება უფრო ფანდია, ვიდრე მიღებული წესებით თამაში.
„ისევ ტექნოლოგიაზეა ლაპარაკი. იმისათვის, რომ ოპონენტი გააჩერო, არ უნდა ათამაშო თავის მოედანზე. 7 ნოემბრისთვის ოპოზიცია არ ელოდა დარბევას, მაგრამ დაარბიეს. 9 აპრილს ქუჩაში გამოსულ ადამიანებს რეალურად დარბევის მოლოდინი ჰქონდათ, ეგონათ, რომ ხელისუფლება მიიღებდა მკაცრ ზომებს, მაგრამ ასე არ მოხდა. რატომ? ცხადია, ოპონენტს სთავაზობენ იმ თამაშის წესებს, რომლისთვისაც ის მზად არ არის,“ - ამბობს ზურაბ მხეიძე.
თამაშის წესების ცვლილებების გარდა, საქართველოში პარტიათა პაექრობის ცივილიზებული მეთოდების დამკვიდრებას ართულებს დაბალი პოლიტიკური კულტურაც. განვითარებული დემოკრატიის ქვეყნებში პოლიტიკოსები არ ებღაუჭებიან სკამს და არ ცდილობენ აკრძალული მეთოდებით ძალაუფლების შენარჩუნებას. რადიო თავისუფლების არქივში შემონახულია ესტონეთის ყოფილი პრემიერ-მინისტრის მარტ ლაარის ხმის ჩანაწერი, რომლიდანაც კარგად ჩანს თანამდებობისადმი ევროპელი პოლიტიკოსების დამოკიდებულება.
მარტ ლაარი: „ჩვენთვის სრულიად ნათელი იყო, რომ როდესაც ყველა ამ რეფორმას განვახორციელებდით, ჩვენ ძალიან მალე გაგვყრიდნენ, რადგან არც ერთი ქვეყნის მოსახლეობას არ შეუძლია ამ მასშტაბის ცვლილებებში ცხოვრება. საკუთარ თავს კამიკაძეებად ვთვლიდით. გავაკეთებთ ჩვენს საქმეს და წავალთ.“
თუმცა ის, რაც განვითარებული დემოკრატიის ქვეყნებში იოლი სათქმელი და შესასრულებელია, წარმოუდგენლად რთულია საქართველოში. დამოუკიდებლობის აღდგენიდან ლამის ოცი წლის თავზე არჩევნები, როგორც ხელისუფლების შეცვლის კანონიერი მექანიზმი, კვლავინდებურად არაეფექტიანია. რა არის ამის მიზეზი? შეკითხვას რესპუბლიკური პარტიის ერთ-ერთი ლიდერი, ლევან ბერძენიშვილი,ასე უპასუხებს: „ჩემი აზრით, იმის ბრალია, რომ ხელისუფლება და არჩევნები არ არის ორი სხვადასხვა ინსტიტუტი. ყველა ხელისუფლება, რომელიც კი მოვიდა, ინსტიტუტებს კი არ ქმნიდა, არამედ ქმნიდა საშუალებას, რომ იგი დიდხანს დარჩენილიყო. არც ერთი ჩვენი ხელისუფალი არ მოსულა იმისთვის, რომ სახელმწიფო აეშენებინა.“
სახელმწიფოს შენებასა და წინსვლას ასევე აფერხებს სამოქალაქო ინსტიტუტების სუსტი განვითარება და საზოგადოების ტოტალური უნდობლობა ფორმალური პროცედურებისადმი. ფილოსოფოს გია ნოდიას დაკვირვებით, ეს უნდობლობა მხოლოდ არჩევნებზე როდი ვრცელდება.
