„ფიქრობს ხმელი წიფელი თავის თავზე, წარსულზე, აწმყოსა და მომავალზე...“ (ვაჟა-ფშაველა, „ხმელი წიფელი“)
„ნეტა მართლა თუ ეყურება ხეს კაცის?“ (ნოდარ დუმბაძე, „ხაზარულა“)
ადამიანი დიდი ხანია, აღარ ცხოვრობს პირველყოფილ ბუნებაში, თუმცა, ცხადია, მისი ქვეცნობიერი კვლავ ინახავს იმ ინფორმაციას, რომელიც ისტორიაში გადაბარგებამდე დაუგროვდა. ალბათ ამის გამოა, რომ ტყეში დაბრუნებისას, ადამიანს უჩნდება არარაციონალური, სრულიად უსაფუძვლო შიში, თითქოს ისტორიასთან ერთად უკვალოდ გაქრა მისი კულტურულობა, განსწავლულობა, ბუნების კანონებზე დამყარებული ცოდნა-გამოცდილება და მათ ნაცვლად ეძალება პრეისტორიული ადამიანის გრძნობები - გაუცნობიერებელი, არამოტივირებული შიშები, რომ ტყეში შეიძლება დაიკარგოს, გადაეყაროს ნადირს, ავაზაკს... შეიძლება გაიტაცოს (მოაჯადოვოს) ავმა სულმა ანდა სულაც უკვალოდ გაქრეს! ტყეში ხომ ყველაფერი იდუმალებითაა მოცული - სიჩუმეც, ხმაურიც, სიბნელეც და სინათლეც კი, რომელმაც ფოთლებსა თუ წიწვებს შორის გამოაღწია...
და რას გრძნობს ხე, რომელიც მოსწყდა თუ მოსწყვიტეს ტყეს და ცხოვრობს ადამიანთა შორის, ანუ ისტორიაში და არა ბუნებაში?
ტყეების ერთგვარ უმცროს ძმებად, შორეულ ნათესავებად შეიძლება მივიჩნიოთ ქალაქად გაშენებული კორომები, სკვერები და ბაღები, მაგრამ მათ გარდა ასევე გვხვდებიან ცალკე მდგომი ხეებიც - სევდიანები, მედიდურები, უცნაურად მიმზიდველები და იმავდროულად საშიშებიც კი თავიანთი იერითა და ხასიათით, რომელიც მარტოობასა და არაბუნებრივ გარემოში გაიტოტა და დაიკოჟრა.
ალბათ, ასეთი იყო თბილისის ერთ-ერთ ეზოში ლამის საუკუნის წინ მდგარი ხე, რომელმაც ბორის პასტერნაკზე იმდენად დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა, რომ მწერალმა ის თავის დიად რომანშიც კი „გადარგო“:
„ბიჭი ყველაზე მეტად ერთმა უცნაურმა თითებგაფარჩხულმა ხემ გააოცა, რომელიც იმავე ეზოში იდგა, სადაც სტუმრობდნენ. ერთი უშველებელი ტროპიკული გოლიათი იყო, სპილოს ყურების მსგავსი ფოთლებით, რომელიც იცავდა ეზოს სამხრეთული მცხუნვარე მზისაგან. ნიკა ვერაფრით შერიგებოდა იმ აზრს, რომ ის ხე მცენარე იყო და არა ცხოველი.“
ასეთი მარტოხელა გოლიათები, უკიდეგანო ვარჯებითა და სტადიონისხელა ჩრდილებით, შეიძლება შეგვხვდეს როგორც ქალაქად და სოფლად, ასევე თვალუწვდენელ მინდვრებში ანდა მობიბინე ყანების შუაგულში, სადაც მოულოდნელად ამოზიდულები, თავიანთი ხანგრძლივი და დიადი მარტოობით მეტ შინაარსსა და სილამაზეს სძენენ როგორც გარემოს, ასევე ადამიანების ყოფასა და ყოველდღიურ ცხოვრებას. ამ ხეებს ფიზიკურის გარდა, სხვა განზომილებაც აქვთ. ეს ხეები უფრო მეტია, ვიდრე ზოგადად მცენარეები, რომლებიც გავლენას ახდენენ ჰავაზე, იცავენ ნიადაგს ეროზიისაგან და იძლევიან საკვებს, სითბოს და საშენ მასალას. ეს ხეებიც, ადამიანების მსგავსად, ისტორიაში ცხოვრობენ და მათი არსებობაც შეიძლება იყოს კულტურული მემკვიდრეობის ნაწილი. დამეთანხმებით, მცენარეზე მეტია თელავის ათასწლოვანი ჭადარი, წინანდლის ცნობილი ცაცხვის საუკუნოვანი ხე (რომელშიც, ლეგენდის მიხედვით, ალექსანდრე ჭავჭავაძის შვილიშვილი, სალომე, დაიმალა ლეკების შემოსევის დროს), მარტყოფის ისტორიული (ბეჟანიშვილების) კაკლის ხე და ა.