თვითორგანიზება არის 2024 წლის ნოემბრიდან დაწყებული ყოველდღიური სამოქალაქო წინააღმდეგობის დამახასიათებელი ნიშანი. ასეთი პროევროპული და პროდემოკრატიული პროტესტის სიკეთეებს ხშირად განიხილავენ, თუმცა ამ მრავალცენტრიანობის და ულიდერობის მიზეზებსა და რისკებს – ნაკლებად.
"ეს აქციები არის სრულად დეცენტრალიზებული, არანაირი ორგანიზატორი არ ჰყავს. არავინ არ ვართ პასუხისმგებელი იმაზე, იქ სხვა ადამიანი რა სახით გამოხატავს პროტესტს", - წერდა შარშან, წლის ბოლოს, ანტისამთავრობო დემონსტრაციების ახალი ტალღის ერთ-ერთი აქტიური მონაწილე, კომპიუტერული ინჟინერიის პროფესორი ნანა დიხამინჯია.
დიხამინჯია მაშინ თბილისში, მომიტინგეების ჯგუფის მიერ პარლამენტის წინ ივანიშვილის ფიტულის კუბოთი მიტანასა და დაწვას გამოეხმაურა, თუმცა, უნებურად ბოლო თვეების საპროტესტო აქციები და შესაძლოა, მთლიანად სამოქალაქო წინააღმდეგობა აღწერა.
საპროტესტო გამოსვლებზე უფრო მეტი
პოლიტიკურმა პარტიებმა, მიუხედავად დაპირებისა, რომ ამომრჩევლის ხმებს დაიცავდნენ, მას შემდეგ, რაც თქვეს, რომ ხელისუფლებამ მათ ხმები მოჰპარა, ვერ მოახერხეს მხარდამჭერთა საპროტესტო გამოსვლების ორგანიზება. ნოემბრის ბოლოდან დაწყებული ყოველდღიური საპროტესტო მოძრაობა სამოქალაქო წინააღმდეგობად უფრო ჩამოყალიბდა - მოქალაქეებმა საკუთარ თავზე აიღეს აქციების დაგეგმვა – გადაწყვიტეს თავად განესაზღვრათ შეკრების დრო, ადგილი, მარშრუტი, ენა, მესიჯები და სიმბოლოები, გამოხატვის ფორმები და შინაარსი.
პოლიტიკური პარტიებისგან დამოუკიდებელი საპროტესტო აქციები საქართველოში სიახლე აღარ არის. ბოლო წლებში, ძირითადად თბილისში, ზოგჯერ მრავალრიცხოვანი აქციებიც კი, ერთი გამოკვეთილი ორგანიზატორისა და ხმის გამაძლიერებლებით მიმართვების გარეშე ეწყობოდა. 2024 წლის შემოდგომიდან, არჩევნების შედეგების, მოგვიანებით კი მთავრობის მიერ ევროკავშირთან ასოცირების მოლაპარაკებების “გადავადების” გამოცხადების შემდეგ, პროტესტის ორგანიზატორი, მეტწილად გახდა არა პოლიტიკური პარტია, არასამთავრობო ორგანიზაციათა ქსელი, ან ბრენდირებული აქტივისტური მოძრაობა, არამედ თავად პროტესტის მონაწილე - დაგეგმვის და ორგანიზების ტვირთი რამდენიმე ჯგუფიდან კიდევ უფრო წვრილ, ზოგჯერ ერთჯერად საინიციატივო ჯგუფებზე გადავიდა.