„ნდობის ხარისხი ყველაფრის მიმართ დაბალია. ითვლება, რომ ყველაფერი ჩაწყობით კეთდება. ხალხში გამჯდარია აზრი, რომ ყველაფერი ვიღაცის მიერაა მანიპულირებული, ანუ საქართველოში მცხოვრები ადამიანები ფორმალურ პროცედურებს ნაკლებად ენდობიან. შევეჩვიეთ, რომ სამოქალაქო გაერთიანებები და ის, რაც სამოქალაქო სივრცეში ხდება, ყველაფერი ტყუილი და მოჩვენებითია, ერთადერთი და ნამდვილი არის, ასე ვთქვათ, ჯიგრული ურთიერთობა ძმაკაცებში, მეგობრებსა და ნათესავებში. ესაა ნამდვილი, დანარჩენი კი ყველაფერი ტყუილია. ამგვარი ცნობიერება ძალიან ღრმადაა გამჯდარი,“ - ამბობს გია ნოდია. მისი თქმით, ამგვარი ცნობიერების გამოვლინებაა ის, რომ საზოგადოებრივი ინტერესები არ არის გააზრებული და არტიკულირებული; ადამიანები, როგორც წესი, მსჯელობენ ემოციურად, რაციონალური გააზრების გარეშე, რის გამოც გამოსავლის ძებნისას სჭარბობს ემოცია. ნოდიას თქმით, ვითარება დროთა განმავლობაში გამოცდილების დაგროვებით, წარმატებული პრეცედენტების შექმნითა და სისტემური ცვლილებებით თუ შეიცვლება. წინააღმდეგ შემთხვევაში, საზოგადოებას, რომლის არჩევანს ჭარბი ემოციური ელემენტი განაპირობებს და რომელიც გამუდმებით ერთგვარი პოლიტიკური ჯადოქრის მოლოდინშია, სისტემატურად მოუწევს „ჯოს, ჯოსა“ და „წადი, წადის“ ძახილი.
”ცვლილებაა საჭირო... ცვლილება უნდა იყოს... ”
მარინა ვაშაყმაძე
უკვე მერამდენე დღეა თბილისში ხალხმრავალი მიტინგები და მანიფესტაციები გრძელდება. აქციების მონაწილეები ღამეს კარვებსა და საგანგებოდ დამზადებულ საკნებში ათევენ. დაძაბულობა სულ უფრო იზრდება. ”საქართველოში შეკრებებსა და მანიფესტაციებზე დაკვირვების გამოცდილება არ არსებობს, ამ გამოცდილებას ახლა ვიძენთო”, - ამბობენ ”სამოქალაქო მანიფესტის” ეგიდით გაერთიანებული არასამთავრობო ორგანიზაციების წარმომადგენლები. ,,მრავალეროვანი საქართველო”, ”კონფლიქტებისა და მოლაპარაკებების საერთაშორისო ცენტრი”, ”კავკასიის ქალთა ქსელი”, ” თანასწორობის ინსტიტუტი”, ”კონსტიტუციის 42 მუხლი”, ”კანონი ხალხისათვის” და სხვები, სულ 11 არასამთავრობო ორგანიზაცია, პირველი ერთობლივი პროექტის - თბილისის მოსახლეობის სატელეფონო გამოკითხვის - შედეგებს აქვეყნებს. რატომ გახდა საჭირო მისი ჩატარება და რა აჩვენა ამ გამოკითხვამ?
საპროტესტო აქციების მონაწილეთა მოთხოვნა ერთადერთია და იგივე რჩება: ”უნდა გადადგეს პრეზიდენტი... უნდა გადადგეს! “
საქართველო ელოდება აღდგომას და იმას, რა იქნება აღდგომის შემდეგ...
მანამდე კი საზოგადოების წარმომადგენლები და არასამთავრობო ორგანიზაციები შექმნილ სიტუაციაში თავიანთ როლსა და პასუხისმგებლობაზე საუბრობენ. ჩნდება ახალი ინიციატივები...
კონფლიქტოლოგი გოგი ხუციშვილი ამბობს, რომ ახლა არა მხოლოდ იმის მონიტორინგია საჭირო, თუ უფლებათა დარღვევის რა შემთხვევებია და რა ინციდენტები ხდება ქალაქში აქციებთან დაკავშირებით, არამედ საჭიროა იმის მონიტორინგიც, თუ რას ფიქრობს ხალხი და რა წინადადებები მოდის მოსახლეობისგან.