შ. - ყველა ამ ხეს აქვს თავისი მდიდარი ისტორია, რომელიც, ხშირ შემთხვევაში, მჭიდროდაა გადახლართული ადამიანის (ადამიანების) ბედთთან და ისეთივე სევდიანია, როგორიც ადამიანების ცხოვრება.
გალაკტიონის ფიჭვი, კლდიაშვილის ცაცხვები...
პოეტი ვახტანგ ჯავახაძე (გალაკტიონის ცხოვრებისა და შემოქმედების თვალსაჩინო მკვლევარი) მოგონებების წიგნში „ლექსიდან ლექსამდე“ იხსენებს გალაკტიონის მიერ დარგული ფიჭვის სევდიან თავგადასავალს, რომელიც დაიწყო შორეულ 1936 წლის 5 მარტს, როცა ყოფილ კირკის ქუჩა N4-ში ერთი წლის წინ აშენებული სახლის წინ რამდენიმე ფიჭვი დარგეს, მათ შორის ერთ-ერთი (შესასვლელიდან მარცხნივ) თავისი აივნისა და ფანჯრების წინ საკუთარი ხელით დარგო „თვით პატივცემულმა გალაკტიონ ტაბიძემ“ (უბის წიგნაკში ჩანაწერი გაკეთებულია დაუდგენელი პირის მიერ).
ვახტანგ ჯავახაძის თქმით, თითქმის ოცი წლის შემდეგ 1952 წლის 9 მარტს გალაკტიონმა ამ ფიჭვის შესახებ უბის წიგნაკში ისევ ჩაწერა: „ამ ბაღში არის ჩემს მიერ დარგული ფიჭვი, რაც მას თავს გადახდა, პირდაპირ ასაწერია“.
როგორც ჩანს, ამ ხეს გალაკტიონის სიცოცხლეში ბევრი რამ გადახდა, მაგრამ, უნდა ითქვას, რომ გალაკტიონის ფიჭვმა დრამატიზმით სავსე ცხოვრება განვლო პოეტის გარდაცვალების შემდეგაც. აი, რას წერს ვახტანგ ჯავახაძე:
„მარჯანიშვილის ხუთი ნომრიდან ჩემი კაბინეტის ფანჯრები პირდაპირ შეჰყურებდნენ მარჯანიშვილის ოთხი ნომრის ფანჯრებს და მე ძალაუნებურად ყოველდღიურად ვესალმებოდი ნაცნობ ფიჭვს, რომელსაც ჩემს მეტი აღარავინ იცნობდა. ოთხმოცდაათიანი წლებიდან - საბჭოთა კავშირის მარტივ მამრავლებად დაშლის შემდეგ - გამომცემლობა, რომელიც წელიწადში 400 წიგნს გამოსცემდა, თითქმის გაუქმდა და მე საკმაოდ დრო მრჩებოდა, ხშირად შემეთვალიერებინა პოეტის ბიოგრაფიის ეს უკანასკნელი ერთადერთი ნაშთი, ვინაიდან გალაკტიონის ბინა გაიყიდა. მალე ყოფილი კირკის, ყოფილი ჟორესის და ბოლოს მარჯანიშვილის ქუჩა გააფართოეს და ერთ მშვენიერ დღეს ხეების მოჭრას შეუდგნენ. მე სასწრაფოდ დავურეკე მწერალთა კავშირის მდივანს, რომელმაც ქალაქის აღმასკომში გადარეკა და მაშინვე გამოცხადდნენ ოფიციალური პირები, რომლებსაც ფიჭვის ისტორია ვაუწყე და ასე გადარჩა ყველაზე დაჩაგრული ერთადერთი ფიჭვი - გალაკტიონის ფიჭვი.“
მაგრამ ხის თავგადასავალი ამით არ დასრულებულა. ვახტანგ ჯავახაძის გადმოცემით, 1999 წლის 5 მარტს მარჯანიშვილის ოთხ ნომერში გალაკტიონის მემორიალური მუზეუმი უნდა გახსნილიყო. წინა დღეებში შენობის ფასადი გაალამაზეს, ქუჩა გაასუფთავეს და სახლის წინ სკვერში ყვავილები ჩარგეს.
