ავტონომია, გაფართოებული ავტონომია, ფედერაცია... რა სტატუსებს სთავაზობდა ქართული მხარე აფხაზეთს 30 წლის განმავლობაში?
მართალია, სტატუსის განხილვა მხარეებმა ომის დასრულებიდან მალევე დაიწყეს, მაგრამ ამ საკითხზე ვერასდროს შეთანხმდნენ.
რადიო თავისუფლება კონფლიქტოლოგ პაატა ზაქარეიშვილსა და აფხაზეთის მთავრობის წარმომადგენელს 1995-2019 წლებში, ვახტანგ ყოლბაიას ესაუბრა.
ვახტანგ ყოლბაია
რ.თ.: ბატონო ვახტანგ, რა სტატუსებს სთავაზობდა ქართული მხარე აფხაზეთს ამ 30 წლის განმავლობაში?
ვახტანგ ყოლბაია: აფხაზეთის სტატუსთან დაკავშირებით საერთაშორისო დონეზე პირველი ოფიციალური წარდგენა 1996 წლის 5 მარტს გაკეთდა. ჩვენმა წარმომადგენელმა გაეროში გიორგი ვოლსკიმ გაეროს უშიშროების საბჭოს წარუდგინა დოკუმენტი: „საქართველოს წინადადებები აფხაზეთის სტატუსის შესახებ“.
1999 წლის 22 ივლისს საქართველოს ელჩმა გაეროში პეტრე ჩხეიძემ საქართველოს შემადგენლობაში აფხაზეთის სტატუსის განმსაზღვრელი ძირითადი პრინციპების შესახებ წარადგინა დოკუმენტი. ბოლო კი, 2001 წელს, ბოდენის წინადადება იყო. ბოდენის დოკუმენტის მიხედვით, აფხაზეთს საქართველოს შემადგენლობაში ფართო ავტონომია ენიჭებოდა. აფხაზურმა მხარემ ეს წინადადება არ მიიღო. აფხაზეთის მაშინდელმა დე ფაქტო საგარეო საქმეთა მინისტრმა სერგეი შამბამ თქვა, აფხაზეთის დამოუკიდებლობა 1999 წლის რეფერენდუმის [რეფერენდუმის მიზანი იყო გაერკვიათ, ემხრობოდა თუ არა მოსახლეობა 1994 წლის 26 ნოემბერს უმაღლესი საბჭოს მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებას ახალი კონსტიტუციის შექმნის შესახებ - რ.თ.] მიერ არის მხარდაჭერილი და ამიტომ ეს დოკუმენტი ხელს არ გვაძლევსო.
რ.თ.: პირველ ორ დოკუმენტში რა სტატუსი ჰქონდა აფხაზეთს?
ვ.ყ.: აფხაზეთი საქართველოს შემადგენლობაში. სტატუსზე მეტად მთავარი იყო, როგორ გაიმიჯნებოდა უფლება-მოვალეობები. ყველა ამ დოკუმეტის მიხედვით, აფხაზეთი საქართველოს შემადგენლობაში რჩებოდა, მაგრამ ეძლეოდა ფართო ავტონომია სხვადასხვა მიმართულებით. ყველაზე ფართო ავტონომიას ბოდენის დოკუმენტი ითვალისწინებდა, პირველი ორი დოკუმენტი კი უფრო უფლებამოსილებებს მიჯნავდა ერთმანეთისგან, სოციალურ-ეკონომიკურ საკითხებს.
ბოლო დოკუმენტში ერთიანი სახელმწიფოს ცნება შემოდიოდა, მაგრამ იქ აფხაზურმა მხარემაც დაიწუნა რაღაცები და მაინცდამაინც არც ქართულ მხარეს მოსწონდა.
საერთაშორისო ექსპერტები მიიჩნევდნენ, რომ ამ დოკუმენტების მიუღებლობა ხელიდან გაშვებული შესაძლებლობა იყო.
რ.თ.: 2001 წლის მერე რას ვთავაზობდით?