ორგანიზაცია ”კონფლიქტებისა და მოლაპარაკებების საერთაშორისო ცენტრი” ერთ–ერთი მონაწილეა არასამთავრობო ორგანიზაციათა ინიციატივისა, რომელიც ”სამოქალაქო მანიფესტის” ეგიდით ჩატარდა. ამ ინიციატივის არსსა და მიზანს გოგი ხუციშვილი ასე განმარტავს: „ ჩემი აზრით, ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ გავიგოთ ხალხის განწყობა და გავიგოთ, რაში ხედავს მოსახლეობა გამოსავალს.
”სამოქალაქო მოძრაობა - მრავალეროვანი საქართველოს” აღმასრულებელი დირექტორი აგიტ მირზოევი კი ამბობს, რომ ”სამოქალაქო მანიფესტი” საზოგადოებაში არსებული მოთხოვნების საფუძველზე შეიქმნა: ,,ეს არასამთავრობო ორგანიზაციათა გაერთიანება, რომელიც ახლახან შევქმენით, იმ მოთხოვნების მიხედვით მუშაობს, რომლებიც დღეს რეალურად არსებოს საზოგადოებაში. უპირველეს ყოვლისა, ეს არის ინფორმირებულობის დეფიციტი, საზოგადოების ჩართულობა და გავლენის შესაძლებლობა პოლიტიკურ პროცესებზე. ”
იმას, თუ რა იგულისხმება ამ ჩართულობაში, კიდევ უფრო აკონკრეტებს ზაქარია ქუცნაშვილი,ხელმძღვანელი ორგანიზაციისა ,,კანონი ხალხისათვის”: იქიდან გამომდინარე, რომ შეკრებებმა და მანიფესტაციებმა პერმანენტული ხასიათი მიიღო და ხელისფლების გადადგომა აქტუალურია, რაც იმას ნიშნავს, რომ საკითხი რამენაირად უნდა გადაწყდეს, სამოქალაქო საზოგადოება დაფიქრდა იმ ადამიანების ჩართულობაზე, ვინც სხვადასხვა მიზეზის გამო ვერ ერთვება პროცესში. ეს შეიძლება იყოს ჯანმრთელობა, შეიძლება იყოს ასაკობრივი მდგომარეობა, შეიძლება იყოს ოჯახური მდგომარეობა, ინვალიდობა და მრავალი სხვა მიზეზი... მათ აქვთ სურვილი და ვერ ერთვებიან. გვინდოდა გაგვეგო იმ ხალხის აზრი, ვინც ფიზიკურად ვერ მიდის შეკრებაზე და ვერ იღებს მონაწილეობას მანიფესტაციაში, მაგრამ თანაუგრძნობს.. ან, პირიქით, მოწინააღმდეგეა... სწორედ ამიტომ დავიწყეთ გამოკითხვების წარმოება...” - ამბობს ზაქარია ქუცნაშვილი.
რა გამიკითხვებზეა საუბარი?
”კავკასიის ქალთა ქსელის” ხელმძღვანელის ნინო ციხისთავის განმარტებით, ეს გამოკითხვა 14-15 აპრილს ჩატარდა. მასში მონაწილეობა 500-მა რესპონდენტმა მიიღო, რომელთაც ”სამოქალაქო მანიფესტის” წევრებმა შემდეგი კითხვებით მიმართეს:
- არის თუ არა დღეს პოლიტიკური კრიზისი საქართველოში?
- არის თუ არა გამოსავალი ამ მდგომარეობიდან?
- რაში ხედავენ ისინი გამოსავალს?