კვლავ ვახტანგ ჯავახაძეს მოვუსმინოთ: „ყოველივე ამას მშვიდად ვათვალირებდი. უცებ თვალი მოვკარი: ორი ღონიერი მამაკაცი ნაჯახებით მიადგა ფიჭვს. უმალ პოეტის სრულიად უცნობი ორი სტრიქონი გამახსენდა: „როგორ შემეძლო არ დამეთვალა, რამდენჯერ სცემდა ტყეში ნაჯახი“. და მაშინვე კიბეებზე დავეშვი, ქუჩა გადავჭერი და შევუტიე. არ დამიჯერეს და უფროსი მოვიკითხე. ჩავიტანე ჩემი „უცნობი“ (წიგნი გალაკტიონის ცხოვრების შესახებ), იმ უფროსის „ვოლგის“ საბარგულზე გადავშალე და 1936 წლის 5 ნოემბრის ჩანაწერი წავუკითხე: „კირკის ქ. 4 სახლის ეზოში ერთი ძირი ფიჭვის ხე (შესასვლელიდან მარცხნივ) დარგულია თვით პატივცემულ გალაკტიონ ტაბიძის ხელით“. ამჯერად მეორედ გადავარჩინე გალაკტიონის ფიჭვი.“
თუმცა, მოგვიანებით, როგორც ვახტანგ ჯავახაძე წერს, ფიჭვმა გახმობა დაიწყო და მისი გადარჩენა ვერ მოხერხდა.
უფრო მძაფრი და დრამატზმით სავსე (თუმცა შედეგიანი) იყო კიდევ ერთი დიდი მწერლის, რუსეთის მეფის არმიის პოდპოლკოვნიკ დავით კლდიაშვილის ბრძოლა საუკუნოვანი ცაცხვების გადასარჩენად.
„პირონიტში (სოფელი თურქეთში, ისტორიული ლაზეთის ტერიტორიაზე, ხოფასთან ახლოს) დარაჯები მყავდა დაყენებული, რომ ხელი არ ეხლოთ იმ მშვენიერი ცაცხვებისთვის, ზღვის პირს რომ მშვენებით ამართულიყვნენ“ - ასე იხსენებს თავის მემუარებში ცნობილი მწერალი პირველ მსოფლიო ომში გადამხდარ ერთ ეპიზოდს, რომლის შესახებ უფრო ვრცლად მოგვითხრობს ივანე არჯევანიძე (1916-1918 წლებში კავკასიის ფრონტზე სრულიად რუსეთის ერობათა კავშირის და რუსეთის წითელი ჯვრის საზოგადოების თანამშრომელი) წიგნში „დავით კლდიაშვილის ახლოს“, რომლის მიხედვითაც პირონიტის ეტაპის კომენდანტი პოდპოლკოვნიკი კლდიაშვილი წინ აღუდგა პოლკოვნიკ მიხეილ ვერდერევსკის (ბათუმ-ტრაპიზონის დამაკავშირებელი სარკინოგზო მაგისტრალის პროექტის ავტორისა და სამუშაოთა ორგანიზატორის) სურვილს, გაეკაფა „ადგილობრივი ლაზების მიერ სამღვთოთ მიჩნეული და საფუტკრედ დანიშნული, მშვენივრად გაშლილი ათასწლოვანი ცაცხვები“.
