ინტელექტუალები და პოლიტიკის შიში

რამდენჯერმე შემხვდა ჭკვიანი ადამიანებისგან გამოხატული წუხილი იმის გამო, რომ ქართველი ინტელექტუალები (ან, უფრო კონკრეტულად, ფილოსოფოსები) ზედმეტად ჩაერთვნენ პოლიტიკურ ბრძოლებში და ვეღარ განირჩევიან პოლიტიკური მხარეებისგან ანუ პარტიებისგან. ამის გამო ისინი ვეღარ იკავებენ კრიტიკულ დისტანციას მოვლენების მიმართ და ამით ობიექტური ანალიტიკოსების იდენტობას კარგავენ.

პრობლემა უძველესია: ინტელექტუალები პოლიტიკაზეც გააგრძელებენ კამათს და იმაზეც, რამდენად ახლოს თუ შორს უნდა იყვნენ მისგან. საეჭვოა, ისინი ოდესმე შეთანხმებამდე მივიდნენ.

კამათის ორივე მხარე რაღაც აზრით მართალია. მოაზროვნე, რომელიც პოლიტიკაზე ლაპარაკს გაურბის, ამით თავს არიდებს მთავარ თემას, რომელიც ადამიანთა ცხოვრებას განსაზღვრავს. მეორე მხრივ, პოლიტიკაში უშუალო ჩართვა მისთვის საფრთხესაც შეიცავს, რადგან პოლიტიკაში „შენიანის“ ერთგული უნდა იყო, ეს კი შეიძლება წინააღმდეგობაში მოვიდეს ობიექტურობასთან, ანუ ჭეშმარიტების მიუკერძოებელ ძიებასთან: ჭეშმარიტება „შენიანების“ ინტერესში ყოველთვის ვერ იქნება.

პოლიტიკურად ანგაჟირებული ფილოსოფოსები

თუ გადავხედავთ დასავლური აზროვნების ისტორიას, დავინახავთ, რომ გავლენიანი, კლასიკოსებად მიჩნეული მოაზროვნეები ხშირად კონკრეტულ მხარეს იდგნენ თავისი დროის პოლიტიკურ დაპირისპირებაში.

ამის თვალსაჩინო მაგალითები არიან თანამედროვე პოლიტიკური თეორიის მამამთავრები - თომას ჰობსი და ჯონ ლოკი.

მე-17 საუკუნის ინგლისი დაყოფილი იყო ორ პოლიტიკურ მხარედ, რომელთაგან შემდეგ ტორების და ვიგების, ანუ კონსერვატული და ლიბერალური პარტიები ამოიზარდა. მათგან პირველი იცავდა აბსოლუტურ, შეუზღუდავ მონარქიას, მეორე - საპარლამენტო მმართველობას, რომელიც თანამედროვე ლიბერალური დემოკრატიის პროტოტიპია. ჰობსის კლასიკური ნაშრომი „ლევიათანი“, ფაქტობრივად, აბსოლუტური მონარქიის უპირატესობის დასაბუთებაა; ლოკის მთავარი პოლიტიკური წიგნი, „მეორე ტრაქტატი სამოქალაქო მმართველობაზე“, ვიგების, ლიბერალების პოზიციას იცავს. ამ ფილოსოფოსებს პოლიტიკური თანამდებობები არ დაუკავებიათ და ჯიბეში პარტბილეთები არ ედოთ (ასეთი რამ მაშინ არ არსებობდა), მაგრამ მათი ნაწერებიდან სრულიად ცხადია, რომელ პოლიტიკურ მხარეს იდგნენ.