გამოკითხვის ინიციატორები ამბობენ, რომ მოსახლეობა ძალიან აქტიური გამოდგა. ”თითქმის ყველა ამბობდა, რომ მთავარია მშვიდობიანად მოხდეს ყველაფერი, მთავარია უსისხლოდ მოხდეს, ძალადობა არ იყოს გამოყენებული და აი, ამ მხრივ, ძალიან შფოთავენ”, - გვითხრა ნინო ციხისთავმა.
გამოკითხვის შედეგებს კი რაც შეეხება: პირველი კითხვა, როგორც უკვე ვთქვით, პოლიტიკურ კრიზისს უკავშირდებოდა. ნინო ციხისთავის გაანმარტებით, როდესაც ხელისუფლება ამტკიცებს, რომ პოლიტიკური კრიზისი ქვეყანაში არ არის, თბილისის მოსახლეობა ამას ცალსახად უპასუხებს, რომ კრიზისი ნამდვილად არის. ასეთი პასუხის პროცენტული მაჩვენებელი ძალიან მაღალია - 70 %. კვლევის მიხედვით, გამოკითხულთა მხოლოდ 4 % ამბობს, რომ კრიზისი არ არის. 10% ამბობს - ”არ ვიცი”.
მართლაც, გვაინტერესებდა პოლიტიკური კრიზისის თაობაზე საზოგადოების აზრიო, - ამბობს აგიტ მირზოევი, - აზრი, რომელიც დაეხმარება და ხელს შეუწყობს მშვიდობიან გამოსავალს, აი, ამ კრიზისული სიტუაციიდანო. ”პოლიტიკური კრიზისი სახეზეა, - თქვა მან. - დღეს ამას ვერავინ ვეღარ უარყოფს, საერთაშორისო თანამეგობრობაც კი.”
რა შედეგები აჩვენა კრიზისიდან გამოსავლის გზებზე საუბარმა?
ნინო ციხისთავი ამბობს, რომ ისედაც ცნობილია, ყველაზე მეტად გამოსავლის გზას ხალხი რომ ხედავსო. აქაც თბილისის მოსახლეობის უმრავლესობა ამბობს: ”ყოველთვის არის, უდავოდ არის გზა და გამოსავალი ... ” - ამას თურმე 70 % ამბობს. გამოსავალს მხოლოდ 3 % ვერ ხედავს. დანარჩენი კვლავ ამბობს: ”არ ვიცი”.
მაგრამ განსაკუთრებით საინტერესო, ალბათ, ის არის, კონკრეტულად რა გამოსავალს ხედავენ კრიზისიდან საქართველოს მოქალაქეები. გამოკითხულთა 18 პროცენტმა თქვა, რომ მხარეები აუცილებლად უნდა დასხდნენ მოსალაპარაკებლად, რომ ეს უსისხლოდ უნდა გადაწყდეს და ძალის გამოყენების გარეშე. ნინო ციხისთავი ამბობს, რომ, თუ მონაცემებს დავაჯამებთ, გამოკითხულთა 50 პროცენტი მბობს, რომ პრეზიდენტი უნდა გადადგეს; 18 პროცენტი თვლის, რომ იგი უნდა დარჩეს.
უკვე ვთქვით, რომ ეს გამოკითხვა მხოლოდ თბილისელთა განწყობას ასახავს. თანაც, მხოლოდ მათ განწყობას, ვინც აქციებში არ მონაწილეობს. ორგანიზატორები ამბობენ, რომ მათ ასევე დაგეგმილი აქვთ მანიფესტანტების გამოკითხვა.