არჯევანიძის გადმოცემით, როცა მესანგრენი ცაცხვებს ნაჯახებით მიადგნენ, მათ წინ დაუხვდნენ კლდიაშვილის ჯარისკაცები. სამხედრო ხელმძღვანელობამ (გენერალმა ლიახოვმა) პოდპოლკოვნიკ კლდიაშვილის ეს მოქმედება მძიმე სამხედრო დანაშაულად სცნო, ეტაპის კომენდანტის თანამდებობიდან გადააყენა და ბათუმში გამოიძახა საველე სასამართლოს წესით გასასამართლებლად, თუმცა მწერალს ბედმა გაუღიმა - სულზე მოუსწრო თებერვლის რევოლუციამ.
„ამგვარად, ათასწლოვანი ცაცხვები - ბუნების ეს უძვირფასესი ძეგლი, ველურ გაკაფვას, ხოლო დიდი ქართველი მწერალი და საზოგადო მოღვაწე, დავით კლდიაშვილი დაღუპვას გადარჩნენ“, ვკითხულობთ ივანე არჯევანიძის მიერ დატოვებულ მოგონებების წიგნში.
რა ჰქვია საქციელს, როცა 50 წელს გადაცილებული კაცი (შერყეული ჯანმრთელობით) სასწორზე დებს სამსახურს, კარიერას და თავის სიცოცხლესაც კი? როგორ ხდება, რომ დღეს მხოლოდ იმის გამო, რომ რაღაც მორიგი უსახური შენობა ჩავაკვეხოთ ქალაქის სხეულში, დაუნდობლად ვიმეტებთ ასწლოვან ხეებს, რომელთა ჩრდილში არა თუ მხოლოდ ჩვენ მშობლებს, არამედ უფრო შორეულ წინაპრებს უვლიათ და უოცნებიათ? როგორი უგძნობი უნდა იყო, რომ ვერ დაინახო და დააფასო ქალაქში გახარებული ხეების სილამაზე და ამაგი? ვერ დააფასო მათი ჩრდილების, მათი სიგრილისა და ხმაურის იდუმალება? ანდა, როგორ ვერ უნდა იგძნო ხიფათი და ვერ წარმოიდგინო საშინელება - ხეებისგან დაცლილი ქალაქი თავისი მოშიშვლებული მოედნებით, მტვრიანი ქუჩებით და გავარვარებულ სახლებში გამოკეტილი მოქალაქეებით?
დაუჯერებელია, მაგარამ ყოველგვარი სინანულის გარეშე ვჩეხავთ როგორც სკვერებს, ასევე ცალკე მდგომ, ე.წ. „პიროვნება-ხეებსაც“, არადა იყო დრო, ცხარედ კამათობდნენ იმაზე, თუ რომელი ხეებით (ჭადრებით, კედრებით, ფიჭვებით...) შეევსოთ მოტიტვლებული მთაწმინდის კალთები და ქალაქის ქუჩებს ჩაყოლებული გრძელი ტროტუარები.
ჭადარი vs კედარი
ჭადარს არ სწყალობდა ცნობილი ბოტანიკოსი, აკადემიკოსი ნიკო კეცხოველი, რომელიც კედრის გაშენებას უჭერდა მხარს, ჭადარზე კი ამბობდა, ბუსუსებს ავრცელებს, სურდოს იწვევს, დიდი ზომისაა და ქალაქში უხერხულობას ქმნისო, თუმცა აკადემიკოსის მიერ მოტანილი ეს არგუმენტები გადაწონა ქვეყნის მაშინდელი პირველი პირის, კანდიდ ჩარკვიანის „ოდამ“ მიძღვნილმა ჭადრის დიდებულებას:
„ჭადარი - მონუმენტური სილამაზის გარდა - სიგრილისა და ჟანგბადის უშრეტი წყაროა, რასაც ჩვენი ცხელი, ძნელად გასანიავებელი, ხეობაში ჩამჯდარი ქალაქისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს. წიწვოვანი ჯიშებიდან თბილისში ფართო გავრცელება ჰპოვა ჰიმალაის კედარმა.
