ევროკავშირის „აღმოსავლეთ პარტნიორობის“ ინიციატივის წამოწყებიდან 10 წელი გავიდა. რა წარმატება მოიტანა ამ ინსტრუმენტის ამუშავებამ და რა ნაკლოვანებები აჩვენა ევროკავშირის ურთიერთობაში თავის აღმოსავლელ პარტნიორებთან? შტეფან მაისტერი, „ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდის“ თბილისის ოფისის დირექტორი მრავალი წელია იკვლევს საერთაშორისო ურთიერთობებს, უსაფრთხოების საკითხებს. მისი განსაკუთრებული ინტერესის სფეროში მუდმივად იყო რუსეთი და მისი პოლიტიკა. შტეფან მაისტერის რადიო თავისუფლებისთვის მიცემული ინტერვიუს ძირითადი თემებია: საქართველოს ოკუპაცია, რუსეთის პოლიტიკის პრინციპები, დასავლეთის ინტერესები და ის, თუ რატომ არის რუსეთი მგრძნობიარე ევროკავშირის ინიციატივების მიმართ:
რადიო თავისუფლება: ბატონო მაისტერ, მსურს უახლესი ამბით დავიწყო, ვგულისხმობ გერმანიის პრეზიდენტ ფრანკ-ვალტერ შტაინმაიერის ვიზიტს საქართველოში. დიდი ინტერესი იყო ამ ვიზიტის მიმართ, განსაკუთრებით უკრაინის საკითხზე მისი ინიციატივის - ე.წ. „შტაინმაიერის ფორმულის“ გამო. ყველას აინტერესებდა, ხომ არ მოჰქონდა მას საქართველოსთვისაც რაიმე ახალი გეგმა ან ფორმულა. მან ეს უარყო ვიზიტამდეც და ვიზიტის დროსაც. მსურს გკითხოთ, ხომ არ ხედავთ რაიმე პოტენციალს ევროკავშირში, გერმანიაში ან ბატონ შტაინმაიერში - საქართველოს ოკუპაციის საკითხის მოგვარებისთვის რაიმე ახალი იმპულსის მიცემის თვალსაზრისით?
ისევე, როგორც უკრაინის, საქართველოს მიმართაც არის ზეწოლა დასავლეთისგან, რომ ელაპარაკონ რუსეთს, რადგან დღეს არსებობს უკრაინის გამო დაწესებული სანქციებისგან გათავისუფლებისა და რუსეთთან ურთიერთობის გაუმჯობესების მზარდი ინტერესი.
შტეფან მაისტერი: ვფიქრობ, შტაინმაიერი როგორც პრეზიდენტი - ანუ უფრო წარმომადგენლობითი პირი - არ არის უფლებამოსილი ასეთი ინიციატივა წარმოადგინოს, როგორც ის იყო საგარეო საქმეთა მინისტრის რანგში. ჩემი შთაბეჭდილებაა, რომ ევროკავშირისა და ევროკავშირის წევრი სახელმწიფოების ინტერესია, უბიძგონ უკრაინას და აგრეთვე საქართველოს, ჰქონდეთ უფრო ახლო მოლაპარაკებები ან შეთანხმება კონფლიქტებზე რუსეთთან, მაგრამ ვერ ვხედავ, რომ ჰქონდეთ იდეები, როგორ უნდა გაუმჯობესდეს ვითარება. ასე რომ, ვერ ვხედავ ევროკავშირის ლიდერობას კონფლიქტების საკითხზე - ვერც გერმანიისას, ვერც საფრანგეთისას. გარკვეულ იმედს ამყარებენ ზელენსკიზე, იმ დინამიკაზე, რომელიც უკრაინაში გვაქვს, რამაც შეიძლება გარკვეული სარგებელი მოუტანოს საქართველოსაც მის კონფლიქტურ ზონებთან დაკავშირებით. თუმცა, ვფიქრობ ორივე ქვეყნის ვითარება სპეციფიკურია და ვერ ვხედავ, რომ რუსებს ჰქონდეთ რაიმე კომპრომისის ინტერესი. ასევე ვერ ვხედავ, რომ გერმანიას ან ევროკავშირს ჰქონდეთ რაიმე ახალი იდეები ამ კონფლიქტებისთვის დინამიკის შესაძენად. ასე რომ, არ არსებობს ახალი „შტაინმაიერის ფორმულა“ საქართველოს კონფლიქტებთან მიმართებით.