არის თუ არა დაგეგმილი იმის გარკვევა, რას ფიქრობს ხალხი საქართველოს რეგიონებში? \
- ეს პრობლემატურია, - უთხრა რადიო თავისუფლებას აგიტ მირზოევმა. – ”იმ ხუთ რეგიონში, სადაც ჩვენ წარმომადგენლობები გვაქვს, საკმაოდ სერიოზულ პრობლემებს ვაწყდებით. მოსახლეობა ნაკლებად არის ინფორმირებული, რა ხდება დანარჩენ საქართველოში, და ადგილობრივები სრულიად არაერთგვაროვნად აღიქვამენ იმას, რაც ხდება ცენტრში. ”
გოგი ხუციშვილი ამას ადასტურებს და დასძენს, რომ ”სამოქალაქო მანიფესტი” სხვა ღონისძიებებსაც გეგმავს იმის უკეთ გასარკვევად, თუ რას ფიქრობს ხალხი: ”მთავარია, გავარკვიოთ, როგორ ხედავს ხალხი კრიზისიდან გამოსავალს და გამოკვეთილი იყოს კონკრეტული წინადადებები. მოსაზრებები, რომლებიც ემყარება არა მხოლოდ საექსპერტო აზრს, არამედ მოსახლეობის აზრს, იმიტომ რომ ხალხი მსჯელობს ამ საკითხებზე, ფიქრობს და უკვე სერიოზულად იკვეთება განწყობები, ის გამოსავალი, რომელიც, შესაძლოა, ჩვენ ნაკლებად სავარაუდოდ მიგვაჩნია, მაგრამ, შესაძლოა, მოსახლეობისათვის იყოს გაცილებით რეალური, ვიდრე პოლიტიკოსებს მიაჩნიათ. ამიტომ პოლიტიკოსებს მოსახლეობის ეს აზრი აუცილებლად უნდა მიეწოდოს.”
კითხვას, გაკეთებულა თუ არა რაიმე მსგავსი აქამდე, გოგი ხუციშვილი უპასუხებს:
- აქამდე არ კეთდებოდა. ახლა იწყება ეს მუშაობა.
- და რატომ არ კეთდებოდა?
- ძნელია მაგაზე პასუხი. - ამბობს ღიმილით და დასძენს. - რა თქმა უნდა, ნამდვილად უნდა ყოფილიყო აქამდეც გაკეთებული.
თუმცა მას შემდეგ, რაც საპროტესტო აქციები დაიწყო, თბილისში კიდევ ერთი გამიკითხვა ჩატარდა და - საკმაოდ ავრორიტეტული. ”გელაპ ინტერნეიშენალის” ვებგვერდზე წაიკითხავთ: ”10 და 11 აპრილს გელაპმა და IPM-მა თბილისის მცხოვრებთა სატელეფონო გამოკითხვა ჩაატარეს და დაადგინეს, რომ მოსახლეობის 42% მხარს უჭერს ვადამდელ საპრეზიდენტო არჩევნებს, 25 % - წინააღმდეგია, ხოლო 33 პროცენტმა განაცხდა, რომ არ იცის, ან უარი თქვა პასუხზე.
პასუხებზე უარი შემაშფოთებელ ფაქტორად მიაჩნია ზაქარია ქუცნაშვილს:
ასეთი სეგმენტის არსებობა, რომელიც უარს ამბობს გამოკითხვაში მონაწილეობაზე, მიანიშნებს, რომ შიშის სინდრომი ისევ არსებობს და, მიუხედავად იმისა, რომ რესპონდენტებს ვეუბნებით, ვინა ვართ, რა გამიკითხვაა, მაინც უარს ამბობენ პასუხზე.
გეოპოლიტიკური კვლევის საერთაშორისო ცენტრის თავმჯდომარე თენგიზ ფხალაძე კიდევ ერთ პრობლემაზე საუბრობს:
” სამწუხაროდ, დაიწყო იმით მანიპულირება, თუ რამდენად გამოხატავს ესა თუ ის პროცესი ხალხის ნებას - ვის მხარეზეა ხალხი... მე ვფიქრობ, რომ ნებისმიერი პოლიტიკური გადაწყვეტილება ხალხის დაკვეთის შესრულება უნდა იყოს. დღეს თქვენ რომ გადახედოთ მოსახლეობის იმ სპექტრს, რომელიც რუსთაველის გამზირზე იმყოფება, ეს ნამდვილად არ არის ვიღაცისთვის გამოსული ხალხი, ეს ხალხი არის გამოსული იმ პრობლემების მოსაგვარებლად და იმ პროტესტის გამოსახატად, რომ ქვეყანაში არსებობს კრიზისი.”
