„ნაპოლეონის დესპოტიზმისგან კი გავთავისუფლდით, სამაგიეროდ მოვხვდით მისი ხსოვნის დესპოტიზმის ქვეშ“ - დაწერს შატობრიანი 1848 წელს. ბონაპარტეს სიკვდილიდან 27 წლის შემდეგ დაწერილი ეს სიტყვები წინასწარმეტყველური აღმოჩნდება - კორსიკელი დღემდე მსოფლიოში ყველაზე პოპულარულ ისტორიულ პერსონაჟად რჩება როგორც ისტორიკოსებისთვის, ისე ისტორიის მოყვარულთა შორის. როგორც ნაპოლეონის სპეციალისტებს უყვართ თქმა, უფრო მეტია წიგნი დაწერილი ნაპოლეონის შესახებ, ვიდრე დღე, გასული მისი სიკვდილიდან.
და აი ნაპოლეონის სიკვდილიდან 200 წლის თავზე (გარდაიცვალა 1821 წლის 5 მაისს) ქართველმა ისტორიკოსმა ალექსანდრე მიქაბერიძემ თავისი ნაშრომით „ნაპოლეონის ომების გლობალური ისტორია“, რომელიც ოქსფორდის უნივერსიტეტმა დაბეჭდა, მოხიბლა როგორც ფრანგი მკითხველი, ისე ნაპოლეონის მკვლევრები.
ალექსანდრე ლუიზიანის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ისტორიის პროფესორია. ათობით წიგნისა და მრავალი სამეცნიერო ნაშრომის ავტორს წვლილი აქვს შეტანილი აშშ-ის სამხედრო ისტორიის ოფიციალური სახელმძღვანელოს შექმნაში, რომელიც ამერიკის სამხედრო-საზღვაო აკადემიაში ისწავლება, ხოლო წიგნები ნაპოლეონის შესახებ მრავალი ჯილდოთია აღნიშნული.
მას ახლახან რამდენიმე კითხვა დავუსვით, რას ფიქრობს, რა არის მისი ბოლო ნაშრომის მთავარი ხიბლი?
– 90-იანი წლების ბოლოს შენ ამთავრებ თბილისის უნივერსიტეტის იურიდიულ ფაკულტეტს და საგარეო საქმეთა სამინისტროში იწყებ მუშაობას. დღეს ამერიკის ერთ-ერთ უნივერსიტეტში ისტორიას ასწავლი და მსოფლიოში ნაპოლეონის აღიარებული მკვლევარი ხარ... როგორ მოახერხე აკადემიურ წრეებში აღიარებული სპეციალისტი გამხდარიყავი?
– ზოგადად ისტორიით, და კონკრეტულად ნაპოლეონით, ყოველთვის ვიყავი გატაცებული! 1998 წელს შემთხვევით წავაწყდი კანადელი მკვლევრის და ნაპოლეონის საერთაშორისო საზოგადოებას ხელმძღვანელ ბენ ვეიდერის ახალ წიგნს ნაპოლეონზე. წიგნი 80 დოლარი ღირდა, რაც ჩემთვის ასტრონომიული თანხა იყო. ავტორს მივწერე, ვთხოვე თუ შეეძლო ჩემთვის ერთი ეგზემპლარი უფასოდ გამოეგზავნა. ერთი თვე არც იყო გასული, რომ საგარეო საქმეთა სამინისტროში მოვიდა უზარმაზარი ყუთი სავსე წიგნებით ნაპოლეონზე. წარმოგიდგენია რაოდენ უსაზღვრო იყო ჩემი სიხარული?! ასე მე და ბენ ვეიდერმა მიმოწერა გავაბით ნაპოლეონის შესახებ. 1999 წელს მან მიმიწვია იერუსალიმში კონფერენციაზე, რომელიც ნაპოლეონის ეგვიპტეში შეჭრის 200 წლის თავზე იმართებოდა. იერუსალიმის უნივერსიტეტში გამოვედი სიტყვით ახლო აღმოსავლეთში ქართველ მამლუქებსა და ღულამებზე, რომლებიც მე-18 საუკუნის მიწურულისათვის ბატონობდნენ ახლო აღმოსავლეთს არაერთ მხარეში. ჩემი ლექციის შემდეგ, ფლორიდის უნივერსიტეტის პროფესორმა შემომთავაზა, რომ სადოქტორო დისერტაცია გამეკეთებინა მათთან. ამ წინადადებამ ძალიან მომხიბლა, თუმცა სწავლის მაღალი საფასურის გაგების შემდეგ უარის თქმა მომიწია. ამ ამბიდან ერთი კვირის თავზე კი შევიტყვე, რომ ბენ ვეიდერის წყალობით, ჩემს ამერიკაში სწავლას ნაპოლეონის ინსტიტუტი სრულად დააფინანსებდა.
