2003 წლის მარტში, ანუ იმ დროს, როდესაც ამერიკის შეერთებულმა შტატებმა და მისმა მოკავშირეებმა ერაყის დაბომბვა დაიწყეს, ბერლინში საქართველოს საელჩოს მიერ ორგანიზებულ ერთ შეხვედრაზე აღმოვჩნდი. შეკრებილი საზოგადოებისთვის, რომელიც ძირითადად გერმანიაში მყოფი ქართველებისგან შედგებოდა, მთავარი სალაპარაკო თემა ერაყის ომი იყო. ჩემდა გასაოცრად, თითქმის ყველა ერთხმად მიესალმებოდა ინტერვენციას და კიცხავდა გერმანიის მთავრობას, რომელმაც ომს მხარი არ დაუჭირა. ისეთი განცდა მქონდა, რომ ქართველებს სრული თვითიდენტიფიკაცია ჰქონდათ ამერიკელებთან, თითქოს ეს საქართველოს უძლეველი არმადა ბომბავდა ერაყს და „ჩამორჩენილი“ და „დაბალგანვითარებული“ არაბების დემოკრატიითა და თავისუფლებით დასაჩუქრებას აპირებდა. იმ დღეს პირველად დავფიქრდი იმაზე, თუ განსხვავებით იმავე გერმანელებისგან, თავად ყოფილი კოლონია და პატარა ქვეყანა საქართველო რატომ აიგივებდა საკუთარ თავს თანამედროვე მსოფლიოს ყველაზე დიდ ჰეგემონ ამერიკასთან? წინამდებარე წერილი ამ კითხვაზე შესაძლო პასუხებთან მიახლოების მცდელობაა.
ჰეგემონიური ლოგიკა
2001 წელს, ნიუ იორკში მომხდარი 11 სექტემბრის ტერაქტის შემდეგ, ცნობილმა ამერიკელმა ფილოსოფოსმა რიჩარდ რორტიმ ერთ ინტერვიუში თქვა, რომ დასავლურ ცივილიზაციას „პოლიტიკურად სხვებისგან არაფერი ესწავლება“ და იქვე დაამატა, რომ ის დასავლური ღირებულებების მთელი მსოფლიოს მასშტაბით გავრცელების მომხრე იყო: „ყველაფერს, რაც ამ ღირებულებების ექსპორტს მხარს უჭერს, მივესალმები!“ პრეზიდენტ ჯორჯ ბუშის ინტერვენციული პოლიტიკის კონტექსტში გამოთქმული რორტის ეს განცხადება საომარი მოქმედებების მხარდაჭერად იქნა გაგებული, რამაც არაერთი სხვა ამერიკელი და ევროპელი ინტელექტუალის აღშფოთება გამოიწვია. მას მისივე კოლეგები „ორიენტალიზმსა“ და ახალი დასავლური იმპერიალიზმის პროპაგანდაში სდებდნენ ბრალს. რორტი, რომელიც თუმცა სამხედრო მეთოდების არაეფექტიანობასაც აღნიშნავდა, „ცხოვრების ამერიკული წესის“ (American Way of Life) მთავარ იდეოლოგად შეირაცხა.
