გუშინ, როდესაც ძალიან კარგ და აუცილებლად სანახავ ფილმს – “გრძელი ნათელი დღეები” – ვუყურებდი, საკუთარი ბავშვობის გახსენებასთან ერთად, ქართული ლიტერატურის კლასიკაც მაგონდებოდა.
***
XIX საუკუნის ქართული ლიტერატურა სავსეა გაუპატიურებებითა და გაუპატიურების მცდელობებით. ჩვენი კლასიკური ნაწარმოებების კონფლიქტი ძალზე ხშირად სწორედ სექსუალური ძალადობის თემაზეა აგებული. ამ თემას ვერ ასცდა ვერც ილია ჭავჭავაძე ("გლახის ნაამბობი"), ვერც აკაკი წერეთელი ("გამზრდელი"), ვერც ეგნატე ნინოშვილი („ჩვენი ქვეყნის რაინდი“), ვერც დანიელ ჭონქაძე ("სურამის ციხე"); არც ალექსანდრე ყაზბეგისთვისაა ეს თემა უცხო ("მამის მკვლელი", "ელგუჯა"), და ვაჟა-ფშაველაც "სტუმარ-მანსპინძელშიც" მას წამიერად ამოატივტივებს.
გაუპატიურება ამ კონტექსტში არა ორ, არამედ სამ მოქმედ პირს გულისხმობს: უმანკო ქალს, ძალ(აუფლებ)ით აღჭურვილ ბოროტმოქმედსა და ქალის „ლეგიტიმურ“ მამაკაცს. ქალი ან თვითმკვლელობის ფასად აღწევს თავს ძალადობას, ანაც მისი მსხვერპლი ხდება, რასაც მოსდევს თაყვანისმცემლის/საყვარლის/ქმრის შურისძიება. სქემა, როგორც ვხედავთ, საკმაოდ მარტივია.
სექსუალური ძალადობის ტოპიკა XX საუკუნეშიც გადაჰყვა ქართულ ლიტერატურას: კონსტანტინე გამსახურდია, მიხეილ ჯავახიშვილი, ნიკო ლორთქიფანიძე, შალვა დადიანი თუ გრიგოლ რობაქიძე – ყველა ამ მწერლის ნაწარმოებებში სექსუალობა ექსპლიცირებული ძალადობის ჭრილშია გატარებული (მგონი ერთადერთი, ვისთანაც არავინ არავის აუპატიურებს, დავით კლდიაშვილია).
ოღონდ მე-19-დან მე-20 საუკუნეზე გადასვლისას სახეზეა, აგრეთვე, მნიშვნელოვანი ცვლილება: სექსუალურ ძალადობას აკლდება მეტოქეობის განზომილება. თუ მე-19 საუკუნეში გაუპატიურება ძირითადად ორ მამაკაცს შორის განხორცილებული კომუნიკაციური აქტი იყო ქალის საშუალებით, მე-20 საუკუნეში, უმეტეს შემთხვევაში, ეს ქალსა და მამაკაცს შორის „შეხვედრის“ მოდალობაა.
აქ ვინმე შეიძლება შემომედავოს – რა, სხვა ნაციონალურ ლიტერატურებში განა არ ხდება გაუპატიურებაო? მართლაც, ეს თემა მე-20 საუკუნის ევროპულ ლიტერატურაშიც ხშირად გვხვდება, გოლსუორთიდან შოლოხოვამდე. მაგრამ ისეთ ხშირ იდენტიფიკაციას მოძალადესთან, როგორსაც ვნახულობთ მე-20 საუკუნის ქართულ ლიტერატურაში, ვერ ვიხსენებ (ემბლემატური ტექსტი ამ კუთხით მიხეილ ჯავახიშვილის ერთი მოთხრობაა, სახელად „ეკა“).
რაც შეეხება მე-19 საუკუნეს, ნამდვილად არ მგონია, რომ ფრანგული, ამერიკული, ინგლისური თუ რუსული ლიტერატურული კლასიკა ასე იყოს დაინტერესებული სექსუალური ძალადობის თემით. თუმცაღა, შესაძლოა, მე-19 საუკუნის კონტექსტში ჩვენ ბევრად უფრო ახლოს ვიყოთ კოლონიზებულ, ვიდრე კოლონიზატორ ქვეყნებთან. შესაძლოა, გაუპატიურების თემა აქ დაპყრობილის მიერ განცდილი დამცირების ყველაზე მძაფრი ალეგორიზაცია იყოს. და მაინც, ამ მოვლენის აღწერის მრავალფეროვნება შეუძლებელს ხდის მის მიბმას ექსკლუზიურად ერთადერთ თემასთან, იქნება ის სოციალური თუ ნაციონალური.
