2015 წლის 7 იანვარს ფრანგულ ყოველკვირეულ სატირულ ჟურნალს „შარლი ებდოს“ თავს დაესხნენ შეიარაღებული პირები, რომლებმაც 12 ადამიანი იმსხვერპლეს, მათ შორის 5 კარიკატურისტი. შეიარაღებული პირები გაჰყვიროდნენ „ალაჰუ აკბარ“, ანუ „ღმერთი დიდია“, რაც პირდაპირ მიანიშნებს კავშირს „შარლი ებდოს“ მიერ გამოქვეყნებულ მუჰამედის კარიკატურებსა და მომხდარს შორის. გამოცემის მთავარი რედაქტორი სტეფან შარბონიე, იგივე „შარბი“ იქამდე უკვე შეტანილი იყო „ალ-ყაიდის“ მთავარი სამიზნეების სიაში და მას სპეციალურად მიჩენილი პოლიციელი იცავდა. ტერაქტამდე შარბი წერდა, რომ მისთვის სულერთია, მოკლავენ თუ არა და ურჩევნია მოკვდეს ფეხზე მდგომი, ვიდრე დაჩოქილი. თავდასხმა არც დანარჩენი ოთხი სატირიკოსისთვის - კაბიუსთვის, ვოლინსკისთვის, ონორესთვის და ტინიუსთვის - ყოფილა მოულოდნელი.
„შარლი ებდო“ საფრანგეთში ცნობილია თავისი სკანდალური კარიკატურებით და სრული უპატივცემულობით ისტებლიშმენტის მიმართ. ჟურნალი ქვეყანაში ორჯერ აიკრძალა, მეორედ მაშინ, როდესაც 1970 წელს ცნობილი ნაციონალისტი პრეზიდენტის, მეორე მსოფლიო ომის გმირის, შარლ დე გოლის სიკვდილზე იქილიკა. ამის მიუხედავად, 90-იანი წლებიდან „შარლი ებდო“ რეგულარულად გამოდიოდა. მისმა კარიკატურისტებმა 1996 წელს ცნობილი ფრანგული ულტრამემარჯვენე პარტიის „ნაციონალურ ფრონტის“ აკრძალვა მოითხოვეს და ამისთვის 170 000 ხელმოწერა შეაგროვეს. ჟურნალი აგრძელებდა პოლიტიკოსების, რელიგიების, ბანკირების ულმობელ და უკომპრომისო კრიტიკას. თავიანთი იმიჯიდან და შეხედულებებიდან გამომდინარე, ლოგიკურია, რომ ისინი ადრე თუ გვიან შეეჩეხებოდნენ ფრანგული საზოგადოებისთვის ერთ-ერთ ყველაზე მტკივნეულ თემას: დამოკიდებულებას ისლამთან და, განსაკუთრებით, მის ყველაზე რადიკალურ ფორმებთან.
მტკივნეული თემა ეს ფრანგებისთვის რამდენიმე მიზეზით არის. ბევრი პროგრესული ფრანგისთვის მუსლიმი იმიგრანტების მიღება და ინტეგრაცია ერთგვარი ხარკია, რომელსაც საფრანგეთი იმპერიალისტური წარსულისთვის იხდის. წარსულში საფრანგეთის კოლონიები იყო ჩრდილოეთ აფრიკის მუსლიმური ქვეყნები: მაროკო, ალჟირი და ტუნისი. ამ და სხვა მუსლიმური ქვეყნებიდან წამოსული იმიგრანტები ძირითადად სიღარიბეში, პარიზის და საფრანგეთის სხვა ქალაქების გაღატაკებულ, გარესამყაროსგან იზოლირებულ გეტოებში ცხოვრობენ. უმუშევრობის მაღალი დონე და იზოლაცია ბევრ მათგანს კრიმინალისკენ უბიძგებს. ისლამის ნებისმიერი ფორმით კრიტიკა პარალელურად ამ ადამიანებზე შეტევად განიხილება და, ზოგიერთის აზრით, მათ რადიკალიზაციას გამოიწვევს. კიდევ ერთი მიზეზი რატომაც ისლამის კრიტიკა მტკივნეული თემაა, ისაა, რომ ზემოხსენებული ულტრამემარჯვენე პარტიის, „ნაციონალური ფრონტის“ ლიდერი მარინ ლე პენი დღეს უკვე არნახული პოპულარობით სარგებლობს. 2014 წლის სექტემბერში გამოქვეყნებული გამოკითხვის მიხედვით, ლე პენს საპრეზიდენტო კანდიდატებს შორის ყველაზე მაღალი რეიტინგი აქვს. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ საპრეზიდენტო არჩევნები საფრანგეთში დღეს რომ ჩატარდეს, მას გამარჯვების ძალიან დიდი შანსი აქვს. ლე პენი ყველა არალეგალი იმიგრანტის დეპორტაციას, ხოლო ლეგალური იმიგრანტების მიღების დროებით შეჩერებას ითხოვს. იგი ამაზე გაცილებით შორსაც მიდის და მოქალაქეობის ჩამორთმევასაც უჭერს მხარს იმ უცხოელებისთვის, რომლებიც საფრანგეთში სისხლის სამართლის სერიოზულ დანაშაულს ჩაიდენენ. ერთი სიტყვით, მისი ზოგიერთი შეხედულება ახლოს არის რასიზმთან და ეს კიდევ დამატებითი მიზეზია სინდისის ქენჯნისთვის ბევრი ფრანგისთვის, რომლებიც მის არჩევას კატეგორიულად ეწინააღმდეგებიან.