რორტის არგუმენტაცია შეიძლება განხილულ იქნეს ჰეგემონიური ლოგიკის სანიმუშო მაგალითად, რომლის ამოსავალი წერტილიც ამ ლოგიკით მოაზროვნის ძალაუფლებრივი პოზიციაა, ანუ აზრის სისწორე მთლიანად მისი მფლობელის აღმატებული ძალითაა გამყარებული. სიმართლე იმის მხარესაა, ვისი სიმართლეც ძალაუფლებას ეფუძნება. რამდენადაც დასავლეთი პოლიტიკურადაც, ეკონომიკურადაც და სამხედრო პოტენციალითაც დანარჩენ სამყაროზე აღმატებულია, მისი აზრიც ერთადერთი და შეუმცდარი უნდა იყოს. მსჯელობის ამგვარი ტიპი იმპერიული ცნობიერებისთვისაა დამახასიათებელი, რომელიც ქართველი მკითხველისათვის ყველაზე უკეთ რუსი ავტორებისგანაა ცნობილი. იმპერიულობა, მისი პირველსახიდან და ნიმუშიდან - რომის იმპერიიდან - მოყოლებული უნივერსალურ ღირებულებებს და მათი ექსპორტ-ექსპანსიის აუცილებლობას ქადაგებს. ის საკუთარ თავს ყოველთვის აღმატებულად გამოსახავს და დაპყრობით ომებსაც ცივილიზატორული მისიით ამართლებს. თვით უნივერსალიზმის ფილოსოფოსი და ტერმინ კოსმოპოლიტიზმის შემქმნელი, რომის იმპერატორი მარკუს ავრელიუსი რომაული ცივილიზაციის დაცვისა და უსაფრთხოების მიზნით წარმოებულ ომებს „ბარბაროსთა“ გაცივილიზებულებაში, ანუ ცხოვრების რომაულ სტილზე იარაღის მეშვეობით გადმოყვანაში ხედავდა. ქრისტიანულ შუა საუკუნეებში იმპერიულობის ლოგიკა „წარმართებისა“ და „ურჯულოების“ ჭეშმარიტ სარწმუნოებაზე მოქცევას აცხადებდა ექსპანსიის მოტივად დასაპყრობთა სულების ხსნის მიზნითვე. იმავე სქემას ვხედავთ, ოღონდ სეკულარული ფორმებით, ახალი ისტორიის იმპერიებშიც, როდესაც ბრიტანეთი, რუსეთი თუ საფრანგეთი კოლონიებისა თუ მიერთებული ქვეყნების ჩამორჩენილობის დაძლევასა და მათი ცოდნითა და აღმშენებლობით დასაჩუქრებაზე ლაპარაკობენ. 2003 წელს აშშ-ის პრეზიდენტ ჯორჯ ბუშის რიტორიკასაც თუ გავიხსენებთ, როდესაც ის დიქტატურის ქვეშ ტანჯული ერაყელი თუ ახლო აღმოსავლეთის სხვა ხალხებისთვის თავისუფლებისა და დემოკრატიის ბოძებაზე ღაღადებდა, თანაც ამ მისიას თავად ღმერთისგან მიღებულ დავალებად აცხადებდა, დავინახავთ ქრისტიანული მესიანიზმისა და იმპერიულობის ნაზავს, რომელსაც დაახლოებით 108 ათასი უდანაშაულო სამოქალაქო პირის სიცოცხლე შეეწირა. ომს კი შედეგად მთელ ახლო აღმოსავლეთში მოჰყვა პოლიტიკური ქაოსი და გამძაფრებული რელიგიური ფუნდამენტალიზმი.
სამხედრო ლაშქრობებზე მეტად ჰეგემონიური ლოგიკა და ახალი კოლონიალიზმი ვლინდება გლობალურ კაპიტალიზმში, რომლის ექსტრემალური გამოვლინებაც ომებია. ამერიკული ან ზოგადად დასავლური ცხოვრების წესი არა მხოლოდ დემოკრატიულ და სამართლებრივ ინსტიტუტთა სიძლიერეს, არამედ, შეიძლება უფრო მეტადაც, ყოფით ღირებულებებს - წარმატებულობას, გამდიდრებას, სამომხმარებლო საზოგადოებას და ყიდვადი ნივთების შეძენა-ფლობის ფეტიშიზმს გულისხმობს. დასავლეთის იდეალიზაციისა და აღმატებულობის მთავარი ნიშანი სწორედ ყოფითი კეთილდღეობაა, თავისი ძვირადღირებული ავტომანქანებით, დიდი სუპერმარკეტებით, ელექტროტექნიკით, ტანსაცმლით და სხვა სამომხმარებლო ნივთებით. ამ სიკეთეების წარმოება და გავრცელება კი თანამედროვე გლობალური კაპიტალიზმის ბნელ და არაგადატანითი მნიშვნელობით სისხლიანი მხარეა. იმისათვის, რომ დომინანტური პოზიციების მქონე „პირველ სამყაროში“ მცხოვრებმა სამომხმარებლო სიკეთეებით თავისუფლად ისარგებლოს, აუცილებელია საწარმოო ძალების მესამე სამყაროში გადატანა, სადაც იაფი მუშახელით შეიქმნება დასავლეთის საშუალო მომხმარებლისთვის ადვილად ხელმისაწვდომი სამარკო ნაწარმი, რომელიც მერე ხელმიუწვდომლად მაღალ ფასებში დაუბრუნდება დასავლეთიდან „მესამე სამყაროში“ ადგილობრივ რჩეულ ფულიან „მედასავლეთეებს“. თავად ის ადამიანები კი, ვისი ხელითაც ეს დასავლური ნაწარმი იქმნება, ვერც კი იოცნებებენ მათ შეძენაზე. მათი სოციალური და ეკონომიკური მდგომარეობა ხშირად უარესიც კია, ვიდრე ანტიკური სამყაროს მონების. მაგალითად, ტაილანდში, ჩინეთსა თუ ინდონეზიაში განლაგებულ დასავლური სამარკო ჯინსების ფაბრიკებში დასაქმებული მუშების თვიური ხელფასი ნაკლებია ევროპელი მუშის დღიურ ანაზღაურებაზე, საშუალო სასიცოცხლო ასაკი კი 40 წელს ვერ აღწევს.
