„საშვი კონფილქტის ზონაში“ - მშვიდობის ზონაში შესასვლელად

აფხაზეთის ომი ჩემი ახალგაზრდობის ერთი საშინელი კოშმარია, რომლის შედეგსაც დღემდე იმკის ქართული საზოგადოება. პირადად მე საგანგებოდ ვცდილობ ხოლმე საკუთარი თავიდან განვდევნო ის შთაბეჭდილებები, რითაც მაშინ ვიყავი მოცული და ამიტომ თუნდაც 27 სექტემბერი - დღე, როდესაც სოხუმი დაეცა - ან წინა თუ შემდგომი პერიოდი მხოლოდ ბუნდოვნად, უსიამოვნოდ და გაურკვევლად მახსენდება.

რა თქმა უნდა, ნებისმიერ ადამიანს სრული უფლება აქვს დაივიწყოს ის, რაც არ სიამოვნებს, ან, მით უმეტეს, რაც შემდგომში ცხოვრების გაგრძელების დამაბრკოლებლად ესახება, მაგრამ ქვეყანას ნამდვილად არ ეპატიება არ გაიაზროს, არ გააანალიზოს და კრიტიკულად არ შეაფასოს უახლოესი წარსულის თუნდაც ძალზე მტკივნეული და სამარცხვინო გამოცდილება.

ვფიქრობ, სიტყვა ,,სამარცხვინო“ არ უნდა გვეჩოთიროს ამ კონტექსტში, რადგან 1992 წლის აგვისტო-სექტემბერში დატრიალებული ცოდვის კითხვა ქართველებსაც და აფხაზებსაც სამუდამო სირცხვილად შემოგვრჩება.

ახლა რამდენიც უნდა ვამტკიცოთ, რომ ყველაფერი მესამე ძალის მიერ იყო პროვოცირებული, ამ კონფლიქტს მაინც გაცილებით ღრმა მიზეზები ჰქონდა და ამ მიზეზების უგულებელყოფა თუ მიჩუმათება იმას ნიშნავს, რომ ჩვენ - ქართველებიც და აფხაზებიც - საბოლოოდ ვამბობთ უარს არა მხოლოდ სახელმწიფოებრიობაზე, არამედ სახელმწიფოებრივ შეგნებაზეც კი, სულ ერთია, როგორ ფორმატშიც უნდა მოვიაზრებდეთ ჩვენს ტერიტორიულ მოწყობასა თუ სამომავლო ურთიერთობას.

ვფიქრობ, ეს მიზანი ამოძრავებდა შორენა ლებანიძესაც, როდესაც მან აფხზეთის თემაზე დოკუმენტური წიგნის დაწერა გადაწყვიტა.

იმ წლებში შორენა ლებანიძე, როგორც გაზეთ ,,შვიდი დღის“ კორესპონდენტი, მივლინებული იყო აფხაზეთში და იქ დატრიალებულ ტრაგედიას, ფაქტობრივად, ფრონტის წინა ხაზიდან აშუქებდა. ინფორმაციის დიდი ნაწილი, - რეპორტაჟების, ჟურნალისტური შენიშვნების, ინტერვიუებისა თუ სხვა საგაზეთო ჟანრების სახით, - ცხადია, მაშინვე აისახა გაზეთის ფურცლებზე, მაგრამ ბევრი რამ მხოლოდ სამუშაო ბლოკნოტებსა თუ მეხსიერებას შემორჩა.

რადიო თავისუფლებასთან საუბრისას შორენა ლებანიძემ თქვა:

,,რაღაცნაირად, თავიდან ეს მიზანი მაინცდამაინც არ დამისახავს, ვინ როგორ გაიგებდა, ვინ როგორ აღიქვამდა, დამეთანხმებოდა, არ დამეთანხმებოდა, იმიტომ რომ ჩემთვის მთავარი იყო დამეწერა ის, რაც მე ვნახე ჩემი თვალით, ამესახა ის ფაქტები, რომელთა მომსწრეც გავხდი უშუალოდ და, აქედან გამომდინარე, გამომეტანა რაღაც გარკვეული დასკვნები, ანალიტიკური მოსაზრებები ჩამომეყალიბებინა ამასთან დაკავშირებით და რა ვიცი, ეს, უბრალოდ, ჩემი თვალით დანახული რეალობაა, რომელიც შეიძლება სხვისი თვალით დანახულს რაღაცაში არ ეთანხმებოდეს, არ ემთხვეოდეს, მაგრამ მე, ყოველ შემთხვევაში, საკუთარი თავის მიმართ, ვფიქრობ, რომ მართალი ვარ, იმიტომ რომ, კიდევ ერთხელ ვიმეორებ, ამოვდივარ იმ რეალური ფაქტებიდან, რომელსაც პირადად მე შევესწარი, როგორც ჟურნალისტი“.