და მაინც, რომ შევაჯამოთ: რა მიზანი აქვს საზოგადოებრივ კვლევებსა და გამოკითხვებს, ”გელაპისა” იქნება თუ ”სამოქალაქო მანიფესტის” წევრების?
და რა შედეგი შეიძლება მოიტანოს გამოკითხვებმა?
იქნებ ამაზე პასუხი ქუჩაში პირველივე შემხვედრმა გვითხრას, მან, ვისაც არც ერთ ამ გამოკითხვაში არ მიუღია მონაწილეობა: ”ერთის საფიქრალს ყველა ერთად იფიქრებს და გადაწყვეტილებაც იქნება უკვე ლოგიკური. ყოველთვის შეიძლება საუკეთესო გამოსავლის ძიება...”
და კიდევ ერთი სათქმელი: ”ცვლილება... ცვლილებაა საჭირო... ცვლილება უნდა იყოს...” - აი, ეს არის შემთხვევითი და არაშემთხვევითი შერჩევით გამოკითხული ადამიანების საერთო აზრი.
თეატრი და ურბანული კულტურა
გიორგი გვახარია
ამ დღეებში თბილისის შოთა რუსთაველის სახელობის თეატრისა და კინოს უნივერსიტეტში დასრულდა კონფერენცია ”თეატრი და ურბანული კულტურა”, რომელიც ნიდერლანდების საერთაშორისო კულტურის ფონდის, ”კავკასიის”, ინიციატივით ჩატარდა. ამ შეხვედრებით საქართველოში განახლდა დისკუსია კულტურის პოლიტიკის შესახებ. თუმცა, დისკუსია პოლიტიკას უფრო ეხება, ვიდრე ხელოვნებას.
ორგანიზატორები ჩივიან, რომ ბერლინის ხელოვნების აკადემიის ვიცე-პრეზიდენტის ნელე ჰერტლინგის სამდღიანი სალექციო კურსი, რომელიც თანამედროვე ცეკვის პრობლემებს ეძღვნებოდა, სულ რამდენიმე ადამიანმა მოისმინა. არადა, დისკუსიის ორგანიზატორებს, წესით, არ უნდა გაჰკვირვებოდათ თანამედროვე ქორეოგრაფიის მიმართ ასეთი გულგრილობა საქართველოში. გიორგი ალექსიძის ჯერ პეტერბურგში გამგზავრების, შემდეგ კი გარდაცვალების შემდეგ ქვეყანაში, ფაქტობრივად, აღარ დარჩა თანამედროვე ცეკვის სპეციალისტი, ადამიანი, რომელიც ახალ თაობებს აღზრდიდა...თანაც, თანამედროვე ბალეტის განვითარებაზე ხელისუფლებაც რომ არ ზრუნავს, დასის ყოფილმა სოლისტმა, ნიალა გოძიაშვილმა, ჯერ კიდევ 3 წლის წინ ჩაწერილ ინტერვიუში გვითხრა:
”ფული თუ გაქვს, უნდა მოაგვარო კლასიკური ბალეტის პრობლემები, დააფინანსო ახალგაზრდა ბალეტმეისტერები, ანუ წახვიდე რისკზე და, მეორე მხრივ, დაპატიჟო დიდი თანამედროვე ბალეტმეისტერები.”