ან ავიღოთ მეოცე საუკუნის განსაკუთრებით გავლენიანი მოაზროვნეები, მარტინ ჰაიდეგერი და ჟან-პოლ სარტრი. ისინი მათი დროის ტოტალიტარულ პოლიტიკურ სისტემებს, შესაბამისად, გერმანულ ნაციზმსა და კომუნიზმის სხვადასხვა ნაირსახეობას იცავდნენ. ჰაიდეგერი ნაცისტური პარტიის წევრი იყო და რამდენჯერმე საჯაროდ გამოხატა მის მიმართ მხარდაჭერა. სარტრმა საჭიროდ არ ჩათვალა კომუნისტური პარტიის წევრობა, რადგან არ უნდოდა პარტიულ დისციპლინას დამორჩილებოდა და ხანდახან კომუნისტებისგან განსხვავებულ შეხედულებებს გამოთქვამდა (მისი ასეთი პოზიცია გამოიხატებოდა სიტყვით „თანამგზავრი“). მაგრამ, მიუხედავად ცალკეული უთანხმოებებისა, ის ნათლად გამოთქვამდა ზოგად მხარდაჭერას კომუნისტური იდეოლოგიის და, კერძოდ, საბჭოთა კავშირის და ჩინეთის პოლიტიკური სისტემების მიმართ.

ამ შემთხვევაში მნიშვნელობა არა აქვს, რამდენად მისაღებია ჩემთვის ან ვინმე სხვისთვის ამ ადამიანების პოლიტიკური არჩევანი; მთავარია ის ფაქტი, რომ მათ შეუნიღბავ პოლიტიკურ „ანგაჟირებულობას“, ანუ კონკრეტულ პოლიტიკურ მხარესთან ასოცირებას არ დაუკნინებია მათი, როგორც გამოჩენილი მოაზროვნეების სტატუსი.

დასავლეთის წამყვანი მოაზროვნეების კავშირი პოლიტიკურ ძალებთან ყოველთვის არ იყო ასეთი თვალსაჩინო. ხანდახან ეს იმითაც იყო გაპირობებული, რომ ავტორიტარულ სისტემებში (მაგალითად, აბსოლუტურ მონარქიებში) საჯარო პარტიული დაპირისპირებები ვერც იარსებებდა. ამ შემთხვევაში, ფილოსოფოსთა პოლიტიკური პრეფერენციები უფრო შეფარული ან ზოგადთეორიული სახით გამოითქმებოდა. ზოგი პოლიტიკურ თემებს საერთოდ გაურბოდა და ვთქვათ, ცოდნის თეორიაზე ან პიროვნულ მორალზე მსჯელობას არჩევდა. მაგრამ ასეთი დამოკიდებულება ტიპური არ ყოფილა.

ეს არ აუქმებს ზოგად კანონზომიერებას: პოლიტიკური საკითხები ყოველთვის ცენტრალური იყო დასავლური აზროვნებისთვის, ხოლო კონკრეტულ პოლიტიკურ მხარეს დგომა, როგორც წესი, არ ითვლებოდა ფილოსოფოსისთვის დამამცრობლად ან მისი სტატუსის შეუსაბამოდ.

პოლიტიკაზე მსჯელობა თანამედროვე საქართველოში

ჩვენთან სხვა ტრადიციაა: პოლიტიკისგან დისტანცია კარგ ტონად ითვლება. ეს აუცილებლად არ გულისხმობს ზოგადად პოლიტიკის სფეროს მიმართ გულგრილობას; პრობლემად კონკრეტულ პოლიტიკურ ბრძოლებსა და მებრძოლებთან ასოცირება მიიჩნევა. ბოლო ხანებში ეს ხშირად გამოითქმის ფორმულით: „პოლიტიკური, მაგრამ არა პარტიული“.

მაგრამ არაპარტიული პოლიტიკა, თავისთავად, უტოპიურია; იქ, სადაც სამოქალაქო თავისუფლების თუნდაც მცირე სივრცე არსებულა, პოლიტიკა გარდუვალად მისულა პარტიულ დაყოფამდე. უპარტიობის იდეალთან ყველაზე მიახლოებულია ავტორიტარული ან, განსაკუთრებით, ტოტალიტარული ქვეყნების მმართველობა: იმისათვის, რომ ხალხი მხარეებად არ დაიყოს, ერთის გარდა ყველა სხვა უნდა გაანადგურო.