გაფიცვა, არასოლიდარული ბიზნესის მხილება და ბოიკოტი, ქუჩის მსვლელობები და ტრანსპორტის შეფერხება, სატრანსპორტო ან საჯარო სისტემების დაჰაკვა, წარწერები და ნახატები შენობებზე, ლაზერული თუ სხვა პროექტორით სახელმწიფო უწყებებზე სათქმელის გამოსახვა, ცოცხალი ჯაჭვი, თეატრალური პერფორმანსები, "ორბორბლიანთა" მსვლელობები, ფეიერვერკებით პოლიციელების მოგერიება, დათქმულ დროს მანქანების სიგნალი, დიდი ბანერების შენობებიდან ან ხიდებიდან გადმოფენა, ადმინისტრაციულ თუ კომერციულ შენობებში შესვლა და სივრცის დაკავება, ხმაური ან საინფორმაციო ფლაერების სიმაღლიდან გადმოყრა - პროტესტის ამ ფორმების უმრავლესობა საქართველოში შარშან არ გაჩენილა, თუმცა ამ ყველაფრის ერთობლიობა, რასაც ბოლო თვეებში ვხედავთ, განსხვავდება პოლიტიკური პარტიების მიერ ორგანიზებული აქციებისგან.
მზარდი და სასტიკი საპოლიციო მოქმედებების პასუხად, თბილისში პარლამენტის დაკავების ან ბლოკირების, ან რომელიმე სივრცის “შენარჩუნების” იდეები, ნოემბრის ბოლოდან რამდენიმე დღეში, უფრო მობილურმა, მოქნილმა, დაყოფილმა და პარტიზანულმა ქუჩის მოქმედებებმა ჩაანაცვლა; “ერთი გადამწყვეტი დღე” პროტესტის სამოქალაქო რუტინად ქცევამ შეცვალა, რაც 2019 წლის საპროტესტო მოძრაობის - “ქვეყნის სამსახურში” ყოფნის - იდეის ევოლუციას ჰგავს.
“ახლა დაიწყო ახალი ტიპის ორგანიზება ამ დიქტატურის წინააღმდეგ. ეს არის ცოტა უფრო მეტად დეცენტრალიზებული, და რაც უფრო მოიმატებს რეჟიმის მხრიდან ძალადობა, მით უფრო მეტი იქნება ფარულობა მეორე მხარეს”, - ამბობს სამოქალაქო აქტივისტი და ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის ასოცირებული პროფესორი, გიორგი მელაძე.
საქართველოს პოლიტიკის ინსტიტუტის დირექტორის და თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორის, კორნელი კაკაჩიას თქმით, მიმდინარე პროტესტი, რომელშიც არათუ პოლიტიკური პარტიები, არამედ არასამთავრობო ორგანიზაციებიც კი არ არიან მთავარი ორგანიზატორები, ხელისუფლებისთვის მოულოდნელობა იყო.
ამის ფონზე, მთავრობა, მისი არაერთი კრიტიკოსის მტკიცებით, საპროტესტო აქციების “მოთავეების” დაკავებით პროტესტის გაუვნებლებას შეეცადა.
თუმცა, როცა თავი არ არსებობს, მას ვერ მოკვეთ.
“ვინ უნდა დაიჭირო?.. თვითონაც ხვდებიან რომ საზოგადოებას უპირისპირდებიან”, - აღნიშნავს რადიო თავისუფლებასთან საუბარში კორნელი კაკაჩია.
მმართველი პარტიისა და მისი მხარდამჭერებისთვის, საპროტესტო აქციების ორგანიზებაში სამოქალაქო და პოლიტიკური ლიდერების მეორადი როლი მხოლოდ პოლიტიკური მანიპულაციაა.
მათი მტკიცებით, პოლიტიკური პარტიების ლიდერები არაპოპულარულები არიან და ამიტომ, ხალხის მასების მანიპულირებას კულისებიდან არჩევენ, ხოლო მათთან დაკავშირებული “რადიკალური“ ჯგუფები საპროტესტო მუხტის აწევას და ძალადობრივ რადიკალიზაციას ცდილობენ, რათა ხელისუფლება დაამხონ.
ჰორიზონტალურად ორგანიზება - ციფრული დემოკრატიის ეპოქის სული
როგორც ჩანს, ქართული პოლიტიკური პროტესტი ბოლო თხუთმეტიოდე წლის გლობალური დემოკრატიული ტენდენციის ნაწილია.