ცხადია, ფაქტი ერთია, მაგრამ ყოველთვის დგება ხოლმე ამ ფაქტის ინტერპრეტაციის პრობლემა და, სხვათა შორის, მთლად უსაფუძვლოდ არც იმას ამბობდნენ, აფხაზეთის ომის გაღვივებაში არცთუ უკანასკნელი როლი სწორედ მაშინდელმა მედიამ ითამაშაო. ამასთან დაკავშირებით გაზეთ ,,შვიდი დღის“ მაშინდელმა სარედაქციო კოლეგიის თავმჯდომარემ, ზვიად ქორიძემ, გვითხრა:

,,მესამე ძალა იყენებდა ამ კონფლიქტის გაღვივებისა და განვითარების და მერე ომისათვის ტყუილს. და ეს ტყუილი მოდიოდა, პირველ რიგში, ისტორიოგრაფიიდან, ეს ტყუილი მოდიოდა ყოფითი აზროვნებიდან და ცხოვრების წესიდან, რომელიც არსებობდა როგორც ქართულ, ისე აფხაზურ საზოგადოებაში და მერე, ბუნებრივია, ეს ყველაფერი გადმოსული იყო მედიაში და მედიიდან მოდიოდა ეს ტყუილი.

შესაბამისად, როდესაც ასეთი ტყუილის გარემო არსებობდა და... ყველაზე მნიშვნელოვანი ტყუილები რა იყო? - ჩვენ უნდა შევქმნათ არა თანამედროვე, არამედ ფეოდალური კლიშეებით მდიდარი სახელმწიფო და იქ, რა თქმა უნდა, დომინანტი უნდა იყოს ქართველი - და ეს აფხაზისთვის იყო საკმაოდ ძნელად გადასახარში დოქტრინა. ის, რომ აფხაზი ეს არის სადღაციდან ჩამოთესლებული ტომი, რომელმაც დაიკავა ჩვენი საუკეთესო მიწები და წაგვართვა საარსებო არეალი; რომ ჩვენ, როცა დაგვჭირდებოდა, ვიტყოდით, რომ ჩვენ ხომ ძმები ვართ და ისტორიული ერთობა გვაკავშირებს, თუმცა ვერასოდეს ვერ ვიხსენებდით, როდის ვიბრძოდით ქართველები აფხაზებთან ერთად აფხაზებისთვის და როდის იბრძოდნენ აფხაზები ქართველებთან ერთად საქართველოსათვის, ანუ ჩვენს საერთო ისტორიაში ვერ ვპოულობდით საერთო წერტილებს, მაგრამ თავს ვიტყუებდით, რომ გვქონდა ეს წერტილები... ასევე ძალიან მნიშვნელოვანი იყო, რომ აი, ეს კლიშეეები მერე გადმოდიოდა სხვადასხვა ფორმის სადღეგრძელოების სახით, სხვადასხვა ფორმის ,,ბილინების“ სახით, რომლებსაც მერე სკოლებში ვასწავლიდით ბავშვებს. ამით ვშორდებოდით ეს საზოგდოებები ერთმანეთს და მერე გვიკვირდა, რატომ გვქონდა გაუცხოება ბიჭვინთაში, გაგრაში, აფხაზი ქართველის მიმართ. ორი მთავარი მკვებავი ჰყავდა მაშინ ჩვენს საზოგადოებას - ისტორიოგრაფია და მედია. ბუნებრივია, აი, ამ ორივე სისტემამ შეძლო ის, რომ ომი გარდაუვალი გახდა“.