– შენ ფრანგი მკითხველი მოხიბლე ნაპოლეონის ომებზე გლობალური მიდგომით. როგორ მიხვედი ამ იდეამდე?
– ჯერ კიდევ 2000 წელს, როცა ამერიკაში გავემგზავრე, მინდოდა დისერტაციის ამ თემაზე დაცვა. თუმცა ჩემმა ხელმძღვანელმა მირჩია უფრო ვიწრო თემა ამეღო დასამუშავებლად. მეც ჩემი დისერტაცია საფრანგეთ-რუსეთის სამხედრო ურთიერთობებს მივუძღვენი. ამის შემდეგ კიდევ ოციოდე წიგნის გამოქვეყნება დამჭირდა ნაპოლეონზე, რომ გარკვეული სახელი მომეპოვებინა აკადემიურ წრეებში და მხოლოდ ამის შემდეგ გავბედე და ოქსფორდის გამომცემლობას შევთავაზე ნაპოლეონის ომების გლობალური ისტორია. ამ წიგნს დიდი შრომა შევალიე, მოვიძიე წყაროები სხვადასხვა ენაზე (შვედურიდან და ნორვეგიულით დაწყებული, სპარსულით დამთავრებული) რათა უფრო ფართოდ და მრავალფეროვნად გამეშალა ეს საინტერესო თემა.
ალექსანდრე მიქაბერიძე
– რითაა შენი კვლევა გამორჩეული, უნიკალური?
– მიუხედავად ნაპოლეონის ისტორიოგრაფიის მრავალფეროვნებისა, იგი მაინც ძალზედ ევროცენტრისტულია. მაგრამ თუ ჩვენ პერსპექტივას გავაფართოებთ, დავინახავთ, რომ ნაპოლეონის ომებმა არანაკლები ზეგავლენა იქონიეს სხვა კონტინენტებზე, ვიდრე თავად ევროპაზე. დღემდე მიკვირს, რომ 1812 წლის შეერთებულ შტატებსა და ინგლისს შორის კონფლიქტს არ განვიხილავთ როგორც ნაპოლეონის ომების შემადგენელ ნაწილს. ერთი პერიოდი მწყინდა რომ ნაპოლეონის ომებზე საუბრისას საერთოდ არ ახსენებდნენ საქართველოში და ზოგადად კავკასიაში მიმდინარე მოვლენებს, არადა ისინიც ხომ ევროპაში არსებულ ვითარების ანარეკლი იყო. ნაპოლეონის ომებმა ასევე უდიდესი როლი ითამაშეს სამხრეთ და ცენტრალური ამერიკის ბედში. ან კიდევ ავიღოთ აზია: ფრანგული ექსპანსიონიზმის შიში უბიძგებს ბრიტანეთის ხელისუფლებას, ოსტ ინდოეთის კომპანიის მეშვეობით, გააფართოოს კოლონიები როგორც ინდოეთის სუბკონტინენტზე ასევე სამხრეთ და დასავლეთ აზიაში. ასე მაგალითად, ნაპოლეონის ინდოეთისკენ ექსპანსიის შესაკავებლად, ბრიტანული საექსპედიციო კორპუსი გაიგზავნა იემენში, მასკარენის კუნძულებზე, დღევანდელ ინდონეზიაში, ვიეტნამში, და ჩინეთში! იაპონიაც აღმოჩნდა ჩათრეული ამ დაპირისპირებაში - ცალკე რუსები უტევდნენ 1804-1806 წლებში, და ცალკე ბრიტანელები, რომლებმაც 1808 წელს ნაგასაკიზე მოაწყვეს რეიდი.