მე-19 საუკუნის ლიტერატურაში ქალი ამ პროცესში თითქმის არ ჩანს; აქ მხოლოდ ორი მამაკაცი ეჯიბრება ერთმანეთს. მე-20 საუკუნის ნაწარმოებებში ჭარბობს მოძალადის პერსპექტივა, რომელიც ქალთან მის უშუალო ურთიერთობას ავლენს. რა იქნება 21-ე საუკუნის სპეციფიკა ამ კუთხით? ქალის, როგორც მსხვერპლის პერსპექტივა? ან იქნებ ქალის, როგორც მოძალადის წარმოსახვა?
ან, შეიძლება, თემა დარჩეს, მაგრამ უკვე მამაკაცის მიერ მამაკაცზე ძალადობის აქცენტი გახდეს განმსაზღვრელი. თუ თანამედროვე ქართული ლიტერატურის ათვლას აკა მორჩილაძის “მადათოვზე გადაფრენიდან” დავიწყებთ (რომლის შემდეგაც მორჩილაძე შედგა, როგორც ლიტერატურული ფაქტი; მანამდე მის “ყარაბაღს” მკითხველთა უაღრესად შეზღუდული წრე იცნობდა), უნდა გაგვახსენდეს, რომ სწორედ ამ ნაწარმოებში იყო ჰომოსექსუალური ძალადობის თემა – თუმცა შეფარვითა და არაპირდაპირ – ნაწარმოების სიუჟეტის წარმომშობი ფაქტორი.
კარგი ლიტერატურული და სოციოლოგიური ანალიზის გარეშე უპასუხისმგებლობა იქნებოდა იმაზე საუბარი, თუ რა კავშირშია ჩვენი – მათ შორის ლიტერატურაში ასახული – ფანტაზიები რეალობასთან. მაგრამ ფაქტია, რომ კავშირი არსებობს, და ეს კავშირი ბოლო ორი საუკუნის ქართული საზოგადოების იდილიური ყოფის სიმპტომი ვერაფრით იქნება.
***
რაც შეეხება გუშინდელ ფილმს, ყველაზე მნიშვნელოვანი მასში ისაა, როგორ ახერხებს ორი ახალგაზრდა გოგონა ძალადობის სამყაროში (რომელიც მხოლოდ სექსუალური ძალადობით არ შემოიფარგლება) ძალადობაზე უარის თქმას; როგორ იცილებენ ისინი თავიდან იმ ხაფანგს, რომელშიც ისინი საკუთარ თავს მოძალადე მამაკაცებთან გააიგივებდნენ და თავადაც ძალადობის გზას შეუყვებოდნენ (ამ ხაფანგის ჩემთვის ერთ-ერთი ყველაზე ძვირფასი ექსპოზიცია გვხვდება გრინუეის ფილმში “მზარეული, ქურდი, ქურდის ცოლი და ცოლის საყვარელი”, სადაც ფილმის ბოლოში ქალი ისეთივე მოძალადე ხდება, როგორც მანამდე მამაკაცი იყო).
მაგრამ არსებობს მეორე, ბევრად უფრო შეფარული და ფაქიზი ხაფანგი: ესაა მსხვერპლშეწირვა. არა ფილმის გმირები, არამედ თავად ფილმი მსხვერპლად სწირავს პერსონაჟს, რათა პერსონაჟების “კათარზისი” მოხდეს. არ ვარ დარწმუნებული, რომ ეს არქაული წარმოდგენა მსხვერპლის აზრიანი, საზრისის მქონე სიკვდილის შესახებ უფრო ეფექტური იყოს თანამედროვე სამყაროში, ვიდრე ძალადობის უაზრო და უკათარზისო ხდომილების ჩვენება. ბოლოს და ბოლოს, თუ კათარზისია (რასაც არ უნდა ნიშნავდეს ეს ძველისძველი ცნება თანამედროვე სამყაროსა და ხელოვნებაში), ის ხომ მაყურებელმა უნდა განიცადოს და არა – პერსონაჟმა.