ეს ტენდენცია არაბული გაზაფხულის (2010-2012), Occupy Movement-ის (2011-2012), Black Lives Matter-ის (2013), უკრაინის “ღირსების რევოლუციისა” (2014) და ჰონკონგის “ქოლგების რევოლუციის” (2014), ხოლო მოგვიანებით – “ქალთა მარშის”, “გადაშენების ამბოხის” (Extinction Rebellion), ბელარუსისა (2020-21) და სამხრეთ კორეის “სანთლების პროტესტის“ (2017) სახით გამოვლინდა.
ამ სხვადასხვა მოძრაობას გადაწყვეტილებების მიმღები ვერტიკალური იერარქიის მქონე, სტაბილური ცენტრი არ ჰქონდა, მეტწილად ონლაინპლატფორმებზე თვითორგანიზდებოდნენ. მათში განდიდებული და ქარიზმატული, უპირობო ლიდერიც არ იძებნებოდა.
ჯერ კიდევ 2011 წელს, გამოცემა Time-მა გლობალურ დემოკრატიულ მოძრაობებში ეს ტენდენცია დროულად შენიშნა და წლის ადამიანად სახედაფარული “პროტესტის მონაწილე“ დაასახელა.
საქართველოში ამჟამად მიმდინარე სამოქალაქო-დემოკრატიულ წინააღმდეგობას სწორედ ასეთი ქსელური და დაქსაქსული ორგანიზება ახასიათებს და სლოვაკეთსა და სერბეთში მიმდინარე დემოკრატიულ მობილიზაციას ჰგავს, სადაც პოლიტიკოსები ფიგურირებენ, მაგრამ პროტესტის დღის წესრიგს არ ან ვერ განსაზღვრავენ.
ამ წლის დასაწყისში, სერბეთში პროფესიულმა ჯგუფმა, მასწავლებლების და მსახიობების ჩათვლით, პროტესტის ნიშნად მუშაობა შეაჩერა. 25 თებერვლისთვის "მასობრივი საპროტესტო გაფიცვისთვის" ემზადებიან ქართველებიც.
როგორც სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპის ექსპერტი, ვაშინგტონში დაფუძნებული ანალიტიკური ცენტრის Newlines Institute for Strategy and Policy-ის უფროსი მკვლევარი, იასმინ მუიანოვიჩი რადიო თავისუფლებასთან საუბარში აღნიშნავს, სერბეთში მიმდინარე აქციებში არაერთი ჯგუფია ჩართული.
“თუმცა, მგონია რომ ნებისმიერს გაუჭირდება, საპროტესტო მოძრაობის სახელობითი, ერთი ლიდერი ან მოძრაობის ერთგვარი საკოორდინაციო კომიტეტი დაასახელოს. ეს უბრალოდ არ შეესაბამება მასობრივი სოციალური მობილიზაციის ბუნებას”, - ამბობს ის.
სერბეთში ანტისამთავრობო პროტესტი გასული წლის ნოემბერში განახლდა, მას შემდეგ, რაც ქალაქ ნოვი სადის რკინიგზის სადგურზე ჩამონგრეულმა ბეტონის ჭერმა სკამებზე მომლოდინე 15 ადამიანი სასიკვდილოდ მოიყოლა; სლოვაკეთში მიმდინარე დემონსტრაციების მთავარი მიზეზი კი მთავრობის რუსეთისადმი მეგობრული პოლიტიკაა.
