საახალწლო პოსტების წერა არ მეხერხება. განვლილი წლის მოვლენების შეჯამება ბანალური მეჩვენება; მომავალი წლის პერსპექტივებზე ვარაუდების გამოთქმა - პრეტენზიული; სავალდებულო დადებითი განწყობა თუ პოზიტიური მუხტი კი უბრალოდ არ გამომდის.
მაგრამ თან მაინც მინდა რაღაც განსაკუთრებული შემოგთავაზოთ. ხარისხით გამორჩეული თუ არა, შინაარსით განსხვავებული მაინც. ჰოდა გადავწყვიტე, ეს პოსტი გამოვაქვეყნო. საახალწლო განწყობას ალბათ მაინც ვერ შევქმნი - პოსტი გრძელი და სპეციფიკური გამომივიდა - მაგრამ ორი კარგი ამბავი ნამდვილად შემიძლია გაგიზიაროთ. ჯერ ერთი, ახლახან გავიგე, რომ თურმე საქართველოში მოქმედებს ერთი ძალიან კარგი და საჭირო არასამთავრობო ორგანიზაცია, სახელად „რადარამი“. ეს ორგანიზაცია ქართულად გამოსცემს და ხელმისაწვდომ ფასად ავრცელებს წიგნებს, რომლებიც გამორჩეულად მნიშვნელოვანია დასავლეთში მიმდინარე დისკუსიებისთვის პოლიტიკურ, სოციალურ თუ ეკონომიკურ საკითხებზე. მეორე, და ჩემთვის განსაკუთრებით სასიხარულო ამბავი კი ის გახლავთ, რომ ამ გამომცემლობამ წლის ბოლოს არჩევანი შეაჩერა ჩემი საყვარელი ავტორის, ბრიტანელი ისტორიკოსის, ტონი ჯატის, ერთ-ერთ ყველაზე საინტერესო წიგნზე - „უკეთურება ეუფლება ქვეყნიერებას“ - რომელიც უკვე დაიბეჭდა და წარედგინა კიდეც მკითხველს. წიგნის წინასიტყვაობის დაწერის პატივი „რადარამმა“ მე მარგუნა - რისთვისაც მათ დიდ მადლობას მოვახსენებ. სწორედ ამ წინასიტყვაობის ოდნავ შეცვლილ ვარიანტს წარმოადგენს პოსტი, რომელსაც ახლა (იმედია) კითხულობთ.
ტონი ჯატის სახელი პირველად ხუთიოდე წლის წინ გავიგე. რამსახურში ბალკანელ კოლეგებთან ვლაპარაკობდი იუგოსლავიის დაშლის პროცესის თანმდევ ომებზე. მათ მირჩიეს წამეკითხა ერთი თავი ჯატის წიგნიდან „Postwar“ („ომისშემდგომი“) - მითხრეს, ამ ურთულესი და სისხლიანი მოვლენების ასეთი ზუსტი, ასეთი ღრმა და თან ასეთი მოკლე ანალიზი ძალიან იშვიათიაო. წიგნი წავიკითხე და დავრწმუნდი, რომ ის არა მხოლოდ იუგოსლავიის დაშლას, 1945 წლის შემდგომი ევროპის მთელ ისტორიას ასე გადმოსცემს - სისადავის, ლაკონიურობის, სიღრმის და აზროვნების მასშტაბის უჩვეულო სინთეზით. ალბათ ამიტომაც, ჯატის ტექსტებში ყველაზე დიდ მიღწევად სწორედ „Postwar“ ითვლება - 2005 წელს გამოცემული წიგნი.
თუმცა ჯატს მხოლოდ „ისტორიკოსი“ ნამდვილად არ ეთქმის. რაც უფრო მეტს ვკითხულობ, მით უფრო მაოცებს მისი მრავალფეროვნება როგორც თემატიკის, ისე წერის სტილის თუ თხრობის ფორმის თვალსაზრისით. მისი ტექსტები მოიცავს უმწვავეს პოლემიკას საერთაშორისო ურთიერთობების, ევროკავშირის, ისრაელის თუ აშშ-ის საგარეო პოლიტიკის შესახებ; უჩვეულო და ახლებურ მიდგომებს სხვა ავტორების მიმართ (მაგალითად, ჰანა არენდტზე, ან ედუარდ საიდზე მისი წერილები ჩემთვის შეუდარებელია); მოულოდნელად გულწრფელ, ელეგიურ და ლირიკულ ავტობიოგრაფიულ მოტივებს - რომლებიც, როგორც წესი, გადაჯაჭვულია ხოლმე მეოცე საუკუნის ევროპის მოვლენების, იდეოლოგიების თუ კონცეფციების ისტორიასთან. მისი სახელი - "Tony" - თავად იყო ისტორიით დატვირთული. მამამისმა მას ეს სახელი დაარქვა თავისი ბიძაშვილი ქალის, Toni-ს პატივსაცემად, რომელიც ოსვენციმის გაზის კამერაში დაიღუპა ისტორიკოსის დაბადებამდე ხუთიოდე წლით ადრე.