ახლა კიდევ ერთხელ გავიხსენოთ ანტონიო გრამშის მიერ შემოტანილი ტერმინი „სუბალტერნულობა“ (დაქვემდებარებული, დაკაბალებული), რომელიც გაიატრი სპივაკმა უკვე გასული საუკუნის 80-იან წლებში პოსტკოლონიურ თეორიაში გადაიტანა და მის ერთ-ერთ ცენტრალურ ცნებად აქცია. გრამშისთან სუბალტერნულობაში ის სოციალური ფენები იგულისხმება, რომლებსაც საზოგადოებრივ იერარქიაში დაბალი საფეხურები უკავიათ (მონები, ყმები, პროლეტარიატი) და, შესაბამისად, ისინი ჰეგემონიური, გაბატონებული კლასების მიერ ჩამოცილებული არიან ყოველგვარ კულტურულ პროცესს; მათი ხმა უბრალოდ არ ისმის. თანამედროვე გლობალურ კაპიტალიზმში სუბალტერნულია ფაქტობრივად მთელი „მესამე სამყარო“, რომელიც ჰეგემონი „პირველი სამყაროს“ და მასთან ყოფა-ცხოვრებით მიმსგავსებულ მესამე სამყაროს პრივილეგირებული და შეძლებული უმცირესობის სამომხმარებლო მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილებას ემსახურება.
რომელი სოციალური ფენაა არადასავლეთის ის პირვილეგირებული უმცირესობა, რომელსაც განსხვავებით საზოგადოების უმრავლესობისაგან, ხელი მიუწვდება დასავლურ „სიკეთეებზე“ და, ამდენად, საშუალება აქვს საკუთარი ცხოვრება დასავლურ ყაიდაზე მოაწყოს? როგორია ამ ფენის ღირებულებათა სისტემა? რა მიმართებაშია ის საკუთარი ქვეყნის სუბალტერნულ ჯგუფებთან? - ამ კითხვებზე პასუხის მოძიებას საქართველოში შევეცდები.
„ჯინსების თაობა“
ჯინსი - ერთ დროს დასავლეთის მუშათა კლასის ტანსაცმელი - დასავლურობის ალბათ ყველაზე უნივერსალური აღმნიშვნელია. ყველაზე ცხადად ეს მნიშვნელობა ჩანდა დასავლეთთან დაპირისპირებულ საბჭოთა კავშირში, სადაც ჯინსის ტარება ან შეძლებულობაზე, ან კაპიტალისტურ საზღვარგარეთში ნამყოფობაზე მიანიშნებდა. ოფიციალურ დონეზე უკლასო საბჭოთა საქართველოს ელიტას სწორედ ამ კატეგორიის ადამიანები წარმოადგენდნენ: მაღალი ეშელონების პარტიული ფუნქციონერები, რომლებსაც ყველა იმ მატერიალურ სიკეთეზე მიუწვდებოდათ ხელი, რაზეც მოსახლეობის აბსოლუტურ უმრავლესობას ოცნებას არ შეეძლო - ძირითადად უკანონო გზით გამდიდრებული საქმოსნები და ცნობილი ადამიანები, რომელთა გამორჩეულობა „სიმბოლურ კაპიტალთან“, ანუ ინტელექტთან ერთად, რეჟიმთან მეტ-ნაკლებად კეთილმეგობრული ურთიერთობითაც იყო განპირობებული. ეს საზოგადოებრივი ფენა გამოირჩეოდა თავისი არატიპურად საბჭოთა ჩაცმულობით, გარეგნობით, გემოვნებით, სალაპარაკო თემებით და სხვა ისეთი ატრიბუტებითაც, რომლებიც მას დანარჩენი საზოგადოებისგან განასხვავებდა და აუცხოებდა. სწორედ მასებისგან ასეთი გაუცხოება მოსავდა ამ სოციალურ ფენას განსაკუთრებული ხიბლითა და აურით. გვიანსაბჭოთა პერიოდის ამ მრავალსახეობრივ ელიტას პირობითად „ჯინსების თაობა“ შეიძლება ეწოდოს.