რადიო თავისუფლება: ხედავთ თუ არა დასავლეთის როლს, არა იმდენად ორგანიზებაში, არამედ უფრო ზალკალიანისა და ლავროვის ნიუ იორკში შეხვედრის ფაქტში?
შტეფან მაისტერი: ვფიქრობ, არის დასავლეთის როლი. ისევე, როგორც უკრაინის, საქართველოს მიმართაც არის ზეწოლა დასავლეთისგან, რომ ელაპარაკონ რუსეთს, რადგან დღეს არსებობს უკრაინის გამო დაწესებული სანქციებისგან გათავისუფლებისა და რუსეთთან ურთიერთობის გაუმჯობესების მზარდი ინტერესი. ამას განაპირობებს ჩინეთის ფაქტორიც, ტრანსატლანტიკური ურთიერთობებიც და აშშ-ის პრეზიდენტ ტრამპთან დაკავშირებული სირთულეებიც და ამ ეტაპზე არის ეს ინტერესი და დინამიკა ევროკავშირში, რომ რუსეთთან ურთიერთობები გაუმჯობესდეს. ეს კონფლიქტები წარმოადგენს ძირითად წინაღობებს ამ გზაზე. შემიძლია ვივარაუდო, რომ იყო აგრეთვე გარკვეული ინტერესი და ზეგავლენა საქართველოზე, რომ შემდგარიყო ეს შეხვედრა.
რადიო თავისუფლება: „აღმოსავლეთ პარტნიორობა“, შეიძლება ითქვას, არის ევროკავშირის ერთ-ერთი დინამიური და ძლიერი ინსტრუმენტი თავის პარტნიორებთან ურთიერთობისთვის, სამ სამხრეთკავკასიურ ქვეყანასა და დანარჩენ სამ ქვეყანასთან. მინდა საუბარი ამ თემით გავაგრძელოთ. თავის ერთ-ერთ ბოლო ინტერვიუში რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრი სერგეი ლავროვი ამბობს: „ევროკავშირი არასანდო პარტნიორია, რამდენადაც ის აგრძელებს გეოპოლიტიკურ თამაშს პრინციპით - „ჩვენთან ან ჩვენს წინააღმდეგ“. უკრაინისთვის დაწესებული სანქციებიც ამ ლოგიკას მიყვება...
ევროკავშირის პოზიციიდან თუ შევხედავთ, ის არ ფიქრობს გეოპოლიტიკის კუთხით, ან რეგიონში რუსეთთან კონკურენციის კუთხით, არამედ ევროკავშირი ყოველთვის ცდილობს ჰქონდეს ინტეგრაციული მიდგომა რუსეთთან, რადგან ის რუსეთს ხედავს მთავარ მოთამაშედ ამ რეგიონში...
როცა „აღმოსავლეთ პარტნიორობა“ იქმნებოდა, შევეცადეთ გაგვეგო რამდენად იქნებოდა მასში გათვალისწინებული რუსეთის ინტერესები, რადგან იქ მიიწვიეს ჩვენი უახლოესი მეზობლები. მკაფიო პასუხი ვერ მივიღეთ... გვითხრეს, რომ ჩვენ მონაწილეობას მივიღებდით ზოგიერთ პროექტში. შემოგვთავაზეს შევერთებოდით პროგრამას დამკვირვებლის რანგში. ეს კვლავაც გრძელდება. „აღმოსავლეთ პარტიორობის“ კვალდაკვალ ევროკავშირი ავითარებს პროგრამას ცენტრალური აზიისთვის, რაც ასევე რუსეთის ინტერესების გამორიცხვით ხდება. ჩვენი ინფორმაციით, ახლა ისინი ცდილობენ დააკავშირონ „აღმოსავლეთ პარტნიორობა“ ახალ სტრატეგიას ცენტრალური აზიისთვის. ვიცით, რომ არის მკაფიო მიზანი - ჩამოაცილონ რუსეთს აღმოსავლეთ და ცენტრალური აზიის მეზობლები, შეასუსტონ ჩვენი ურთიერთობები“, - ციტატის დასასრული. ბევრი ფიქრობს, რომ რუსეთი ძირითადად ღელავს ნატოს გაფართოების გამო, თუმცა რუსეთი საკმარისად ღელავს „აღმოსავლეთ პარტნიორობაზეც“. არის თუ არა სერგეი ლავროვის აღქმა სწორი?