„რადარამის“ მიერ ქართულად ნათარგმნ წიგნში - „უკეთურება ეუფლება ქვეყნიერებას“ - ჯატი რამდენიმე როლს ითავსებს. ეს წიგნი ერთდროულადაა ომის შემდგომი დასავლეთის ისტორიაც და უკომპრომისო პოლემიკაც თანამედროვეობის პოლიტიკური კლიმატისა თუ სოციალური პრობლემების შესახებ.
ამ წიგნზე მუშაობისას ჯატი უმძიმესი და უკურნებელი სენით იყო ავად. ბრიტანელი ისტორიკოსი, ნიუ-იორკის უნივერსიტეტის პროფესორი, მოტორული ნეირონების დაავადებამ კისრის ქვემოთ პარალიზებული დატოვა და ბოლოს, 2010 წლის 6 აგვისტოს, 62 წლის ასაკში იმსხვერპლა კიდეც. სანამ ლაპარაკი ჯერ კიდევ შეეძლო, ეტლში მჯდომმა და სუნთქვის დამხმარე აპარატზე მიერთებულმა ჯატმა მნიშვნელოვანი საჯარო ლექცია წაიკითხა სახელმწიფოს ფუნქციის, სოციალური სამართლისა და სოციალ-დემოკრატიის კრიზისის შესახებ. სწორედ ეს ლექცია დაედო საფუძვლად ამ წიგნს - რომელიც ჯატის ერთგვარ ანდერძადაც შეიძლება მივიჩნიოთ.
ტრიუმფალური მითები, დაურეგულირებელი ბაზრები, გაღრმავებული პრობლემები
„რაღაც ნამდვილად არ არის კარგად ჩვენს დღევანდელ ყოფაში“ - იწყებს ჯატი და ჩამოთვლის იმ მასშტაბურ პრობლემებს, რომლებიც, მისი აზრით, დღევანდელი დასავლეთის, უწინარესად კი აშშ-ისა და ბრიტანეთის რეალობაში დგას: მზარდ სოციალურ უთანასწორობას, ცხოვრების დონის გაუარესებას, ფულის გაფეტიშებას, პრივატიზაციის კულტს, ძლიერი და მდიდარი ძალების გავლენას დემოკრატიულ ინსტიტუტებზე და, რაც მისთვის ყველაზე მტკივნეულია, საზოგადოებაში თანაცხოვრების განცდისა თუ საერთო ინტერესების აღქმის თანდათანობით მოშლას.
პრობლემების სათავედ ჯატი ორი მთავარი ფაქტორის ერთობლიობას მიიჩნევს - ზედმეტ ოპტიმიზმს „თავისუფალი ბაზრის“, თუ დაურეგულირებელი კაპიტალიზმის მიმართ და გადაჭარბებულ სკეფსისს სახელმწიფოს როლთან დაკავშირებით. ამ იდეოლოგიური კონფიგურაციების აქტუალიზაცია, წერს ჯატი, დასავლეთის უახლესი ისტორიის ნაყოფია - 1970-იანი და 80-იანი წლებიდან განვითარებული პროცესების. მანამდე, დასავლეთის საზოგადოებები სხვა ტრაექტორიით მოძრაობდნენ - უთანასწორობას ამცირებდნენ პროგრესული გადასახადების, მთავრობის მიერ ღარიბებზე გაცემული დახმარებების და სოციალური მომსახურების მეშვეობით. ცხადია, ეს სხვადასხვანაირი ფორმით ხდებოდა - სკანდინავიის ქვეყნები ბევრად უფრო იყვნენ ორიენტირებული თანასწორობაზე, ვიდრე სამხრეთ ევროპის სახელმწიფოები, ბრიტანეთი ან აშშ. მაგრამ პრინციპი, რომ მოქალაქეებს შორის უთანასწორობის მაღალი დონე მთელი საზოგადოებისთვის არის საზიანო და ვითარების გამოსწორებაზე სახელმწიფომაც უნდა იზრუნოს, მეტნაკლები ინტენსივობით ყველგან იჩენდა თავს.