დათო ტურაშვილის რომანის სათაური „ჯინსების თაობა“ შეგვიძლია განვიხილოთ ქართული სოციალური „ორიენტალიზმის“ კლასიკურ ნიმუშადაც, რომელიც ზუსტად გამოხატავს ჰეგემონიური სოციალური კლასის აღმატებულობის თვალში საცემ ნიშანს. „ჯინსები“ ერთდროულად უმრავლესობისგან განსხვავებულობის და მასზე აღმატებულობის ნიშანია. ამავე დროს ის განასახიერებს ქართული „მედასავლეთეობის“ არსსაც, რომელიც სამომხმარებლო ფეტიშიზმის ფარგლებს არსობრივად არც პოსტსაბჭოთა ხანაში არ გასცდენია, ანუ მაშინაც, როცა ჯინსები ყველასათვის მეტ-ნაკლებად ხელმისაწვდომი გახდა და არც მის გამომგონ-მაწარმოებელ დასავლეთში გამგზავრებაა წარმოსახვით მიუღწეველი ოცნება. სწორედ პოსტსაბჭოთა საქართველოში შეიძინა „ჯინსების თაობამ“ საგმირო ეპოსის მნიშვნელობა. ამიტომაც ამ ნარატივში საბჭოთა რეპრესიული რეჟიმის კრიტიკასთან ერთად კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი სოციალური ასპექტიცაა, რომელიც არა მხოლოდ საბჭოთა ხანის საქართველოს საზოგადოების სოციალურ სტრუქტურას ააშკარავებს. საქმე ეხება 1983 წელს მომხდარ ამბავს, როდესაც შვიდმა ახალგაზრდამ თბილისი-ბათუმის რეისზე თვითმფრინავის გატაცება და ამ გზით საბჭოთა კავშირიდან გაქცევა სცადა. ეს უშედეგო მცდელობა მსხვერპლით დამთავრდა: დაიღუპა 3 გამტაცებელი, 3 ეკიპაჟის წევრი და 1 მგზავრი. სპეცდანიშნულების რაზმმა თბილისის აეროპორტში შტურმით აიღო თვითმფრინავი და დააპატიმრა გამტაცებლები, რომელთაგან სამი და თვითმფრინავში არმყოფი, მაგრამ ჯგუფის იდეურ ხელმძღვნლად შერაცხული მღვდელი თეიმურაზ ჩიხლაძე საბჭოთა იუსტიციამ სიკვდილით დასაჯა. სასჯელაღსრულებამდე დაიწყო ხელმოწერათა შეგროვება სიკვდილმისჯილთა შეწყალების მოთხოვნით, რომელსაც ხელს აწერდნენ ცნობილი ქართველი პიროვნებები, ანუ საზოგადოების ელიტის წარმომადგენლები. აღსანიშნავია, რომ თვითმფრინავის გამტაცებლების მიმართ თანაგრძნობის ფაქტორი, რომელიც ამ ამბავთან შექმნილ ნარატივებშიც მუდამ ფიგურირებს, ჩემი აზრით, მათი სოციალური წარმომავლობა იყო - ისინი საბჭოთა საქართველოს საზოგადოების მაღალ ფენას მიეკუთვნებოდნენ. მათი ამგვარი სოციალური სტატუსის გარეშე (მაგალითად, თვითმფრინავის გამტაცებლები რომ ყოფილიყვნენ თბილისის გარეუბანში მცხოვრები რომელიმე ქარხნის მუშები, ან პროვინციაში მცხოვრები კოლმეურნეები) წარმოუდგენელია, რომ ასეთ ფაქტს, რომელიც არა მხოლოდ ტოტალიტარული საბჭოთა, არამედ დასავლურ-დემოკრატიული იუსტიციის ენაზეც ტერორიზმად კვალიფიცირდება, საზოგადოების მხრიდან რაიმე სახის თანაგრძნობა გამოეწვია.