ძლიერი და გამოკვეთილი ლიდერის არარსებობას “ქართული ოცნებისთვის”, ისევე როგორც სერბეთში პრეზიდენტ ალექსანდარ ვუჩიჩის და სლოვაკეთში პრემიერ-მინისტრ ფიცოს მთავრობებისთვის, ხელი არ შეუშლია, რეალური თუ “ფარული” ორგანიზატორების დემონიზება ეცადათ. სამივე ქვეყანაში, პროტესტის მონაწილეები უცხოეთიდან მართულებად შერაცხეს. მაგალითად, იანვრის ბოლოს, სლოვაკეთის პრემიერ-მინისტრმა, რობერტ ფიცომ მისი საწინააღმდეგო საპროტესტო აქციების ორგანიზატორად უკრაინის მხარეზე მებრძოლი “ქართული ლეგიონი” დაასახელა.
“როგორც სერბეთში, ასევე სლოვაკეთსა და საქართველოში მიმდინარე მოვლენების კონტექსტში, არაფერია ახალი – ეს ძალიან კლასიკური სცენარია. ყველა ეს პროტესტი სრულიად ჯდება მასობრივი სოციალური მოძრაობების ტიპურ მოდელში: ცენტრალური ხელმძღვანელობა არც შესაძლებელია და არც აუცილებელია“, ამბობს მუიანოვიჩი.
“ერაზმუსის თაობა” ციფრული ავტორიტარიზმის ეპოქაში
მუიანოვიჩის თქმით, სერბულ საპროტესტო მოძრაობასა და ოპოზიციურ პარტიებს შორის დისტანცირება ორმხრივია: ბოლო წლებში, ოპოზიციურმა პარტიებმა ვერ მოახერხეს ხელისუფლების წინააღმდეგ სერიოზული საპროტესტო მოძრაობის მობილიზება, ხოლო ახალგაზრდებით დომინირებული მიმდინარე აქციები, გარკვეულწილად, პარტიებისთვის ზედმეტად რადიკალურად ან არასაკმარისად პატრიოტულად გამოიყურება.
საქართველოში, შესაძლოა, ამ კუთხით მიმდინარე სამოქალაქო წინააღმდეგობას ეს დაბრკოლება მეტწილად გადალახული ჰქონდეს. შარშან და წელსაც, ანტისამთავრობო საპროტესტო აქციების დისკრედიტაციას სახელისუფლებო მედიის ნაწილი ჰომოფობიის და ტრანსფობიის გამოყენებით აქტიურად ცდილობდა, თუმცა პროტესტის მონაწილეთა დემოგრაფია მხოლოდ გამრავალფეროვნდა, ხოლო პროტესტის ფორმებში პოპულარული, ეროვნულ-ხალხური ელემენტები კიდევ უფრო გამოიკვეთა.
ამრიგად, საქართველოში, შესაძლოა პარტიებს, ძირითადად, უბრალოდ პოპულარულობის და ნდობის პრობლემა ჰქონდეთ. ქუჩაში გამოსული თაობა, რომელსაც პოლიტიკურმა პარტიებმა უნდა გაუგონ, კიდევ უფრო მობილური და ციფრულია, ვიდრე წინა წლებში
“ამ მოძრაობაში ჩართულია ხალხი, რომელსაც ზოგადად, შეიძლება, "ერაზმუსის თაობა" ვუწოდოთ; მათ აქვთ გარკვეული გამოცდილება - უსწავლიათ სხვაგან, კითხულობენ, იციან სოციალური ქსელების როლი [...] არსებობს გლობალური ტენდენციები და მათაც ნახეს, რომ ეს პარტიები, იმ მეთოდებით, რომლებითაც იბრძვიან, "ჯოს-ჯოს" ძახილით არაფერი გამოდიოდა და ახლა სცადეს ეს ახალი მეთოდები”, - ამბობს კაკაჩია.
გიორგი მელაძე, რომელსაც სამოქალაქო წინააღმდეგობის მობილიზებაში მრავალწლიანი გამოცდილება აქვს და ბოლო პერიოდში ჩამოყალიბებული მოძრაობა ჯიუტი/GEUT-ის („ჯიუტი წინააღმდეგობა“) ერთ-ერთი დამფუძნებელია, სხვა შემთხვევებთან პარალელების გავლებას ფრთხილად ეკიდება, მათ შორის, სერბეთსა და სლოვაკეთთან, რადგან, როგორც თავად ამბობს, ამ ქვეყნებში ძალაუფლების ისეთი სრული მონოპოლიზება არ მომხდარა, როგორც საქართველოში.