მსოფლიო პრაქტიკა გვიჩვენებს, რომ ქალაქის ქუჩებში, როგორც წესი, ფოთლოვანი ჯიშები ირგვება და ეს შემთხვევითი არ არის. ქუჩაში ხეების შპალერმა ზაფხულობით ჩრდილი უნდა მოგვცეს. ეს არის მისი ყველაზე ხელშესახები ფუნქცია.
კედრის ვარჯი ისეთი ფორმისაა, რომ კარგ ჩრდილს მისგან ვერ მივიღებთ, ხოლო თუ ქვედა ტოტები არ შეაჭერით, ტროტუარზეც ვერ ივლით. მეორე და უფრო არსებითი ნაკლი ამგვარი გამწვანებისა კი ის არის, რომ კედარი ზამთარშიც, როცა მზეა საჭირო, ქუჩებს, სახლებს, ასე თუ ისე, მაინც ჩრდილავს და აბნელებს. სულ სხვაა ფოთლოვანი ხე, კერძოდ ჭადარი. ის ზაფხულში ხშირ ჩრდილს იძლევა, ზამთარში კი, ფოთლების დაცვენის გამო, მზის სხივებს ხელს არ უშლის. ფიგურალურად რომ ვთქვათ, ქუჩაში დარგული ფოთლოვანი ხე ჰგავს ქოლგას, რომელიც ზაფხულში გაშლილია და მზისგან გვიცავს, ზამთარში კი დაკეცილია და მზეს არ გვიჩრდილავს.“
რა გასაკვირია და ამ არგუმენტების გამოქვეყნების შემდეგ თბილისში ლამპიონების ნათება და ჩაქრობა მხოლოდ ჭადრებშიღაა შესაძლებელი. ჭადრები კი, შესაძლოა, მართლაც ბევრს უქმნის დისკომფორტს, მაგრამ განა რა იქნება მტკვრის სანაპირო ანდა რუსთაველის გამზირი მათი ჩრდილისა და ფოთლების შრიალის გარეშე? ვინ იცის, იქნებ რუსთაველის გამზირის იმ საიდუმლოს გასაღებიც, რომლის შესახებ აკადემიკოსი ვახტანგ ბერიძე წერდა, გიგანტური ჭადრების მწკრივშია დამალული?
„მაინტერესებდა, რატომ იყო ყოველთვის მეტი ხალხი გამზირის იმ მხარეს (იმ ტროტუარზე), რომელიც მთაწმინდისკენაა, მიუხედავად იმისა, რომ ორივე თეატრი, სამივე კინოთეატრი, მუზეუმი და გალერეა მეორე მხარეს მდებარეობდა“, წერდა ვახტან ბერიძე 1987 წელს გამოცემულ „მოგონებეში“, - „რატომ იყო იმ ხალხმრავალ მხარეს განსაკუთრებით ბევრი ხალხი მაინც ერთ გარკვეულ მონაკვეთზე - ბესიკის ქუჩიდან ჭავჭავაძის ქუჩამდე... და სულ მთლად გაუგებარი რამ - რატომ იყრიდა უამრავი ჩიტი თავს მხოლოდ იმ ხეებზე, რომლებიც ოფიცერთა სახლის წინაა და იქ ჰქონდათ გამაყრუებელი ჟივილ-ხივილი, სხვაგან კი არსად სჩანდნენ.“
ცხადია, ჩიტებიც და ადამიანებიც გრძნობენ დიდი ხეების, მით უფრო „პიროვნება-ხეების“ სილამაზესა და მიმზიდველობას. ისიც უნდა ითქვას, რომ ტყეში, სკვერში, ქუჩაში, ეზოში მდგომ თითოეულ ხეშია ჩაბუდებული ასეთი „პიროვნება-ხის“ პოტენციალი, მაგრამ მათ გასაფურჩქნად ზრუნვა და სიყვარულია საჭირო.