ვ.ყ.: იყო ერთი იდეა, ჯერ კიდევ შევარდნაძის დროს, რომელიც შემდეგ მიხეილ სააკაშვილმა გააჟღერა. აფხაზეთს ექნებოდა თავისი წარმომადგენლობა საქართველოს პარლამენტში. აფხაზეთის წარმომადგენლობას აფხაზეთის საკითხებთან დაკავშირებით ვეტოს უფლება მიენიჭებოდა. ვიცე-პრეზიდენტი ან პარლამეტის თავმჯდომარე იქნებოდა ეროვნებით აფხაზი. მაგრამ აფხაზებმა თქვეს, ეს უკვე წასული მატარებელია [1999 წლის რეფერენდუმის შემდეგ. რ.თ.], ამაზე უკვე აღარ ვილაპარაკებთო.
პაატა ზაქარეიშვილი
რ.თ. ბატონო პაატა, რომ გაიხსენოთ, რას სთავაზობდა თბილისი სოხუმს აფხაზეთის სტატუსთან დაკავშირებით?
პაატა ზაქარეიშვილი: პირველი შეთავზება სოხუმიდან წამოვიდა, თანაც ომამდე. აფხაზეთში საომარი მოქმედებები 1992 წლის 14 აგვისტოს დაიწყო, ორიოდე დღით ადრე კი აფხაზურმა მხარემ თბილისს ფედერაციული მოწყობის მოდელი შესთავაზა. ის მაშინდელი საბჭოთა კავშირის მოდელს იმეორებდა - როგორც დღეს არის რუსეთის ფედერაციაში ავტონომიური რესპუბლიკები. ამ მოდელით აფხაზეთი საქართველოს ერთიანობას აღიარებდა. საბჭოთა კავშირი დაიშალა, აფხაზეთში არ იცოდნენ რა გაეკეთებინათ და კონტაქტზე გამოვიდნენ. მაგრამ ქართულ მხარეს მაშინ პასუხიც კი არ გაუცია.
ომის დასრულების შემდეგ, 1994 წლის აპრილში, მოსკოვში რამდენიმე ხელშეკრულებას მოეწერა ხელი. იყო ხელშეკრულება დევნილების დაბრუნებაზე და პოლიტიკური ვითარების დარეგულირებაზე. რუსეთს არ აძლევდა ხელს აფხაზეთის დამოუკიდებლობა და ამიტომ ამ დოკუმენტებში საკმაოდ სერიოზული ბერკეტები ჩადო საქართველოს ფედერალური მოწყობის კუთხით. სოხუმი ამას დათანხმდა, რადგან მათი აღიარების შანსი მაშინ არ არსებობდა.
1995 წლისთვის ფედერაციული მოწყობის გეგმა შემუშავდა, მაგრამ ვლადისლავ არძინბამ ბოლო მომენტში თქვა უარი.
1997 წელს ფორმულა ფედერაციული მოწყობა ერთიანი სახელმწიფოს იდეით შეიცვალა, რაზეც უკვე ქართული მხარე არ დათანხმდა.
რ.თ.: რას გულისხმობდა ერთიანი სახელმწიფო?
პ.ზ.: ქართველებისა და აფხაზების ერთიან სახელმწიფოს, განაწილებული უფლებებით. ამაზე ქართული მხარე არ დათანხმდა. უკვე 1999 წელს კი აფხაზეთმა ჩაატარა რეფერენდუმი და თვითაღიარება გამოაცხადა. მანამდე მთელი 5 წელი ჩართულები იყვნენ მოლაპარაკებებში. ამავე წელს რუსეთში ელცინის ნაცვლად პუტინი მოვიდა. ვითარება არსებითად შეიცვალა. ელცინი სასტიკი წინააღმდეგი იყო ავტონომიების, ავტონომიებზე კამათმა ჩამოშალა საბჭოთა კავშირი.
რ.თ.: ამის შემდეგ, 2001 წელს, გაეროს წარმომადგენელს საქართველოში დიტერ ბოდენს ჰქონდა გეგმა აფხაზეთის კონფლიქტის მოსაგვარებლად, ხომ ასეა?