ასეთ პოლიტიკურ კლიმატში „შარლი ებდოს“ ინციდენტმა ბუნებრივად გამოიწვია აზრთა სხვადასხვაობა. ზოგიერთი კომენტატორი ისე შორსაც წავიდა, რომ ფრანგული გამოცემის კარიკატურებს რასისტული უწოდა. მაგალითად, ბრიტანეთის მუსლიმური საჯარო საქმეების კომიტეტის დამფუძნებელი ასღარ ბუხარი წერს, რომ „მუსლიმები საფრანგეთში არის დემონიზებული ქვეკლასი. ადამიანები, რომლებსაც შეურაცხყოფენ და თავს ესხმიან ძალაუფლების სტრუქტურები; ღარიბი ხალხი, რომლებსაც არანაირი ძალაუფლებრივი ბერკეტი არ გააჩნიათ და ამ საზიზღარმა კარიკატურებმა მათი ცხოვრება კიდევ უფრო გააუარესა. რასისტული სტერეოტიპები მათ შესახებ კიდევ უფრო გამყარდა.“ ამგვარ დამოკიდებულებას იზიარებენ სხვა ადამიანებიც, მათ შორის არამუსლიმები, რომლებსაც მიაჩნიათ, რომ ისლამის ნებისმიერი სახის კრიტიკა ღარიბ მუსლიმ იმიგრანტებზე განხორციელებული კულტურული ძალადობის ტოლფასია. ზოგიერთმა ლიბერალმა (მემარცხენემ) ამერიკაში და სხვადასხვა ჯურის სოციალისტმა ევროპაში, რომლებიც თავიანთ ქვეყნებში რელიგიურ ფუნდამენტალისტებს ებრძვიან, ამ შემთხვევაში რელიგიურ ფუნდამენტალიზმს, პირიქით, ხელი დააფარეს. მიზეზი, რატომაც ისინი ასე იქცევიან, ნაწილობრივ ის სინდისის ქენჯნაა, რასაც დასავლური იმპერიალიზმისა და სოციალური უთანასწორობის გამო გრძნობენ.