შტეფან მაისტერი: ვფიქრობ, ეს არის სერგეი ლავროვის ტიპური რეაქცია ინიციატივებზე.
რადიო თავისუფლება: რა თქმა უნდა, არის.
შტეფან მაისტერი: ჩვეულად პროვოკაციულია და გადაჭარბებით აფასებს „აღმოსავლეთ პარტნიორობისა“ და ცენტრალური აზიის სტრატეგიის დინამიკას. უნდა გვახსოვდეს, რომ „აღმოსავლეთ პარტნიორობამდე“ იყო „ევროკავშირის სამეზობლო პოლიტიკა“, რომელთან მიერთებაც რუსეთსაც შეთავაზეს და მან უარი თქვა. ამის მერე გვქონდა მზარდი კონფლიქტები. გვახსოვს 2008 წლის რუსეთ-საქართველოს ომი და 2009-ში დაიწყო „აღმოსავლეთ პარტნიორობა“. ევროკავშირის პოზიციიდან თუ შევხედავთ, ის არ ფიქრობს გეოპოლიტიკის კუთხით, ან რეგიონში რუსეთთან კონკურენციის კუთხით, არამედ ევროკავშირი ყოველთვის ცდილობს ჰქონდეს ინტეგრაციული მიდგომა რუსეთთან, რადგან ის რუსეთს ხედავს მთავარ მოთამაშედ ამ რეგიონში ისევე, როგორც ცენტრალურ აზიაში. არ ვფიქრობ, რომ ეს პოლიტიკები ისეთი ძლიერია, როგორც ბატონი ლავროვი აღწერს და რუსეთი უგულებელყოფდა „აღმოსავლეთ პარტნიორობას“ წლების განმავლობაში.
რადიო თავისუფლება: რატომ გაახსენდა მას ის წელს, სულ ახლახან?
შტეფან მაისტერი: ვფიქრობ, ერთი მხრივ რუსებმა ისწავლეს, შეიძლება 2013 წლის შემდეგ, როცა უკრაინის კრიზისი დაიწყო, რომ ასოცირების შეთანხმებებსა და სავიზო შეთანხმებებს შეუძლია ქვეყნების შეცვლა და იქ პოსტ-საბჭოთა მემკვიდრეობის შეცვლა.
უკრაინასა და საქართველოში არის ძლიერი სამოქალაქო საზოგადოებები, თუმცა, ჩემი აზრით, ჯერ კიდევ არ არის სამოქალაქო საზოგადოების გარკვეული მონაწილეობა პოლიტიკაში, რაც საჭიროა დემოკრატიული ქვეყნისთვის.
ვფიქრობ, არის გარკვეული საფრთხე ამ ქვეყნებზე რუსეთის ზეგავლენისთვის, თუკი იქნება: დემოკრატიზაცია, კანონის უზენაესობა, ღია ბაზრები, რაც არ სურს რუსეთს. მეორე მხრივ, ვფიქრობ, ეს გამოიყენება ვაჭრობის საგნად, ლავროვი ყოველთვის ვაჭრობს - მას სურს ზეწოლა მოახდინოს ევროკავშირზე და აჩვენოს მას, რომ აი, შენ ჩვენს პროვოცირებას ახდენ, გარკვეულ კომპრომისებზე მოდიხარ საქართველოსა და უკრაინის საკითხებში და ახლა ცენტრალურ აზიაზეც ახდენ ჩვენს პროვოცირებას, სადაც ჩვენ ჩინეთთან ვურთიერთობთ და შენ მაინც არ გაქვს შანსი. ვფიქრობ, ეს აგრეთვე არის ამ ვაჭრობის ნაწილი და ჩვენება იმისა, რომ აი, შენ კი ჩვენი პროვოცირება გინდა, მაგრამ უნდა წამოხვიდე კომპრომისებზეც.