როგორ უნდა ილაპარაკო პოლიტიკაზე ისე, რომ რომელიმე პარტიის დაცვა არ გამოგივიდეს? უპირატესი მეთოდია, რეალობას ზოგადნორმატული ბანალობები დაუპირისპირო. ინტელექტუალმა იცის, რა იქნებოდა კარგი, და ხედავს, რომ მის გარშემო რეალობა ამ იდეალს არ შეესაბამება. ოღონდ მან არ იცის (ან იმაზე ლაპარაკი აღარ უნდა), რეალობა იდეალს როგორ უნდა დაუახლოვდეს, ან ვინ უნდა დაუახლოოს. მისი საქმე სოფლის სამდურავია. გერმანელმა ფილოსოფოსმა ჰეგელმა ასეთ განწყობას „უბედური ცნობიერება“ დაარქვა. ეს ჩვენი საყვარელი სააზროვნო მოდუსია.

არ მინდა ვთქვა, რომ ნორმატული საუბარი პოლიტიკაზე არ შეიძლება საინტერესო და პროდუქტიული იყოს. მაგრამ ის საინტერესო მაშინაა, როდესაც ამ თემაზე სხვადასხვა შეხედულება ეჯახება ერთმანეთს. თავისუფალ საზოგადოებაში ადამიანებს განსხვავებული წარმოდგენები აქვთ იმაზე, როგორი უნდა იყოს სასურველი პოლიტიკური წესრიგი. ამ ნიშნით, ისინი იყოფიან ჯგუფებად, ანუ იგივე პარტიებად, იმისდა მიუხედავად, არიან თუ არა ისინი ჩამოყალიბებული შესაბამისი ორგანიზაციული ფორმით.

მაგრამ ჩვენ ასეთი დისკუსიაც თითქმის არ გვაქვს. ის, თუ რა იქნებოდა კარგი, საკამათოდ არ ითვლება: უდიდეს უმრავლესობას გვინდა ევროპა, დემოკრატია, დამოუკიდებელი სასამართლო, ეკონომიკური კეთილდღეობა, სუფთა ჰაერი და ა.შ. უბრალოდ, ვწუხვართ, რომ ეს ყველაფერი არ გვაქვს.

იმას, რომ მაინც ჩავურთე სიტყვა „თითქმის“, ძირითადად ლიბერტარიანელებს და მემარცხენეებს უნდა ვუმადლოდეთ. მაგრამ ორივე ამ ურთიერთდაპირისპირებულ იდეოლოგიურ ნაკადში ჭარბობს უკიდურესი, უტოპიური წარმოდგენები, რომელთაგან პოლიტიკურ რეალობამდე მიმავალი გზა უკიდურესად ბუნდოვანია. კიდევ გვყავს ანტიდასავლელი ნატივისტები, მაგრამ ისინი უფრო მადლიან ქართულ გინებას და მუშტის ძალას ემყარებიან, ვიდრე დანაწევრებულ მსჯელობას. მოკლედ, ის ცოტა დისკუსია, რაც გვაქვს, ინტელექტუალურად და სოციალურად მარგინალურია.

მაინც რატომ გვეშინია (რეალური) პოლიტიკის?

ამ კითხვაზე ცალსახა პასუხი არ მაქვს, თუმცა მისი დაუსმელობაც არ იქნება. შესაძლოა, პოლიტიკისგან გაქცევის სურვილი უკავშირდებოდეს ერთპარტიულ სისტემაში ცხოვრების გამოცდილებას. ის, რასაც მაშინ „პოლიტიკას“ ეძახდნენ, ანუ სახელმწიფო ძალაუფლება, მართლაც საშიში იყო და მისგან შორს უნდა დაგეჭირა თავი. ეს სინდრომი, წესით, ახალ თაობას ნაკლებად უნდა ჰქონდეს; მაგრამ, როგორც ჩანს, ძველი დამოკიდებულებები რაღაც მანქანებით ახალ თაობაზეც გადადის.

ყველაზე რაციონალური არგუმენტი, რაც საქართველოში პოლიტიკისგან დისტანციის სურვილს ამართლებს, ჩვენი პოლიტიკური კლასის ხასიათით განისაზღვრება. მკაცრი გაგებით, პოლიტიკური პარტიების სისტემა საქართველოში ვერ ჩამოყალიბდა და ეს ერთ-ერთი მთავარი მიზეზია, რატომაც ვართ მუდმივ გაუგებრობაში. თუ პარტია ემყარება არა იდეას, არამედ კონკრეტულ ლიდერს თუ ჯგუფს, ინტელექტუალს (ისევე როგორც ნებისმიერ ადამიანს) შეიძლება სამართლიანად არ მოუნდეს მასთან ასოცირება. იდეის, პროგრამის მხარდაჭერა ერთია, კონკრეტული პიროვნების თუ კლანის - სულ სხვა.