პ.ზ.: ბოდენისგან მხოლოდ წინადადება იყო, რამდენიმე პუნქტით, მონახაზი. ამ დოკუმენტის კონტექსტში მე და ჩემმა მეგობრებმა დავწერეთ კონცეფცია „აფხაზეთის განსაკუთრებული სტატუსი საქართველოს შემადგენლობაში“. ერთ-ერთი ავტორი კოტე კუბლაშვილი გახლდათ. მაგრამ მალე „ვარდების რევოლუცია“ მოხდა და „ნაციონალურმა მოძრაობამ“ მიიჩნია, რომ აფხაზურ მხარეს ძალიან ბევრს ვუთმობდით.
ასევე ნახეთ აფხაზეთის განსაკუთრებული სტატუსი საქართველოს სახელმწიფოში?რ.თ.: მართალია ეს უკვე ხელიდან გაშვებული შესაძლებლობაა, მაგრამ იმ წლებში რა შეიძლებოდა შეგვეთავაზებინა აფხაზური მხარისთვის, რაზეც სოხუმი შესაძლოა წამოსულიყო?
პ.ზ.: აი, ეს კონცეფცია „აფხაზეთის განსაკუთრებული სტატუსი საქართველოს შემადგენლობაში“ მათთვის შესაძლოა საინტერესო ყოფილიყო. 2006 წელს აფხაზური მხარიდან წამოვიდა ასეთი წინადადება „მომავლის გასაღები“, სადაც თანამშრომლობაზე იყო საუბარი. სერგეი შამბამ თავად ჩამოიტანა ეს ინიციატივა თბილისში, მაგრამ ქართულმა მხარემ უარყო. ამ შემთხვევაში სტატუსზე და სახელმწიფო მოწყობაზე არ იყო საუბარი, თანამშრომლობაზე, ჰუმანიტარული, სოციალური საკითხების მოგვარებაზე.
ასევე ნახეთ ქართულ-აფხაზურმა საკოორდინაციო საბჭომ მუშაობა განაახლარ.თ.: დღეს ისევ შესაძლებელია სტატუსზე საუბარი, თუ ეს არარეალურია?
პ.ზ.: რა თქმა უნდა, რეალურია. აფხაზეთმა უნდა იცოდეს, რას ვთავაზობთ. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ დათანხმდებიან, მაგრამ ჩვენ ჩვენს სიმაღლეზე უნდა ვიყოთ. დღეს ხომ არის გარკვეული ურთიერთობები ენგურჰესთან დაკავშირებით, ჯანდაცვის პროგრამა, ეს ყველაფერი გარკვეულ სისტემაში უნდა იყოს მოქცეული.
რ.თ.: არსებობს განცდა, რომ მთავარი, რისაც აფხაზეთში ეშინიათ, ეს არის დევნილების დაბრუნება და ქონების ხელმეორედ გადანაწილება. მართლაცდა, როგორ უნდა მოგვარდეს ეს საკითხი ამდენი წლის შემდეგ?
პ.ზ.: თუ რამის ეშინიათ, სწორედ ამის. ბალკანეთში მეტ-ნაკლებად არის ამის პრაქტიკა. ჩვენს კონცეფციაში დევნილების დაბრუნების საკითხი, მოქალაქეობის მინიჭების საკითხი მკაფიოდ იყო ჩამოყალიბებული. ისე, რომ აფხაზური მხარეც არ დაზარალებულიყო. ქართულ მხარეს ნაფიქრი აქვს ამაზე, გაწერილია ყველაფერი, ბოლოს და ბოლოს, არსებობს კოფი ანანის უნიკალური გეგმა, ტონობით მასალებია [გაეროს ინიციატივა კვიპროსის კონფლიქტის დარეგულირების შესახებ. ინიციატივის მიხედვით, უნდა ჩამოყალიბებულიყო ახალი სახელმწიფო სახელწოდებით კვიპროსის გაერთიანებული რესპუბლიკა - რ.თ.]. მთავარი პოლიტიკური შეთანხმებაა და უცებ გამოჩნდება 10-20 ექსპერტი, რომელიც ამ ყველაფერს დეტალურად გაწერს.