რადიო თავისუფლება: 10 წელი გავიდა „აღმოსავლეთ პარტნიორობის“ დაწყებიდან. რისი თქმა შეგვიძლია დღეს მის დადებით შედეგებსა და სფეროებზე, სადაც წარმატების დეფიციტია?
შტეფან მაისტერი: ვფიქრობ, მთავარი წარმატება ისაა, რომ მან მისცა ზოგიერთ ქვეყანას, როგორიც საქართველო, მოლდოვა და უკრაინაა, რეფორმების გზა - რა მიმართულებით უნდა განვითარებულიყვნენ. ეს ეხება ეკონომიკურ რეფორმებს, კანონმდებლობისა და სოციალურ რეფორმებს.
ე.წ. „სენდვიჩის კონცეფცია“, როცა რეფორმების პროცესის ხელშეწყობისთვის არის საგარეო ზეწოლა ევროკავშირისგან და ქვეყნის შიგნით გაქვს ზეწოლა სამოქალაქო საზოგადოებისგან, იმ ორგანიზაციებისა და მოქალაქეებისგან, რომლებსაც სურთ ცვლილება ქვეყანაში.
თუკი შევხედავთ ასოცირებისა და თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ შეთანხმებებს, ისინი წარმოადგენენ მეგზურებს ქვეყნებისთვის, რომელთა შესრულებაც ძალიან რთულია, მაგრამ ეს წარმატებაა. ამავე დროს კვლავაც გვაქვს ძლიერი ინტერესი ამ ქვეყნებში კორუფციის დასაძლევად, მედიის პრობლემების მოსაგვარებლად. უკრაინასა და საქართველოში არის ძლიერი სამოქალაქო საზოგადოებები, თუმცა, ჩემი აზრით, ჯერ კიდევ არ არის სამოქალაქო საზოგადოების გარკვეული მონაწილეობა პოლიტიკაში, რაც საჭიროა დემოკრატიული ქვეყნისთვის. ჩვენ აგრეთვე გვაქვს უსაფრთხოების გამოწვევა მთელ რეგიონში, რომელსაც საერთოდ არ პასუხობს „აღმოსავლეთ პარტნიორობა“. ასე რომ, ვხედავ გარკვეულ წარმატებას რეფორმების პროცესში, მაგრამ რაც შეეხება ყოველდღიური გამოწვევების და ამ ქვეყნებში პოსტ-საბჭოთა ქვეყნების მემკვიდრეობის მიმართ ძლიერ ინტერესს, ამ მხრივ დეფიციტს ვხედავ „აღმოსავლეთ პარტნიორობაში“.
რადიო თავისუფლება: თქვენს სტატიაში სამოქალაქო საზოგადოებას უწოდებთ ევროკავშირის მოკავშირეს ამ ქვეყნებში რეფორმების მხარდაჭერის საქმეში. მეტი რომ ვთქვათ საქართველოს სამოქალაქო საზოგადოებასა და მის როლზე ქვეყნის ცხოვრებაში, რას გულისხმობთ სამოქალაქო საზოგადოების მეტ პოლიტიკურ მონაწილეობაში?
არა მგონია, სამოქალაქო საზოგადოებას ესიამოვნოს, რასაც ვიტყვი, მაგრამ საქართველოში მას აქვს დიდი დაფინანსება, მაგრამ თუ შევხედავთ შედეგს ტრანსფორმაციის კუთხით, ის გაცილებით შეზღუდულია.
შტეფან მაისტერი: ჩემი აზრით, ამაში უმთავრესად იგულისხმება ე.წ. „სენდვიჩის კონცეფცია“, როცა რეფორმების პროცესის ხელშეწყობისთვის არის საგარეო ზეწოლა ევროკავშირისგან და ქვეყნის შიგნით გაქვს ზეწოლა სამოქალაქო საზოგადოებისგან, იმ ორგანიზაციებისა და მოქალაქეებისგან, რომლებსაც სურთ ცვლილება ქვეყანაში. ვფიქრობ, ევროკავშირმა მეტად უნდა ითანამშრომლოს ამ სამოქალაქო საზოგადოებასთან პროცესების მონიტორინგისთვის, საზოგადოებასთან კომუნიკაციისთვის, რეფორმების განხორციელებისთვის. რადგან, ხშირად ხდება, რომ არის ძალიან კარგი კანონმდებლობა, მაგრამ მათ განხორციელებაში არის პრობლემები. ჩემი აზრით, საჭიროა ზეწოლა ქვეყნის შიგნით და უკეთესი კომუნიკაცია საზოგადოებასთან და ვფიქრობ, სამოქალაქო საზოგადოებას ამაში უმნიშვნელოვანესი როლის შესრულება შეუძლია.