ეს პრობლემა პირადად ჩემიცაა. თუმცა „ფილოსოფოსი პოლიტიკისგან შორს უნდა იდგეს“ იმპერატივს არასოდეს ვიზიარებდი, დღეს რომ ვინმემ მკითხოს, რომელ პარტიას ვუჭერ მხარს, ნამდვილად ვერ ვუპასუხებ. წარსულშიც ხშირად მიჭირდა პასუხი ამ კითხვაზე და, ხანდახან, უშუალოდ საარჩევნო ყუთთან მიმიღია გადაწყვეტილება „ნაკლები ბოროტების“ პრინციპით.

ყველაფერი კონტექსტზეა დამოკიდებული. მაგრამ ჩვენი სპეციფიკური კონტექსტიც ზოგადი პრობლემის გამოვლენაა. პოლიტიკაზე ადეკვატური მსჯელობა მოითხოვს აღიარებას, რომ ადამიანები ღრმად არასრულყოფილი არსებები ვართ, ხოლო პოლიტიკა ადამიანის ნაკლულ ბუნებას განსაკუთრებით მკაფიოდ აჩენს. სწორედ ამიტომ აქვს პოლიტიკას „ბინძური საქმის“ სახელი, თუმცა არა მგონია, ის არსებითად უფრო „ბინძური“ იყოს, ვიდრე ადამიანური ურთიერთობების სხვა სფეროებია. ასევე არ მგონია, რომ ქვეყნებში, რომელთაც სამართლიანად მივიჩნევთ ჩვენზე უფრო დემოკრატიულად ან „აწყობილად“, პოლიტიკა ნაკლებადაა იმედგაცრუების საგანი.

როგორ უკავშირდება ეს ჩვენს პრობლემას ინტელექტუალებისა და პოლიტიკის მიმართების შესახებ? ჩემი აზრით, ერთ-ერთი მიზეზი, რის გამოც ინტელექტუალებს რეალური პოლიტიკისგან გაქცევის სურვილი უჩნდებათ, სოციალური და ადამიანური რეალობის მიუღებლობაა - რაც მხოლოდ ქართული პრობლემა არ არის. ინტელექტუალებს ბუნებრივი მიდრეკილება აქვთ, წმინდა, აბსოლუტური კატეგორიებით იაზროვნონ; ამის გამო, ისინი ხშირად უპირატესობას ანიჭებენ უტოპიურ სქემებს და - როგორც ზემოთ მოყვანილი მაგალითებიდანაც ჩანდა - მხარს უჭერენ უკიდურეს (მათ შორის ტოტალიტარულ) იდეოლოგიურ მიმდინარეობებს. პლატონი, მარქსი ან ნიცშე ამრეზით უყურებდნენ „ბინძურ“ პარტიულ პოლიტიკას; თითოეული მათგანი თვლიდა, რომ ადამიანი, როგორადაც მას ვიცნობთ, უნდა დაიძლიოს.

მაგრამ იდეალისტური, უტოპიური სქემებით გატაცება ყველაზე უარესი, სისხლიანი და რეპრესიული მმართველობის გამართლებამდე მიდის. საბედნიეროდ, ევროპული ინტელექტუალური ტრადიცია პოლიტიკაზე რეალისტურ მსჯელობასაც მოიცავს. მათ შორის ამიტომაცაა, რომ სწორედ აქ შეიქმნა ის სოციალური პოლიტიკური გარემო, რომელიც ღირსეული ცხოვრებისთვის შედარებით უფრო შესაფერის გარემოს ქმნის. ასეთ მსჯელობას თუ ვერ ვისწავლით, ვერასოდეს გავცდებით უბედურ ცნობიერებას საკრამენტული კითხვით: „გვეშველება რამე?“

ბლოგში გამოთქმული მოსაზრებები ეკუთვნის ავტორს და შეიძლება ყოველთვის არ ემთხვეოდეს რედაქციის პოზიციას.