***
XIX საუკუნის ქართული ლიტერატურა სავსეა გაუპატიურებებითა და გაუპატიურების მცდელობებით. ჩვენი კლასიკური ნაწარმოებების კონფლიქტი ძალზე ხშირად სწორედ სექსუალური ძალადობის თემაზეა აგებული. ამ თემას ვერ ასცდა ვერც ილია ჭავჭავაძე ("გლახის ნაამბობი"), ვერც აკაკი წერეთელი ("გამზრდელი"), ვერც ეგნატე ნინოშვილი („ჩვენი ქვეყნის რაინდი“), ვერც დანიელ ჭონქაძე ("სურამის ციხე"); არც ალექსანდრე ყაზბეგისთვისაა ეს თემა უცხო ("მამის მკვლელი", "ელგუჯა"), და ვაჟა-ფშაველაც "სტუმარ-მანსპინძელშიც" მას წამიერად ამოატივტივებს.
გაუპატიურება ამ კონტექსტში არა ორ, არამედ სამ მოქმედ პირს გულისხმობს: უმანკო ქალს, ძალ(აუფლებ)ით აღჭურვილ ბოროტმოქმედსა და ქალის „ლეგიტიმურ“ მამაკაცს. ქალი ან თვითმკვლელობის ფასად აღწევს თავს ძალადობას, ანაც მისი მსხვერპლი ხდება, რასაც მოსდევს თაყვანისმცემლის/საყვარლის/ქმრის შურისძიება. სქემა, როგორც ვხედავთ, საკმაოდ მარტივია.
სექსუალური ძალადობის ტოპიკა XX საუკუნეშიც გადაჰყვა ქართულ ლიტერატურას: კონსტანტინე გამსახურდია, მიხეილ ჯავახიშვილი, ნიკო ლორთქიფანიძე, შალვა დადიანი თუ გრიგოლ რობაქიძე – ყველა ამ მწერლის ნაწარმოებებში სექსუალობა ექსპლიცირებული ძალადობის ჭრილშია გატარებული (მგონი ერთადერთი, ვისთანაც არავინ არავის აუპატიურებს, დავით კლდიაშვილია).
ოღონდ მე-19-დან მე-20 საუკუნეზე გადასვლისას სახეზეა, აგრეთვე, მნიშვნელოვანი ცვლილება: სექსუალურ ძალადობას აკლდება მეტოქეობის განზომილება. თუ მე-19 საუკუნეში გაუპატიურება ძირითადად ორ მამაკაცს შორის განხორცილებული კომუნიკაციური აქტი იყო ქალის საშუალებით, მე-20 საუკუნეში, უმეტეს შემთხვევაში, ეს ქალსა და მამაკაცს შორის „შეხვედრის“ მოდალობაა.
აქ ვინმე შეიძლება შემომედავოს – რა, სხვა ნაციონალურ ლიტერატურებში განა არ ხდება გაუპატიურებაო? მართლაც, ეს თემა მე-20 საუკუნის ევროპულ ლიტერატურაშიც ხშირად გვხვდება, გოლსუორთიდან შოლოხოვამდე. მაგრამ ისეთ ხშირ იდენტიფიკაციას მოძალადესთან, როგორსაც ვნახულობთ მე-20 საუკუნის ქართულ ლიტერატურაში, ვერ ვიხსენებ (ემბლემატური ტექსტი ამ კუთხით მიხეილ ჯავახიშვილის ერთი მოთხრობაა, სახელად „ეკა“).
რაც შეეხება მე-19 საუკუნეს, ნამდვილად არ მგონია, რომ ფრანგული, ამერიკული, ინგლისური თუ რუსული ლიტერატურული კლასიკა ასე იყოს დაინტერესებული სექსუალური ძალადობის თემით. თუმცაღა, შესაძლოა, მე-19 საუკუნის კონტექსტში ჩვენ ბევრად უფრო ახლოს ვიყოთ კოლონიზებულ, ვიდრე კოლონიზატორ ქვეყნებთან. შესაძლოა, გაუპატიურების თემა აქ დაპყრობილის მიერ განცდილი დამცირების ყველაზე მძაფრი ალეგორიზაცია იყოს. და მაინც, ამ მოვლენის აღწერის მრავალფეროვნება შეუძლებელს ხდის მის მიბმას ექსკლუზიურად ერთადერთ თემასთან, იქნება ის სოციალური თუ ნაციონალური.