რადიო თავისუფლება: როგორც ვიცი, 100 ათასზე მეტი პროექტი დაფინანსდა „აღმოსავლეთ პარტნიორობის“ ფარგლებში რეგიონში. კიდევ რისი გაკეთებაა შესაძლებელი? საქმე ეხება ინიციატივის დაფინანსებას, თუ სხვა რამეს?
შტეფან მაისტერი: არა მგონია, სამოქალაქო საზოგადოებას ესიამოვნოს, რასაც ვიტყვი, მაგრამ საქართველოში მას აქვს დიდი დაფინანსება, მაგრამ თუ შევხედავთ შედეგს ტრანსფორმაციის კუთხით, ის გაცილებით შეზღუდულია. ასე რომ, საქმე არა სამოქალაქო საზოგადოების საქმიანობის რაოდენობაში, არამედ ხარისხშია, შეიძლება უფრო მეტად ადამიანებთან მუშაობაში, რომელიც მიმდინარეობს. ამასთან საჭიროა ზრუნვა იმაზე, უკეთესად როგორ დავაკავშიროთ ეს ევროკავშირის პოლიტიკასთან მონიტორინგის, კომუნიკაციის თვალსაზრისით. არის უამრავი სპეციფიკური პროექტი სხვადასხვა საკითხზე, რომელიც პარალელურად მიმდინარეობს. რა საჭიროა 3 ან 4 პროექტი ერთსა და იმავე საკითხზე? უფრო სისტემურად რომ ვიფიქროთ, „აღმოსავლეთ პარტნიორობის“ განხორციელება როგორ შეიძლება უკეთესად, როგორ გავაძლიეროთ საზოგადოება? ჩემი აზრით, ეს არ არის კონცეპტუალურად საკმარისად კარგად ნაფიქრი, მხოლოდ დისკუსიაა დაწყებული.
შეიძლება, პარტნიორ ქვეყნებში ცოტათი დაიღალნენ ევროკავშირის პოლიტიკით. არის ევროკავშირისგან ერთგვარი გადაღლა აღმოსავლეთ პარტნიორ ქვეყნებში, რადგან არ არსებობს ეს „ნუგბარი“ - გაწევრიანების პერსპექტივის სახით.
რადიო თავისუფლება: თქვენ ასევე წერთ, რომ „სამწუხაროდ, იდეების ნაკლებობაა იმის თაობაზე, როგორ დაინგრეს ამ ქვეყნებში საბჭოთა და პოსტ-საბჭოთა მემკვიდრეობა. საჭიროა, ახალი იდეები როგორ გადავიდეთ ტრანსფორმაციის მომდევნო ეტაპზე იმ ვითარებაში, როცა არ არსებობს ევროკავშირში გაწევრიანება როგორც დაპირებული ნუგბარი“. რა იგულისხმება აქ - იდეების ნაკლებობა ზოგადად? იდეების ნაკლებობა გარკვეულ წრეებში - გადაწყვეტილების მიმღებ წრეებში, თუ „ნუგბარის“ არარსებობაა პრობლემა?
შტეფან მაისტერი: ვფიქრობ, ყველაფერი ერთად. არის ამბიციების ნაკლებობა ევროკავშირის მხრიდან, რომ ეს ქვეყანა უფრო დაიახლოვოს.
რადიო თავისუფლება: ეს გამომრჩა.
მე არასდროს ვიტყოდი უარს ევროკავშირის წევრობაზე - როგორც მიზანზე. ჩემთვის ეს იქნებოდა ხედვა, როგორც ევროკავშირის მოქალაქისთვის და აგრეთვე პარტნიორი ქვეყნებისთვის.