საბჭოთა საზოგადოების პარადოქსად შეიძლება იქნეს გაგებული ის ფაქტი, რომ მუშათა და გლეხთა სახელმწიფოში სუბალტერნულ ფენებს სწორედ მუშები და გლეხები წარმოადგენდნენ. მიუხედავად პროპაგანდისტული ინსცენირებებისა და რიტორიკისა, სოციალისტური შრომის გმირებისა და სახელმწიფოს უმაღლეს წარმომადგენლობით ორგანოებში საჩვენებლად „არჩეული“ მშრომელთა კლასის წარმომადგენლებისა, საბჭოთა საზოგადოებაში თუკი რომელიმე სოციალურ ფენას არ გააჩნდა საკუთარი ენა და არ ჰქონდა მისასვლელი ოფიციალურ კულტურასთან, ეს ყველა ის სოციალური ფენა თუ ჯგუფი იყო, რომელიც არ მიეკუთვნებოდა მმართველ ელიტას. მთელი საბჭოთა ხანის კულტურა, 1932 წლიდან დეკლარირებული სოციალისტური რეალიზმით, არათუ არ შეუქმნია იმ სოცალურ ფენებს, რომელთა სახელმწიფოდაც საბჭოთა კავშირი მიიჩნეოდა, არამედ მათი სახელით და მათი ენის სტილიზაციით სწორედ ელიტა ლაპარაკობდა, უფრო სწორად, მათ ალაპარაკებდა მათთვის უცხო და არაორგანულ ენაზე.
მცირე გამონაკლისების გარდა, საბჭოთა ხანის მუშის სახეს ქართულ ლიტერატურასა თუ კინოში არაფერი საერთო რეალობასთან არ ჰქონია და წმინდა სახის სტილიზაციები იყო. ქალაქის (თბილისის) „ქვედა ფენები“ პირველად 80-იანი წლების ქართულ კინოში გამოჩნდა (ალექსანდრე ცაბაძის „ლაქა“, თეიმურაზ გიორგობიანის „ბიძინა“), ისიც სუბკულტურული კუთხიდან (ნარკომანია, ლოთობა, მცირე დანაშაული). უფრო მეტად იგნორირებული აღმოჩნდა სოფლის მოსახლეობა. 50-60-იანი წლების საკოლმეურნეო რომანტიზმის შემდეგ გლეხობა მხოლოდ ანეკდოტური ფორმით თუ აღწევდა ქართულ კულტურულ სივრცეში. თავად „სოფლელობა“ კი მიუტევებელ სტიგმად იქცა.
ქალაქის მოსახლეობის მხრიდან სოფლურობის დისკრიმინაცია უნივერსალური მოვლენაა და მისი ისტორია ურბანული ცივილიზაციის გაჩენისთანავე იწყება. ანტიკურ ხანაში ბერძნული პოლისის მკვიდრნი სოფლის მოსახლეობას „გეორგოსებს“, რომაელები კი „პაგანუსებს“ უწოდებდნენ და ამ ტერმინით აღნიშნულებს ლამის ცხოველებს უთანაბრებდნენ. ქრისტიანობამაც, რომელიც ურბანულ რელიგიად გაჩნდა, სწორედ სოფლის მოსახლეების აღმნიშვნელი ტერმინი „პაგანუსი“ უწოდა წარმართებს. ამგვარი გამიჯვნის მიზეზი კი ისაა, რომ ჰეგემონურ ძალას ყოველთვის ესაჭიროება სუბალტერნული, რომლის ჩამორჩენილობის, დაბალი განვითარების, უკულტურობის ხაზგასმით საკუთარ აღმატებულობას წარმოაჩენს. ეს პრინციპი უდევს საფუძვლად სოციალურ იერარქიებსაც, იმპერიულობასაც და „ორიენტალიზმსაც“. ამდენად, გარკვეული თვალსაზრისით, სოფლელობა და მისი დისკრიმინაცია სუბალტერნულობის უნივერსალური პროტოტიპია.
საქართველოში „სოფლელი“ ფაქტობრივად მდაბიოს, უუფლებოს, არასასურველის აღმნიშვნელია. მისი დაკნინება, ან დასაკნინებლად არსებობა სჭირდება „ქალაქელს“ საკუთარი აღმატებულების დასამტკიცებლად. მაგრამ არც ქალაქელობა იგივდება ავტომატურად ჰეგემონურობასთან. საბჭოთა პარტიული ელიტის საცხოვრებელი უბანი ვაკე, რომელიც ყველა შესაძლო ობიექტური კრიტერიუმით (სიმჭიდროვე, უჰაერობა, სიძვირე, ცუდი სატრანსპორტო საშუალებები) ერთ-ერთი ყველაზე ცუდი ადგილია თბილისში, სიმბოლურად ძალაუფლების და პრივილეგირებულობის აღმნიშვნელად იქცა საბჭოთა ხანაში. პოსტსაბჭოთა ხანაში კი აღთქმულ მიწასავით შეესია მას გამდიდრებული ქართველობა სოციალური სტატუსის ასაწევად.