ჩემი წიფელი
ალბათ როგორც ხალხზე ზრუნვაა შეუძლებელი ცალკე აღებულ ერთ ადამიანზე ზრუნვის გარეშე, ასევე შეუძლებელია ბუნებაზე ზრუნვა ცალკე აღებული ერთი ხის გარეშე, იმ ხის გარეშე, რომლის თავგადასავალიც ხშირ შემთხვევაში ადამიანისაზე შინაარსიანი, ლამაზი და სევდიანია. ერთისას ვიტყვი, წიფლისას, რომელიც სახლის წინ, ეზოდან ასე 50 მეტრში გვედგა და იყო მარტოხელა და იმდენად დიდი, რომ დილით დაწყებული წვიმა მის ძირში საღამოს თუ ჩააღწევდა, ხოლო კენწეროზე შემომჯდარ ყვავს ვერც ყვირილით დააფრთხობდი და ვერც რუსული გლუვლულიანი სანადირო თოფით. ჩრდილსაც იმხელას იკეთებდა, რომ მთელ სოფელს იტევდა თავის ფრინველიან-საქონლიანად... უზარმაზარი მერქანი სულ ერთიანად დაგრეხილი, ჯანსაღად მოთეთრო და ხავსით აჭრელებული ჰქონდა. ერთი სიტყვით, ნამდვილი სიცოცხლის ხე იყო - კიბე ცასა და მიწას შორის, რომელსაც, ყველასათვის მოულოდნელად, ერთ მშვენიერ დღეს, ბიძაჩემი აუხირდა. ქარში უცნაურად ირხევა, სეჭვო ხმებს გამოსცემს, გული უნდა ჰქონდეს დამპალი და მეშინია, არ წაიქცეს და სახლი არ დაანგრიოსო. ვერაფრით გადაათქმევინეს, ვერაფრით ააღებინეს ხელი და სულ მალე ნაჯახებითა და ბენზოხერხებით შეესივნენ სოფლის ძლიერი კაცები. რამდენჯერმე გაუწყდათ ჯაჭვი, ნაჯახის ტარმაც უმტყუნათ, მაგრამ უკან აღარ დაიხიეს და ბოლოს, როგორც იქნა, წააქციეს სრულად ჯანმრთელი, ქვასავით მკვრივი და მოწითალო გულიანი გოლიათი. წაქცეულიც დიდებული იყო, ვერტიკალურად აშვერილი ტოტებითაც კი ცას სწვდებოდა, მაგრამ დაცემულსა და ფესვებსგადაჭრილს წინააღმდეგობის გაწევა აღარ შეეძლო. როგორ კი წიფლის ადგილას გაჩენილ უზარმაზარ სიცარიელეს თვალი მოსწყვიტა, სოფელი წაქცეულ წიფელს შეესია და სულ მალე სიცოცხლის ზეიმი და ბუნების მშვენება მჭვარტლიანი ბუხრის ლუკმად - შეშად აქცია. მახსოვს, მთელი წელი ხე არ მოჭრილა სოფელში, ტყიდან ფიჩხი არ გამოტანილა, ჩვენც გვარიანად ვაგიზგიზეთ ბუხარი იმ ზამთარს, მაგრამ ვერაფერი მოვუხერხეთ იმ ტკივილამდე მწველ სიცივეს, რომელიც უდანაშაულო წიფლის მკვლელობამ დაგვიტოვა გულში. წლები გადის, მაგრამ ამ ფანტომურ ტკივილს არაფერი შველის: დღემდე მტკივა გული იმის გამო, რომ ვეღარც ამ წიფელს ვნახავ, ვეღარც გარდაცვლილ ბიძაჩემს და ვეღარც აფხაზეთს, სადაც ჩემი წიფელი იდგა ასე ლამაზად და მისი წაქცევის შემდეგ სხვაც ბევრი სევდიანი ამბავი მოხდა...