შტეფან მაისტერი: შეიძლება პარტნიორ ქვეყნებში ცოტათი დაიღალნენ ევროკავშირის პოლიტიკით. არის ევროკავშირისგან ერთგვარი გადაღლა აღმოსავლეთ პარტნიორ ქვეყნებში, რადგან არ არსებობს ეს „ნუგბარი“ - გაწევრიანების პერსპექტივის სახით. თუმცა, ჩემი აზრით, ათ წელიწადში ევროკავშირი იქნება სრულიად სხვაგვარი. არის სხვა შესაძლებლობები ევროკავშირის სხვადასხვა სივრცეში ინტეგრაციისთვის. მაგალითად, პოლონეთის მთავრობის წინადადებაა შეიქმნას საერთო ციფრული სივრცე, საერთო ენერგოსივრცე. ანუ, მოხდეს ინტეგრაცია სხვადასხვა სფეროში და რაღაც ეტაპზე აღმოჩნდები ძალიან ახლოს წევრობასთან, მართალია გაწევრიანების პერსპექტივის გარეშე, მაგრამ იქნები მზად იმ მომენტისთვის, როცა ეს პოლიტიკურად აღმოჩნდება შესაძლებელი.
რადიო თავისუფლება: ასე რომ, ეს შეიძლება იყოს რაღაც სხვა, ვიდრე საკუთრივ ევროკავშირის წევრობაა? ვგულისხმობ მიზანს, რომლისკენაც განაგრძობ სვლას.
მთავარი პრობლემა ისაა, რომ საქართველოს არ მიუღია სარგებელი „ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი სავაჭრო ზონის შესახებ შეთანხმებისგან“.
შტეფან მაისტერი: მე არასდროს ვიტყოდი უარს ევროკავშირის წევრობაზე - როგორც მიზანზე. ჩემთვის ეს იქნებოდა ხედვა, როგორც ევროკავშირის მოქალაქისთვის და აგრეთვე პარტნიორი ქვეყნებისთვის. როგორი იქნება ეს წევრობა ათი წლის შემდეგ, არ ვიცით, რადგან არ ვიცით, როგორი იქნება თავად ევროკავშირი ათი წლის შემდეგ. იმ დროისთვის შეიძლება გქონდეთ სხვაგვარი ინტეგრაცია. თუმცა, შენ შეგიძლია მოემზადო ამ გაწევრიანებისთვის სხვა სფეროებში ინტეგრაციით და ამისგან სარგებელიც მიიღო. მაგალითად, როუმინგი, როცა გაქვს საერთო სატელეფონო და ინტერნეტ-სივრცე. მოქალაქეები ამას უკვე გრძნობენ. მნიშვნელოვანია, რომ ადამიანები გრძნობდნენ ამ ინტეგრაციის სარგებელს. ჩემი აზრით, ამას მოაქვს ორი რამ: ერთი მხრივ, ევროკავშირში ერთგვარი ინტეგრაცია, აგრეთვე რეფორმების პროცესი, შემდგომი პროგრესი და ტრანსფორმაცია საქართველოსთვის და „აღმოსავლეთ პარტნიორობის“ წევრი სხვა ქვეყნებისთვის.
რადიო თავისუფლება: თქვენ დაიწყეთ დასახელება იმისა, რისი აღქმაც ადამიანებს შეუძლიათ იგრძნონ: უვიზო მიმოსვლა, ასოცირების შეთანხმების მოქმედება ნაწილობრივ, კიდევ რა? რომ გვიკარნახოთ და დაგვეხმაროთ აღქმაში.
შტეფან მაისტერი: როუმინგი უკვე ვახსენე... თუმცა, ვფიქრობ, მთავარი პრობლემა ისაა, რომ საქართველოს არ მიუღია სარგებელი „ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი სავაჭრო ზონის შესახებ შეთანხმებისგან“.
რადიო თავისუფლება: იმდენად არა.
ვფიქრობ, უნდა იურთიერთოთ რუსეთთან. არ არსებობს რუსეთთან ლაპარაკისა და ურთიერთობის ალტერნატივა, ამ კონტექსტის გათვალისწინებითაც.