„დაბალი“ სოციალური ფენები საქართველოში ეროვნული მოძრაობის გამოჩენასთან ერთად გახდა ხილული და მომენტალურად ამ მოძრაობის ლიდერთა პოლიტიკური ბრძოლის ინსტრუმენტად იქცა. ტრადიციული ელიტა ამას შეშფოთებით შეხვდა („თბილისი სოფლელებით გაივსო!“). თავად ეროვნული მოძრაობის ლიდერები, რომლებიც დისიდენტური წრეებიდან იყვნენ გამოსული და, შესაბამისად, ზედა ფენებს მიეკუთვნებოდნენ, სოციალური ემანსიპაციის არანაირი იდეა და მიზანი არ ჰქონიათ. მათ შორის შიდა დაპირისპირებასა და ძალაუფლებისთვის ბრძოლაში ყველაზე წარმატებული აღმოჩნდა ზვიად გამსახურდია, რომელმაც ყველაზე უკეთ ამოიცნო დათრგუნული კლასების ალგორითმი და პოლიტიკურ ბრძოლას ერთგვარი კლასობრივი შინაარსი მისცა: მტერი - ესაა პრივილეგირებული საბჭოთა ელიტა, „ინტელიგენცია“, რომელიც საკუთარი პრივილეგიების შენარჩუნებისათვის იბრძვის! თუმცა ეს კონფლიქტი სრულიად მოკლებული იყო სოციალური ბრძოლისა და ემანსიპაციის იდეას და „აზნაურთა“ წინააღმდეგ „მდაბიოთა“ დაპირისპირების ფეოდალურ მოდელს არ გასცილებია. ზეელიტარული წარმომავლობის გამსახურდია დეკლასირებული სოციალური ფენებისათვის ფსიქოლოგიური კომპენსაციის სიმბოლოდ იქცა: აღმატებული, რომელიც მჩაგვრელების წინააღმდეგ „უბრალო ხალხის“ მხარესაა. სოციალური რევოლუციის გარეშე ამგვარი პოლიტიკა მარცხისთვის იყო განწირული, რაც „ჯინსების თაობის“ რევანშით და გამსახურდიას დამხობით დასრულდა კიდეც.
90-იანი წლებიდან „ჯინსების თაობა“ უკვე სრულიად ლეგალურად შეუდგა საკუთარი მმართველობის განმტკიცებას „დაბალი ფენების“ სრული დაკაბალების ხარჯზე. მათი მედასავლეთეობა კი საკუთარი თავის არა დასავლურ სოციალურ სახელმწიფოსთან, არამედ დასავლურ ნეოკოლონიალიზმთან გაიგივებით გამოიხატებოდა. თანამედროვე ქართული ლიბერალური და ნეოლიბერალური ელიტის დასავლეთთან თვითიდენტიფიკაცია საკუთარი ჰეგემონიურობის იდენტობის პოლიტიკაა და არა დემოკრატიული ღირებულებების გათავისება. ესაა ერთგვარი მეორადი მოხმარების (secondhand) დასავლეთი. ამ თვალსაზრისით, თუკი სუბალტერნულობა, გაიატრი სპივაკის თანახმად, საკუთარი ენის არქონას და სხვის მიერ გახმოვანებას ნიშნავს, სუბალტერნული საქართველოში სწორედ ის პრივილეგირებული ფენაა, რომელსაც საკუთარი მეტყველება არ გააჩნია და ის იმ ენას ახმოვანებს, რომელიც მას პირველი სამყაროსგან სმენია.
საბოლოო ჯამში, არგანხორციელებული სოციალური რევოლუციის ადგილი დაიკავა ჯერ ეთნოცენტრისტულმა ნაციონალიზმმა, შემდეგ კი ნაციონალიზმისა და რელიგიურობის მუტაციამ, სადაც ეთნიკურ-რელიგიური ნიშნით დისკრიმინაცია სოციალურს ჩაენაცვლა. ეთნიკური თუ სხვა ნიშნით უმცირესობების ჩაგვრა კი სოციალური ჩაგვრის ფსიქოლოგიური კომპენსაცია იყო, რომელსაც სუბალტერნული სოციალური ფენებისათვის უნდა შეექმნა „საკუთარი ქვეყნის ბატონ-პატრონობის“ ილუზია, რაზეც საუბარი შემდეგ წერილში იქნება.