ისლამის კრიტიკოსების წინააღმდეგ ამგვარი არგუმენტებით გალაშქრება ახლადშექმნილი ფენომენი არ არის. ჯერ კიდევ წინა საუკუნის 90-იან წლებში, ცნობილი ინდოელი მწერლის, სალმან რუშდის რომანის, „სატანური ლექსების“ გამოქვეყნებას მოჰყვა ირანის მაშინდელი უზენაესი ლიდერის, აიათოლა რუჰოლა ხომეინის მიერ გამოცემული ფატვა, რომელშიც ხომეინი მწერლის ფიზიკურ განადგურებას ითხოვდა. დასავლელ პოლიტიკოსებს ამაზე არაერთგვაროვანი რეაქცია ჰქონდათ. ზოგიერთმა მათგანმა (იდეოლოგიური შეხედულებებისგან განურჩევლად) ხომეინის საქციელზე მეტად თავად რუშდის რომანი დაგმო. ხომეინი ცდილობდა, რომ თავისი გავლენა ირანში და მის საზღვრებს გარეთ - მუსლიმურ და არამუსლიმურ სამყაროში - სწორედ ამ გზით, საყოველთაო შიშისა და ტერორის დათესვით განემტკიცებინა. საბოლოოდ, ისე გამოვიდა, რომ მან თავის მიზანს მიაღწია - სალმან რუშდი მრავალი წლის მანძილზე საზოგადოებისგან იმალებოდა, მისი რომანის რამდენიმე მთარგმნელი კი სიცოცხლეს გამოასალმეს. ამ ინციდენტის შემდეგ ვეღარავინ ბედავდა საჯაროდ ისლამისთვის მტკივნეულ თემებზე ხმის ამოღებას. დანიურმა გამოცემა Jyllands-Posten-მა როდესაც 2005 წელს მუჰამედის კარიკატურები გამოაქვეყნა, ბევრმა პოლიტიკოსმა და საზოგადო მოღვაწემ დაგმო ისევ თავად გამოცემა, რომელმაც, მათი აზრით, უგულებელყო დასავლური იმპერიალიზმისა და სოციალური უთანასწორობის ისტორია და შეურაცხყოფა მიაყენა მუსლიმთა რელიგიურ გრძნობებს.
კარიკატურისტებისა და სატირიკოსების კრიტიკოსთა არგუმენტები რომ არ იცვლება, ეს მხოლოდ სინდისის ქენჯნით განპირობებული არ არის. ამის ერთ-ერთი მიზეზი შიშიცაა - ის შიში და ტერორი, რომელიც მთელი ისლამური სამყაროს სახელით მოლაპარაკე რადიკალმა მუსლიმმა კლერიკალებმა დანერგეს. რადიკალების ისე წარმოდგენა, თითქოს ისინი დასავლეთისგან მთლიანად დაუცველები არიან, რეალობას არ შეესაბამება. ისლამურ ფუნდამენტალიზმს კვებავს მილიონები, რომლებიც საუდის არაბეთის შეიხების, შიიტი აიათოლების და დაჯგუფება „ერაყისა და ლევანტის ისლამური სახელმწიფოს“ ფონდებიდან მოედინება. აგრესიაც, რომელიც ამ ჯგუფებს ახასიათებთ, მხოლოდ დასავლეთისკენ მიმართული არ არის. ერაყის სამოქალაქო ომის დროს შიიტ და სუნიტ ექსტრემისტებს შორის დაპირისპირებას არანაკლებ სისხლიანი ხასიათი ჰქონდა, ვიდრე რადიკალი ისლამისტების მიერ დასავლეთში მოწყობილ ტერაქტებს. ზემოხსენებული „ერაყისა და ლევანტის ისლამური სახელწიფო“, დასავლურ მედიაში ცნობილი თავისი ინგლისური აბრევიატურით ISIS, სასტიკად უსწორდება ტყვეებს და სამოქალაქო პირებს. „ისლამური სახელმწიფო“ მონაწილეობს უპრეცედენტო მასშტაბის ეთნოწმენდაში და შიშისა და ტერორის ქვეშ ამყოფებს თავის კონტროლქვეშ მყოფ მუსლიმ მოსახლეობას. წინასწარი ცნობებით, „შარლი ებდოს“ წინააღმდეგ მოწყობილ ტერაქტში ეჭვმიტანილი ორი პირი დიდი ხანია, რაც ტერორისტულ საქმიანობაში იყო ჩაბმული და საყოველთაოდ ცნობილი ტერორისტული ორგანიზაციის, „ალ-ყაიდის“ ქსელის წევრი იყო.