შტეფან მაისტერი: იმდენად არა, რადგან მას არ შეუსრულებია სტანდარტები. კვლავაც არსებობს სურსათის ხარისხთან დაკავშირებული პრობლემა და ვფიქრობ ის მთავრობის გადასაჭრელია. სტანდარტების დაახლოების საკითხში, ჩემი აზრით, ნამდვილად საჭიროა ზეწოლა. ეს სარგებლის მომტანი იქნება შემდეგ მცირე და საშუალო საწარმოებისთვის, სურსათის მწარმოებლებისთვის. აღმოჩნდება, რომ მხოლოდ თაფლი და ღვინო კი არ გავა ევროკავშირში, არამედ საქართველოში ნაწარმოები სხვა ხარისხიანი პროდუქციაც. უნდა დაფიქრდეთ რომელი სფეროებია, სადაც მთავრობამ ვერ მიაღწია წარმატებას სტანდარტების აწევაში, რომ დახმარებოდა ადგილობრივ მწარმოებლებს ევროკავშირის ბაზარზე შესვლაში.
რადიო თავისუფლება: ეს არის კარგი მაგალითი იმისა, როცა მოლოდინი და რეალობა აცდა ერთმანეთს.
ძირითადი პრობლემა საქართველოში არის იდეა, რომ რუსეთია მთავარი პრობლემა და თუ ის წავა, პრობლემაც გადაწყდება. ვფიქრობ, ქართველებმა მეტი უნდა იფიქრონ აფხაზებსა და ოსებზე...
შტეფან მაისტერი: და ეს იწვევს იმედგაცრუებას. ადამიანებს არ ესმით, რატომ არ მუშაობს ეს შეთანხმება. საჭიროა კომუნიკაცია, მაგრამ საჭიროა მთავრობაზე ზეწოლა ამ სტანდარტების დანერგვისთვის და აგრეთვე, კომპანიებს სჭირდებათ მხარდაჭერა ამ სტანდარტების განხორციელებაში.
რადიო თავისუფლება: დასასრულ მსურს დავუბრუნდე იმას, რითიც დავიწყე და რაც შეიძლება იყოს სხვა ვრცელი ინტერვიუს თემა მომავალში: რა იქნებოდა თქვენი რჩევა ქართველებისთვის, არა მხოლოდ მთავრობისთვის, არამედ მთელი საზოგადოებისთვის - რაზე უნდა ვიფიქროთ უპირატესად, როცა ვეხებით ოკუპაციას და რუსეთს იმ ვითარებაში, როცა, როგორც თავად აღნიშნეთ, უკვე არის ბიძგი დასავლეთისგან.
შტეფან მაისტერი: ვფიქრობ, უნდა იურთიერთოთ რუსეთთან. არ არსებობს რუსეთთან ლაპარაკისა და ურთიერთობის ალტერნატივა, ამ კონტექსტის გათვალისწინებითაც. თუმცა, ვფიქრობ, ძირითადი პრობლემა აქ საქართველოში არის იდეა, რომ რუსეთია მთავარი პრობლემა და თუ ის წავა, პრობლემაც გადაწყდება. ვფიქრობ, ქართველებმა მეტი უნდა იფიქრონ აფხაზებსა და ოსებზე, ვიდრე უპირველეს ყოვლისა რუსეთზე, რადგან, ვფიქრობ, ამ ხალხებს ერთმანეთთანაც აქვთ პრობლემა. რა თქმა უნდა, რუსეთი არის ოკუპანტი, მაგრამ აფხაზებისა და ოსებისთვის ის შეიძლება იყოს დამცველი. საჭიროა ღია დისკუსია საზოგადოებაში ამ ტერიტორიებზე, როგორც საქართველოს ნაწილზე ხედვის ჩამოსაყალიბებლად და აგრეთვე ადამიანებზე, რომლებიც ცხოვრობენ საქართველოს ამ ორ ოკუპირებულ ტერიტორიაზე, რომ ისინი დაუახლოვოთ საქართველოს. ნუ ფიქრობთ მხოლოდ რუსეთზე, როგორც ოკუპანტზე და მსოფლიოს სხვა ქვეყნებზე, რომლებსაც მასთან გამკლავებაში დახმარება შეუძლიათ.