ცხადია, მედია, მაპროვოცირებლის გარდა, ასრულებდა თავის უმთავრეს ფუნქციას: მას უნდა გაეშუქებინა უკვე არსებული რეალობა და, რამდენადაც შეეძლო, ნეიტრალური დარჩენილიყო მიმდინარე მოვლენებისადმი, ანუ უნდა მოეწოდებინა ფაქტები და თავი შეეკავებინა მათი ინტერპრეტაციის ან, უფრო ზუსტად, მიკერძოებული ინტერპრეტაციისაგან.

ქართულ სინამდვილეში ამას მაშინ სულ რამდენიმე გამოცემა ახერხებდა და, ალბათ, დიდწილად - ,,შვიდი დღე“, რომლის კორესპონდენტები - და, მათ შორის, შორენა ლებანიძეც - მკითხველს სიცოცხლის რისკის ფასად აწვდიდნენ ინფორმაციას იმაზე, თუ რა ვითარება იყო აფხაზეთში.

ზვიად ქორიძე ამბობს:

,,მთავარი იყოს ის, რომ მედიას თბილისშიც და სოხუმშიც ყველაფერი გაეკეთებინა იმისათვის, რომ უკუეგდო ისტორიოგრაფიის მიერ შემოთავაზებული ეს კლიშეები, პოლიტიკოსების მიერ შემოთავაზებული კლიშეები და ეთქვა, რომ ეს არის სისულელე და ჩვენ პროცესები ისე უნდა წარვმართოთ, რაც ამ ორ საზოგადოებას - გნებავთ, ეთნოსებს - მისცემს უფრო მეტი შეხების წერტილს, ვიდრე დაშორების წერტილს. პრაქტიკულად იმაზე მუშაობდა 80-იანი წლების ქართული მედია, რომ სწორედ ამ უარყოფითი კლიშეების სრული პროპაგანდირება ხდებოდა და... - ხშირად მიყვარს ხოლმე ნიუტონის მეორე კანონის მოშველიება F= -F, ანუ როგორც შენ მიაწვები, ისევე მოგაწვებიან - და მერე ასევე დაგვიპირისპირდა აფხაზური პროპაგანდაც. შემდგომ უკვე, ბუნებრივია, 1993-1994 წლებში, როდესაც ვიყავით ,,შვიდ დღეში“ და ვაკეთებდით ამ გაზეთს, მაშინ ჩვენ ორი დილემა გვქონდა და ვერც ერთზე ვერ ვიტყოდით უარს, იმიტომ რომ, ერთი მხრივ, ეს ჩვენი განწყობა უნდა გადმოგვეცა და ჩვენი სარედაქციო პოლიტიკა იყო რეალურად ამ მნიშვნელოვანი პროცესის - ომის - ამსახველი (ეს იყო სამოქალაქო ომი, მიუხედავად იმისა, რომ ოფიციალური პროპაგანდა ყოველთვის ხაზს უსვამდა, რომ ეს სამამულო ომი იყო). ჩვენი აქცენტი კეთდებოდა, რომ ეს არის სამოქალაქო ომი: ერთი სახელმწიფოს მოქალაქეები ერთმანეთს უპირისპირდებიან, ანუ ეს იყო პოლიტიკური ომი და, მეორე მხრივ, ჩვენ ამ ომიდან ვაკეთებდით რეპორტაჟებს, იმ საომარ რეპორტაჟებს, რომლებიც ძალიან სჭირდებოდა საზოგადოებას და ჩვენ იქ ვაჩვენებდით კიდევაც, თუ რეალურად პოლიტიკურმა სამხედრო მმართველობამ რატომ დაიწყო ეს ომი“.

ნეიტრალურობის შენარჩუნება გაცილებით ძნელი იყო მაშინ, როცა ამ ქართველი ჟურნალისტების ბევრი მეგობარი, ახლობელი თუ, უბრალოდ, ნაცნობი იღუპებოდა ბრძოლის ველზე და მოზღვავებული ემოცია ადამიანს ფიქრისა და თვითჩაღრმავების საშუალებას აღარ უტოვებდა.