მელაძე ეჭვობს, რომ მთავრობის ერთ-ერთი შემდგომი სამიზნე დამოუკიდებელი მედია გახდება, ასევე შესაძლოა, ხელისუფლებამ ფეისბუკზე ან ინტერნეტის წვდომაზე გარკვეული შეზღუდვები ან შეფერხებები დანერგოს.
გარანტირებული არაფერია
მასობრივი პროტესტების დეცენტრალიზაციის სიკეთეები ხელისგულზე დევს: ხელისუფლებას ურთულდება, დისკრედიტაციით თუ სხვა რეპრესიული ზომებით, ერთი განდიდებული ლიდერი გააუვნებლოს და ამით მთელი მოძრაობის დემორალიზება შეძლოს, ან მის ძირითად ფოკუსად ლიდერის თავისუფლებისთვის ბრძოლა აქციოს.
მმართველ პარტიას, რომელიც შარშან, საარჩევნო კამპანიაში თითქმის მთელი ოპოზიციის აკრძალვით იმუქრებოდა, არჩევნების შემდეგ პროტესტების ჰორიზონტალური მობილიზაციისას გაჩენილი “ტაქტიკური იარაღის” - ფეიერვერკების და ლაზერების გამოყენების, შეკრებებზე ნიღბების ტარების და შენობებში პროტესტის აკრძალვა მოუწია.
“დაიხვეწა სახელმწიფოს რეპრესიული აპარატიც. როგორც ეს ახალი მეთოდები გამოჩნდა დემონსტრაციების, რეპრესიული სახელმწიფოც უფრო ძლიერი გახდა. ავტორიტარული ხელისუფლებები მზად არიან ამ ტიპის გამოწვევებისთვის”, - ამბობს კორნელი კაკაჩია.
გიორგი მელაძის მიხედვით, პოლიტიკური პარტიების აკრძალვა “ქართული ოცნების” მხოლოდ წინასაარჩევნო დაპირება არ ყოფილა და “ფაშისტურ დიქტატურას”, როგორც ის მას უწოდებს, ეს მართლაც აქვს განზრახული.
ამის გამო, მიუხედავად პარტიებში არსებული სერიოზული პრობლემებისა, მელაძე გვაფრთხილებს, რომ ოპოზიციური პარტიების ერთი ხელის მოსმით უარყოფა “ქართული ოცნების” ავტორიტარულ რიტორიკაში ჯდება და ეს ქვეყანაში “პოლიტიკის მკვლელობის” ხელშეწყობა იქნება.
“საქართველოს პოლიტიკის გარეშე დატოვება არის ავტორიტარული ძალების გეგმა. პოლიტიკის გარეშე რჩები, როდესაც პოლიტიკურ სცენარში გამორიცხავ ყველას, გარდა ფაქტობრივი მმართველისა”.
გარდა ამისა, ჰორიზონტალურად განფენილი, დეცენტრალიზებული დემოკრატიული მოძრაობები ხშირად ხელისუფლების მიერ დაყოფის მომეტებული საფრთხის ქვეშ არიან: ზოგჯერ, მთავრობა კონტაქტზე მის მიერ შერჩეულ ერთ სეგმენტზე გადის, რაც ფორმალურ თუ არაფორმალურ ოპოზიციურ კოალიციებში უნდობლობის, ეჭვიანობისა და დამანგრეველი შიდა კონფლიქტების საწინდარი ხდება.