– მოკლედ შენ აჩვენებ რომ ევროპის შუაგულში „ამოხეთქილი ვულკანის“ სიძლიერე იგრძნობა მთელ მსოფლიოში... და რა ზეგავლენას ახდენს ეს „ვულკანი“ საქართველოზე?
– ამ წიგნის დაწერისკენ სწორედ არსებულ ისტორიოგრაფიაში ქართული კვალის არ დანახვამ მიბიძგა. კავკასიაში მიმდინარე მოვლენები უშუალო კავშირში იყო ევროპაში მომხდარ გარდატეხებთან. რუსეთთან საქართველოს დაახლოვება და გეორგიევსკის ხელშეკრულება ყველა ჩვენგანისათვის ცნობილია. იმავე პერიოდში ყაჯართა დინასტია სამხრეთ კავკასიაზე ბატონობისთვის რუსეთს ებრძოდა. სპარსელები ეძებდნენ მოკავშირეებს ევროპაში, ხოლო იქ არსებულმა პოლიტიკურმა ვითარებამ დიდი როლი ითამაშა ამ „დიდი თამაშის“ კავკასიაზე განვრცობაში. აზიაში ფრანგული ექსპანსიის შიშით, ინგლისელებმა ირანთან დაახლოვება სცადეს და 1798-1800 წლებში სამხედრო-ეკონომიკური თანამშრომლობის ხელშეკრულებებიც გააფორმეს. მაგრამ 1801-1802 წლებში ევროპაში ომის (დროებითი) დასრულების შემდეგ ლონდონმა დაკარგა ინტერესი ამ ალიანსის მიმართ. არადა სწორედ ამ დროს რუსეთი იწყებს აქტიურ ექსპანსიას კავკასიაში - ქართლ-კახეთის სამეფოს ანექსია, პავლე ციციანოვის სამხედრო კამპანიები სამხრეთ-აღმოსავლეთ კავკასიაში, რუსეთ-სპარსული ომის დაწყება 1804 წელს. ამავე დროს, ევროპაში იფეთქა ნაპოლეონის ომებმა. ბუნებრივია, რომ რუსეთის წინააღმდეგ მებრძოლმა სპარსეთის შაჰმა ფათ ალიმ და ნაპოლეონმა მალე საერთო ინტერესი დაინახეს და 1807 წელს გააფორმეს კიდევაც ანტირუსული ალიანსი, რომლითაც ნაპოლეონმა სცნო სპარსეთის ზეგავლენა საქართველოში და გაგზავნა სამხედრო მისია სპარსული ჯარის ევროპულ ყაიდაზე გასაწვრთნელად და კავკასიის რუსეთისგან დასახსნელად. მაგრამ სპარსელებს ბედმა უღალატა - რუსეთმა მალე მიაღწია შეთანხმებას საფრანგეთთან და ტილზიტში ხელმოწერილი სამშვიდობო ხელშეკრულებით ნაპოლეონმა სცნო უკვე რუსეთის ზეგავლენა კავკასიაში. ამით განრისხებულმა სპარსეთის შაჰმა განდევნა ფრანგული სამხედრო მისია და მოლაპარაკებები გააბა ბრიტანელებთან, რომლებიც მხოლოდ მოხარულები იყვნენ ფრანგული საფრთხის თავიდან ასაცილებლად, გაეფორმებინათ სამხედრო თანამშრომლობა სპარსეთთან. ასე რომ 1812 წლისათვის იქმნება საინტერესო ვითარება: ნაპოლეონის რუსეთში შეჭრის შემდეგ, პეტერბურგსა და ლონდონს შორის ახალი ალიანსი იქმნება და ევროპაში ისინი ერთად ებრძვიან საფრანგეთს, მაგრამ ამავე დროს სამხრეთ კავკასიაში რუსული ჯარების წინააღმდეგ, სპარსეთის ჯარს ბრიტანელი ოფიცრები მიუძღოდნენ!