კიდევ ერთი მიზეზი, რატომაც მუდმივად თავს არიდებენ მოძალადეების დადანაშაულებას და ამის საპირისპიროდ, მათ ვიქტიმიზაციას ახდენენ, არის თეორია, რომლის მიხედვითაც ადამიანის ქცევა მთლიანად იხსნება სოციალური და ეკონომიკური ფაქტორებით. სოციალური გარემო უდავოდ დიდ გავლენას ახდენს ადამიანებზე, მაგრამ იმ კულტურული კონტექსტის გაუთვალისწინებლად, რომელშიც ადამიანი ყალიბდება, ინდივიდუალური ქცევის ახსნა შეუძლებელია. რადიკალური ისლამის კრიტიკის გარეშე აბსოლუტურად შეუძლებელი იქნება სოციალური ჩაგვრის შეჩერება და საბოლოო ჯამში იმაზე მძიმე ფორმის ექსპლუატაციას მივიღებთ, ვიდრე თანამედროვე სეკულარულ და დემოკრატიულ სამყაროში არსებობს. ისლამისტი რადიკალების წინააღმდეგ მიმართული საყოველთაო კრიტიკა პირველ რიგში თავად ისლამის შიგნით უნდა გაჩნდეს. „შარლი ებდოზე“ განხორციელებული შეტევა ბევრმა ზომიერმა მუსლიმმა დაგმო, მიუხედავად იმისა, რომ ჟურნალმა მათი რელიგიური გრძნობები შეურაცხყო. თუ სალმან რუშდის წინააღმდეგ გამოცემული ფატვა გავლენიან მუსლიმთა შორის თითქმის არავის გაუპროტესტებია (პირიქით, სუნიტური საუდის არაბეთი და შიიტური ირანი ერთმანეთს ეჯიბრებოდნენ, ვინ უფრო უკომპრომისოდ დაიცავდა ისლამს), დღეს სიტუაცია აშკარად უკეთესობისკენ შეიცვალა. სუნიტური სამყაროს ყველაზე გავლენიანმა სასწავლო ცენტრმა, ალ-აჟარმა მომხდარი ერთმნიშვნელოვნად დაგმო. ალ-აჟარის წარმომადგენელმა აბას შომანმა განაცხადა, რომ ინსტიტუტი „არ უჭერს მხარს ძალადობის გამოყენებას, მაშინაც კი, როდესაც საქმე მუსლიმების წმინდა გრძნობების შეურაცხყოფას ეხება.“ „შარლი ებდოს“ წინააღმდეგ განხორციელებული ტერაქტი ასევე დაგმო „არაბულმა ლიგამ“ - 22 არაბული სახელმწიფოსგან შემდგარმა რეგიონულმა ორგანიზაციამ.
ყველაზე კარგად ხელოვანები და იუმორისტები გრძნობენ იმას, რომ სოციალური ემანსიპაციისთვის კულტურული პრაქტიკების და, მათ შორის, რელიგიის კრიტიკა სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია. ხელოვანები პოლიტიკოსებისგან განსხვავებით უფრო მეტად მიდრეკილები არიან ამგვარი აზროვნებისკენ და, შესაბამისად, მთავარი დარტყმაც ახლა სწორედ მათზე მოდის. ამავე დროს, პოლიტიკური ფილოსოფიის ისტორიაში სიტყვის თავისუფლების და სინდისის თავისუფლების დაცვის დასაბუთებული არგუმენტების ნაკლებობა არ არის. განსაკუთრებით ყურადსაღებია ორი ტექსტი - ჰეგელის „სამართლის ფილოსოფია“ და ისაია ბერლინის „თავისუფლების ორი გაგება“. დიდი გერმანელი ფილოსოფოსი, რომელიც ლიბერალური ნეგატიური თავისუფლებების (მათ შორის სიტყვის და გამოხატვის თავისუფლების) ერთ-ერთი ყველაზე ულმობელი კრიტიკოსი იყო, ამავე დროს მიიჩნევდა, რომ საკუთარი თავის, როგორც ინდივიდის კოლექტივიდან გამოყოფის/აბსტრაჰირების გარეშე შეუძლებელია რეალური თავისუფლების მიღწევა. რეალური თავისუფლება ჰეგელს ესმოდა, როგორც ლიბერალური ნეგატიური თავისუფლების ერთგვარი კრიტიკა. იქიდან გამომდინარე, რომ სიტყვის თავისუფლება გულისხმობს გარკვეული დოზით უპასუხისმგებლობასაც (პასუხს არ აგებ იმაზე, რაც მოჰყვება შენს ნათქვამს), იგი თავისუფლების სრულყოფილი ფორმა არ არის და მას რეალური თავისუფლებით შევსება ესაჭიროება. ამავე დროს, ჰეგელის აზრით, ვერც რეალური თავისუფლება იარსებებს ლიბერალური თავისუფლების გარეშე (სწორედ ამიტომ ჰეგელი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა საფრანგეთის რევოლუციას). ამ ლიბერალური უპასუხისმგებლობის გარეშე პიროვნების, როგორც თავისუფალი ინდივიდის ფორმირება ვერ მოხდება. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, თუ ფორმალურად თავისუფალი არ ხარ, კოლექტიური პასუხისმგებლობა ვერ გექნება. ის, რასაც ავტორიტარული პოლიტიკური იდეოლოგიების და რელიგიური ფუნდამენტალიზმის გავლენის ქვეშ მყოფი ადამიანები ერთმანეთის მიმართ განიცდიან, არა სოლიდარობა, არამედ შიშით და ტერორით განპირობებული მოვალეობაა, რომელსაც სოლიდარობის ნამდვილ იდეალთან კავშირი არ აქვს.