2013 წელს, ერდოანის ხელისუფლებამ დიალოგისთვის სწორედ ამ განზრახვით გამოყო გეზის პარკის პროტესტის თავდაპირველ ორგანიზატორთა ნაწილი; ანალოგიურ ტაქტიკას მიმართა ჰონკონგის ხელისუფლებამ ერთი წლის შემდეგ, რამაც დემოკრატიულ მოძრაობაში შიდა უთანხმოებები გამოიწვია, მთავრობას დრო მოაგებინა და ერთი ინტერპრეტაციით, საპროტესტო მუხტი რამდენიმე წლით, 2019 წლამდე ჩააქრო.
ლიდერი, როგორც პოტენციური დესპოტი და პოლიტიკაში ყოფნა პოლიტიკაში მოუსვლელად
ქართველებში “ულიდერო” და “უთამადო” პროტესტების ქება და ძლიერი ლიდერის უარყოფა, არსებითად, ავტორიტარიზმის უარყოფას ნიშნავს.
“ბელადომანიაზე” მსჯელობაში, მაღალი ნდობით აღჭურვილი, გამოკვეთილი ლიდერი, ხშირად, არასანდო და “ტოქსიკურ” ლიდერთან ასოცირდება –შეცდომასთან, რომელიც ქართულმა საზოგადოებამ აღარ უნდა გაიმეოროს.
კორნელი კაკაჩიას დაკვირვებით, პროტესტის მონაწილეებისთვის “მესიანისტური ტიპის” ლიდერებისგან დამოუკიდებლობა მნიშვნელოვანია, თუმცა პოლიტიკური ლიდერშიპი მაინც საჭიროა.
"უფრო საჭიროა გარკვეული პლატფორმა, სადაც შეიძლება რამდენიმე ლიდერი იყოს და გაერთიანდეს ოპოზიცია - იმისათვის კი არა, რომ ერთი პარტია, [არამედ] რაღაც მიზიდულობის ძალა რომ შექმნან”, - ამბობს კაკაჩია.
რამდენად არის მზად ქართული საპროტესტო მოძრაობის ყველაზე აქტიური ორგანიზატორები, სალომე ზურაბიშვილის სიტყვები რომ გამოვიყენოთ, “ქვეყნის სადავეები ხელში აიღონ”?
როგორც რადიო თავისუფლებას იასმინ მუიანოვიჩი ეუბნება, მასობრივ სამოქალაქო მოძრაობებს ეს იშვიათად ახასიათებთ.
“ჩვენ ბევრი ქვეყნის მაგალითზე გვინახავს, რომ საპროტესტო მოძრაობებს შეუძლიათ ამა თუ იმ გზით მთავრობის წარმატებით შეცვლა ან პოლიტიკური ლიდერის მოშორება, მაგრამ, ასეთი მოძრაობები, როგორც წესი, იშვიათად გადაიზრდებიან წარმატებულ საპარლამენტო მოძრაობებად ან პარტიებად”.
მისი თქმით, ამის ძირითადი მიზეზი სხვა მხრივ მათი სიძლიერეა - სწორედ ის, რომ ისინი დიდი საზოგადოებრივი სპექტრის მომცველი, ფართოდ გაშლილი მოძრაობები არიან.
კორნელი კაკაჩიას თქმით, ამის შანსები საქართველოში, “ქართული ოცნების” მშვიდობიანად შეცვლის შემთხვევაშიც მცირეა. მისი თქმით, მიმდინარე პროტესტის აქტიური ორგანიზატორები, პირობითად, საშუალო კლასის წარმომადგენლები არიან, რომლებიც საკუთარ პროფესიებში რეალიზებულები არიან, ხოლო ქართული პოლიტიკურ პარტიებში შიდა დემოკრატიის სისუსტე პოლიტიკურ ცხოვრებაში ბოლომდე ჩართვას მათთვის კიდევ უფრო არამიმზიდველს ხდის. ამიტომ უფრო შესაძლებელია, მეტი ახალი პოლიტიკური პარტია ვიხილოთ.
ფორუმი