– შენი წიგნის წაკითხვის შემდეგ იქმნება შთაბეჭდილება, რომ მე -19 საუკუნის დასაწყისში საფრანგეთისა და ბრიტანეთის პოლიტიკური ელიტა გლობალურად ფიქრობდა. მეორეს მხრივ, 200 წლის განმავლობაში ისტორიოგრაფიული მიდგომა საკმაოდ პროვინციულად ჩანს ... როგორ ავხსნათ ეს?
– დიახ, და ეს მით უფრო გასაკვირია, რომ ფრანგმა რევოლუციონერებს საფრანგეთში მიმდინარე მოვლენები მიაჩნდათ მსოფლიო მნიშვნელობის და არა მხოლოდ ფრანგულ ან ევროპულად! ამ ისტორიოგრაფიულ სივიწროვეს რამდენიმე მიზეზი აქვს: ასეთ ფართო ისტორიულ ტილოზე ერთდროულად რამდენიმე ძაფის ჩაქსოვის სირთულე, ენობრივი პრობლემა, ვიწრო ეროვნული მსოფლმხედველობა, ინტელექტუალური სიზარმაცე...
– რა როლი ითამაშეს ნაპოლეონის ომებმა თანამედროვე სამყაროს ფორმირებაში?
– რეფორმაციასა და პირველ მსოფლიო ომის სამსაუკუნოვან პერიოდში ნაპოლეონის ომები იყო სოციალური და პოლიტიკური ცვლილებების ყველაზე ძლიერი ფაქტორი. განსაკუთრებით დიდია ნაპოლეონის ომების გავლენა მე-19 საუკუნეზე. ამ ომებმა შეცვალეს მთელი რეგიონების ბედი, შეარყიეს ცხოვრების ტრადიციული სტილი და ისეთი ინსტიტუციების ლეგიტიმურობა, როგორიცაა მონარქია, არისტოკრატია, მონობა. მათ ძირეულად გარდაქმნეს პოლიტიკური სუვერენიტეტის ბუნება. ამ კონფლიქტებმა აიძულეს ევროპული სახელმწიფოები დაეწყოთ რეფორმირებისა და მოდერნიზაციის მტკივნეული პროცესი, რომელმაც შეცვალა ძალთა ბალანსი და საფუძველი ჩაუყარა თანამედროვე მსოფლიოს.
– ამჟამად რაზე მუშაობ?
– ამჟამად რამდენიმე ვრცელ თემაზე ვწერ კვლევებს. ოქსფორდის უნივერსიტეტის დაკვეთით ვასრულებ სახელგანთქმული რუსი გენერლის მიხეილ კუტუზოვის ახალ ბიოგრაფიას რომელიც ახლებურად წარმოაჩენს ამ „ჩრდილოეთის მელას“, როგორც მას ნაპოლეონი უწოდებდა. იმავე უნივერსიტეტის გამომცემლობის თხოვნით ასევე ვმუშაობ ლუიზიანის შესყიდვის ახალ, საერთაშორისო, ისტორიაზე. მაგრამ ჩემთვის ყველაზე საინტერესო პროექტია წიგნი ახლო აღმოსავლეთში ქართველთა მოღვაწეობაზე. დიდი იმედი მაქვს რომ მკითხველს მალე მიეცემა საშუალება გაეცნოს მას.