მე-19 საუკუნის ლიტერატურაში ქალი ამ პროცესში თითქმის არ ჩანს; აქ მხოლოდ ორი მამაკაცი ეჯიბრება ერთმანეთს. მე-20 საუკუნის ნაწარმოებებში ჭარბობს მოძალადის პერსპექტივა, რომელიც ქალთან მის უშუალო ურთიერთობას ავლენს. რა იქნება 21-ე საუკუნის სპეციფიკა ამ კუთხით? ქალის, როგორც მსხვერპლის პერსპექტივა? ან იქნებ ქალის, როგორც მოძალადის წარმოსახვა?
ან, შეიძლება, თემა დარჩეს, მაგრამ უკვე მამაკაცის მიერ მამაკაცზე ძალადობის აქცენტი გახდეს განმსაზღვრელი. თუ თანამედროვე ქართული ლიტერატურის ათვლას აკა მორჩილაძის “მადათოვზე გადაფრენიდან” დავიწყებთ (რომლის შემდეგაც მორჩილაძე შედგა, როგორც ლიტერატურული ფაქტი; მანამდე მის “ყარაბაღს” მკითხველთა უაღრესად შეზღუდული წრე იცნობდა), უნდა გაგვახსენდეს, რომ სწორედ ამ ნაწარმოებში იყო ჰომოსექსუალური ძალადობის თემა – თუმცა შეფარვითა და არაპირდაპირ – ნაწარმოების სიუჟეტის წარმომშობი ფაქტორი.
კარგი ლიტერატურული და სოციოლოგიური ანალიზის გარეშე უპასუხისმგებლობა იქნებოდა იმაზე საუბარი, თუ რა კავშირშია ჩვენი – მათ შორის ლიტერატურაში ასახული – ფანტაზიები რეალობასთან. მაგრამ ფაქტია, რომ კავშირი არსებობს, და ეს კავშირი ბოლო ორი საუკუნის ქართული საზოგადოების იდილიური ყოფის სიმპტომი ვერაფრით იქნება.
***
რაც შეეხება გუშინდელ ფილმს, ყველაზე მნიშვნელოვანი მასში ისაა, როგორ ახერხებს ორი ახალგაზრდა გოგონა ძალადობის სამყაროში (რომელიც მხოლოდ სექსუალური ძალადობით არ შემოიფარგლება) ძალადობაზე უარის თქმას; როგორ იცილებენ ისინი თავიდან იმ ხაფანგს, რომელშიც ისინი საკუთარ თავს მოძალადე მამაკაცებთან გააიგივებდნენ და თავადაც ძალადობის გზას შეუყვებოდნენ (ამ ხაფანგის ჩემთვის ერთ-ერთი ყველაზე ძვირფასი ექსპოზიცია გვხვდება გრინუეის ფილმში “მზარეული, ქურდი, ქურდის ცოლი და ცოლის საყვარელი”, სადაც ფილმის ბოლოში ქალი ისეთივე მოძალადე ხდება, როგორც მანამდე მამაკაცი იყო).
მაგრამ არსებობს მეორე, ბევრად უფრო შეფარული და ფაქიზი ხაფანგი: ესაა მსხვერპლშეწირვა. არა ფილმის გმირები, არამედ თავად ფილმი მსხვერპლად სწირავს პერსონაჟს, რათა პერსონაჟების “კათარზისი” მოხდეს. არ ვარ დარწმუნებული, რომ ეს არქაული წარმოდგენა მსხვერპლის აზრიანი, საზრისის მქონე სიკვდილის შესახებ უფრო ეფექტური იყოს თანამედროვე სამყაროში, ვიდრე ძალადობის უაზრო და უკათარზისო ხდომილების ჩვენება. ბოლოს და ბოლოს, თუ კათარზისია (რასაც არ უნდა ნიშნავდეს ეს ძველისძველი ცნება თანამედროვე სამყაროსა და ხელოვნებაში), ის ხომ მაყურებელმა უნდა განიცადოს და არა – პერსონაჟმა.