ძნელია დღესაც, თუმცა, ალბათ, ახლა უკვე დადგა დრო, რომ საფუძვლიანად გავაანალიზოთ მომხდარი და ამაზე ჩვენი წილი პასუხისმგებლობა ყველამ შესაბამისად გავიაზროთ. ამ მიზანს ემსახურება შორენა ლებანიძის წიგნიც, რომლის დასტამბვითაც ,,ინტელექტმა“ სცადა ერთდორულად რამდენიმე ხარვეზი ამოევსო. სწორედ ამიტომაც თქვა ზვიად ქორიძემ ჩვენთან საუბარში:

,,ამ წიგნის მთავარი ღირებულება რამდენიმეა. ერთი - არა, ამის თქმა მინდა და ერთი ღირებულების გამო ამ წიგნს არ გამოვყოფდი. პირველი და ყველაზე მნიშვნელოვანი, ეს არის მისი დოკუმენტური ბუნება. ზოგადად დოკუმენტალისტიკა ძალიან მწირია ჩვენს სინამდვილეში. ეს ყველგან აისახება: ჩვენ ისტორიული წყაროების დეფიციტი გვაქვს ყოველთვის, მემუარის დეფიციტი გვაქვს ყოველთვის, თანამედროვეების ჩანაწერები ჩვენ არ გაგვაჩნია იმ დოზით, რამაც შეიძლება პროცესის ანალიზისას საქმე გაგვიადვილოს. ჩვენ, ზოგადად, დეფიციტი გვაქვს აფხაზეთის ომის შესახებ ჩანაწერებისა, არადა, ძალიან ბევრი ჟურნალისტი ყოფილა აფხაზეთის ომში, ბევრი მხედართმთავარი ყოფილა, ბევრი პოლიტიკოსი, მებრძოლი, მაგრამ ისინი ყოველთვის გვერდს უვლიდნენ იმ პროცესებს, რაც ამ ომს ახლდა და ამ ომს ახლდა ბევრი რამ, რამაც შემდგომ არსებითად განსაზღვრა საქართველოს სახელმწიფოებრიობაც და ჩვენი დღევანდელი ვითარებაც. აი, ამიტომ არის ეს წიგნი მნიშვნელოვანი.

მეორე, რაც არსებითია, არის ის, რომ ზოგადად ჩვენ აფხაზეთზე არ ვწერთ არაფერს. ანუ საქართველოს სინამდვილეში აფხაზეთზე არ იწერება არაფერი, მით უმეტეს, იმ პროცესებზე. არც დოკუმენტურად, არც მხატვრულად გააზრებული ნაწარმოები ჩვენ არ გვხვდება. კი, არის ფრაგმენტული ამოვარდნა, მაგალითად, შეგვიძლია გავიხსენოთ გურამ ოდიშარიას მოთხრობები, პიესა. საინტერესოა, თუმცა მაინც მგონია, რომ, მიუხედავად ჩემი დიდი პატივისცემისა ბატონი გურამისადმი, ცოტა სტილიზებულია მისი მიდგომა, იმიტომ რომ მას უფრო მეტად ძველი, თავისი სიყრმის, ახალგაზრდობის დროინდელი სოხუმის ნოსტალგია ამოძრავებს, ვიდრე რეალურად ის პროცესები, რომლებიც მიდიოდა ქართულ და აფხაზურ საზოგადოებებს შორის და რამაც გამოიწვია ეს კონფლიქტი. არის ძალიან მნიშვნელოვანი ჩანაწერები ქალბატონი ნაირა გელაშვილის რომანში და ეს არის ამ ომის და, ზოგადად, ამ კონფლიქტის გააზრების მცდელობა და კარგია, რომ იქაც კონკრეტული ადამიანის ბიოგრაფიის პრიზმაში ჩანს ეს ყველაფერი. შორენამ კი ეს ომის დროინდელი ისტორიებით დაგვანახვა“.

სასიამოვნოა, რომ შორენა ლებანიძემ მოახერხა თავის ამ ბრწყინვალე დოკუმენტურ რომანში კარგად ეჩვენებინა ყველა წინააღმდეგობა, რაც ქართულ საზოგადოებაში აფხაზეთის ომთან დაკავშირებით არსებობდა და ისე აღედგინა მაშინდელი რეალობა, რომ არავისთვის შეურაცხყოფა არ მიეყენებინა. ამიტომაც მისი ,,საშვი კონფლიქტის ზონაში“ სინამდვილეში საშვია მშვიდობისა და საერთო სივრცისაკენ, სადაც ქართველები და აფხაზები აუცილებლად შევაბიჯებთ, თუკი, ერთი მხრივ, უსარგებლო „ბილინებისა“ და, მეორე მხრვ, სადღეგრძელოების პათეტიკას გავექცევით.