ჰეგელის მსგავსად, ისაია ბერლინი მიიჩნევდა, რომ ნეგატიური ლიბერალური თავისუფლების გარეშე ადამიანი არ შეიძლება თავისუფლად ჩაითვალოს. ამას მოწმობს ისიც, რომ დასავლეთში ლიბერალური დემოკრატიის სოციალისტური კრიტიკა სწორედ მაშინ გაჩნდა, როდესაც ლიბერალური თავისუფლებების საკითხი მეტ-ნაკლებად მოგვარებული იყო. ცნობილი ბრიტანელი სოციოლოგი თომას ჰამფრი მარშალი წერდა, რომ დასავლეთში ხალხმა ჯერ მოითხოვა სამოქალაქო, შემდეგ პოლიტიკური და სულ ბოლოს - სოციალური უფლებები. ამგვარი თანმიმდევრობის ლოგიკა იმაში კი არ მდგომარეობს, რომ სოციალური უფლებები სხვებზე ნაკლებად მნიშვნელოვანია (თვითონ მარშალი, ფაქტობრივად, სოციალ-დემოკრატი იყო), არამედ საქმე უფრო იმაშია, რომ საკუთარი თავის, როგორც ცალკე მდგომი ინდივიდის გააზრების გარეშე ადამიანებს უჭირთ სოციალური სოლიდარობის და კოლექტიური პასუხისმგებლობის საკუთარ თავზე აღება. სწორედ ამით აიხსნება ისიც, რომ იმ ქვეყნებში, რომლებსაც განმანათლებლობის ტრადიცია არ აქვთ, ძლიერი მემარცხენე მოძრაობები ფაქტობრივად არ არსებობს, ან თუ არსებობს, მათი მოღვაწეობა ავტორიტარული რეჟიმებით გვირგვინდება (საბჭოთა კავშირი, კამბოჯა, ჩრდილოეთი კორეა, ჩინეთი).
ეს ყველაფერი, ცხადია, ისე არ უნდა გავიგოთ, რომ სოციალურ და სტრუქტურულ ფაქტორებს ხაზი უნდა გადავუსვათ. ლე პენის პოპულარობა საფრანგეთში იმას მოწმობს, რომ დასავლურ საზოგადოებებში ქსენოფობია ჯერ კიდევ სერიოზული პრობლემაა. სოციალური უთანასწორობა და „გეტოიზაცია“ კი იმაზე მიუთითებს, რომ საფრანგეთს სოციალური პრობლემები უხვად აქვს. ამის მიუხედავად, რადიკალურ ისლამზე პასუხი მაინც არ შეიძლება იყოს მხოლოდ ამ ფაქტორებით იდეოლოგიური, მათ შორის, რელიგიური ფაქტორების გადაფარვა. აღნიშნული ეხებათ ქართველ ინტელექტუალებსაც, რომელთა ნაწილი სამწუხაროდ მიიჩნევს, რომ დღეს საქართველოში სოციალური პრობლემები უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე ადამიანის უფლებები ან გენდერული თანასწორობა. ჩვენ, უფრო მეტად, ვიდრე სხვებს, კარგად მოგვეხსენება, თუ რა შედეგი შეიძლება მოჰყვეს ადამიანის უფლებებზე მაღლა სოციალური თანასწორობის დაყენებას. „შარლი ებდოზე“ განხორციელებულმა ტერაქტმა კიდევ ერთხელ შეგვახსენა ის, თუ რამდენად მყიფეა თავისუფლების მდგომარეობა თანამედროვე საზოგადოებაში და რამდენად სჭირდება მის შენარჩუნებას საზოგადოებრივი მხარდაჭერა. თავისუფლების გარეშე შეუძლებელი და ამაოა ყველა სხვა პოლიტიკური და სოციალური ბრძოლა. სწორედ ამიტომ
Je suis Charlie!