ახალგაზრდა ბალეტმეისტერების დაფინანსებაზე ხელისუფლება კვლავაც არ ფიქრობს... არც მათ აღზრდაზე და არც თანამედროვე ცეკვის პროპაგანდაზე. შეიძლება იკითხოთ: რატომ უნდა იზრუნოს ხელისუფლებამ თანამედროვე ქორეოგრაფიის პროპაგანდაზე, მით უმეტეს, რომ საქართველოში კვლავაც უფრო პოპულარულია კლასიკური ბალეტი და ეგრეთ წოდებული ”ხალხური ცეკვა”? ნელე ჰერტლინგს ასეთი კითხვები თავის დროზე გერმანიაშიც დაუსვეს...სწორედ მისი ინიციატივით მოეწყო 2007 წელს ბერლინში კონფერენცია ”სული ევროპისთვის”, რომელიც ევროპის ქვეყნების კულტურულ ინტეგრაციას მიეძღვნა (ინტელექტუალებმა არ უნდა მიბაძონ ევროპელ პოლიტიკოსებს, რომელთაც ევროპის გაფართოების ეშინიათ). სწორედ ამ კონფერენციაზე იმსჯელეს თემაზე ”კულტურა და ურბანული პოლიტიკა” - რა დოზით უნდა ჩაერიოს ხელისუფლება კულტურულ ცხოვრებაში, რატომ უნდა დააფინანსოს, მაგალითად, პროექტი, რომლის ავტორი, შესაძლოა, თავად ამ ხელისუფლების მიმართ კრიტიკული იყოს.
”დღეს ევროპული ქვეყნების ხელისუფლება ამბობს: ჩვენ ვაფინანსებთ კულტურას, რადგან მომავლისთვის ეს აუცილებელია, რადგან ჩავარდნები კულტურაში უფრო ძვირი უჯდება ხოლმე საზოგადოებას... - ეს ნიშანი უნდა იყოს ჩვენთვის... ჩვენ უნდა ვიფიქროთ კულტურის დაფინანსებაზე და ახალგაზრდა კადრების აღზრდაზე, რადგან კულტურა არაა ფეხბურთი, უცხოელი მწვრთნელი რომ მოიწვიო...ამიტომ პოლიტიკურ ამბიციებთან ერთად, უნდა ვიფიქროთ იმაზეც, თუ როგორ გავამართლოთ ეს ამბიციები.”
ეს თეატრისა და კინოს უნივერსიტეტის რექტორის მოადგილე, თეატრმცოდნე ლევან ხეთაგურია, თბილისში გამართული დისკუსიების ერთ-ერთი ორგანიზატორი. ლევან ხეთაგური გერმანიის, ავსტრიის მაგალითებს იხსენებს: სახელმწიფო კულტურის არაერთ დარგს აფინანსებს, მაგრამ შემოქმედებით საქმიანობაში არასდროს ერევა... ხელისუფლებისთვის მაღალი დონის კულტურა არა მარტო პრესტიჟი, არამედ ეკონომიკურად მომგებიანი სფეროა:
”ვენის ოპერაში, ძირითადად, დადიან ტურისტები და მერე ამაყობენ, რომ ვენის ოპერაში თუნდაც აივანზე ისხდნენ.... ჩვენი ოპერა ერთ-ერთი ყველაზე ძველია.. გვერდზე რუსთაველის თეატრი..ტურისტებს სწორედ ეს უნდა გავახსენოთ, გავაგებინოთ...და, რაც მთავარია, თუ ჩვენ სახელოვნებო განათლება არ დავაფინანსეთ, რათა ახალგაზრდებმა შექმნან ახალი პროდუქცია, შეიძლება არაფერი აღარ გვქონდეს საჩვენებელი.”
დისკუსიით კულტურის პოლიტიკის შესახებ, რომელშიც ევროპიდან საგანგებოდ ჩამოსულმა სპეციალისტებმა მიიღეს მონაწილეობა, შესაძლოა, დაიწყოს ქართველი არტისტების დიალოგი ხელისუფლებასთან თანამედროვე, პირველ რიგში, ექსპერიმენტული ხელოვნების განვითარებისთვის... ექსპერიმენტული ხელოვნება, როგორც წესი, კრიტიკულია და პროვოკაციული... რამდენად მზადაა არა მარტო ხელისუფლება, არამედ მთლიანად ქართული საზოგადოება ასეთი ხელოვნებისათვის? ეს უკვე სხვა საკითხია.