ბოლო 30 წლის განმავლობაში კი ვითარება შეიცვალა - განსაკუთრებით აშშ-სა და დიდ ბრიტანეთში, რომლებსაც ჯატი „დერეგულირებული საბაზრო კაპიტალიზმის ეპიცენტრებად“ მოიხსენიებს, რეიგან-თეტჩერის მმართველობის შედეგად. სახელმწიფოს ვალდებულებებს დიდწილად გამოაკლდა სოციალური უთანასწორობის შემსუბუქება, მაგალითად, პროგრესული გადასახადების დაწესებით და სიმდიდრის გადანაწილების გზით. ამის ნაცვლად, უპირატესობა საბაზრო ძალებს მიენიჭა - პოზიციას, რომ შეძლებულთა ხელში სიმდიდრის მაქსიმალური კონცენტრაცია გამოიწვევდა მეწარმეობის განვითარებას და სამუშაო ადგილების შექმნას - და, ამის შედეგად, სიმდიდრე თავად „ჩააღწევდა“ ქვემოთ, ნაკლებშემოსავლიან ფენებამდე.
ამგვარი ეკონომიკური პოლიტიკის შედეგების შეფასებაში ჯატი ცალსახაა - უთანასწორობა კი არ შემცირდა, მნიშვნელოვნად გაიზარდა. ბრიტანეთის საზოგადოებაში, ჯატის თქმით, შემოსავლის, სიმდიდრის, განათლებისა თუ შესაძლებლობების თვალსაზრისით უთანასწორობის მაჩვენებელი დღევანდელივით მაღალი 1920-იანი წლების შემდეგ აღარ ყოფილა - ევროკავშირის ქვეყნებთან შედარებით ბრიტანეთი ერთ-ერთია იმათგან, რომლებშიც ყველაზე მეტი ბავშვი ცხოვრობს სიღარიბეში. აშშ-ში კი მდიდრებისა და ღარიბების შემოსავლებმა წარმოუდგენელ კონტრასტებს მიაღწია - ჰიპერმარკეტების უმსხვილესი ქსელის, „უოლმარტის“ გენერალური დირექტორის შემოსავალი ცხრაასჯერ აღემატება ამ კომპანიის რიგითი მუშაკის შემოსავალს მაშინ, როცა 1968 წელს, მაგალითად, „ჯენერალ მოტორსის“ აღმასრულებელ დირექტორს ხელფასისა და პრემიების სახით რიგითი მუშაკის ხელფასზე დაახლოებით 66-ჯერ დიდი შემოსავალი ჰქონდა. მეტიც - 2005 წლის მონაცემებით, „უოლმარტის“ დამაარსებელი ოჯახის სიმდიდრე 90 მილიარდ დოლარამდე იყო - დაახლოებით იმდენი, რამდენსაც აშშ-ის მოსახლეობის დაბალი ფენების შემადგენელი 40 პროცენტი, ანუ 120 მილიონი ადამიანი, კოლექტიურად ფლობს.
სოციალური უსამართლობა - მუქარა დემოკრატიისთვის
ჯატისთვის უთანასწორობის ასეთი გროტესკული მაჩვენებელი სერიოზული პრობლემების სიმპტომია - თანაც ეკონომიკურზე უფრო მეტად, პოლიტიკური თვალსაზრისით. „ეკონომიკური ბაზრების“ ცნება მისთვის იმდენადაა ღირებული, რამდენადაც ისინი ადამიანების - მოქალაქეების - ინტერესებს ემსახურება. მას ეჭვი არ შეაქვს იმაში, რომ ბაზრებს ნამდვილად შეუძლიათ სიმდიდრისა და კეთილდღეობის წარმოქმნა. მაგრამ თავად „ბაზარი“ ჯატისთვის არც თავისუფლებას უდრის და, მით უფრო, არც სამართლიანობას. პირიქით - დაურეგულირებელმა, უკონტროლო, „თავისუფალმა“ ბაზრებმა შესაძლოა საზოგადოებაში მწვავე უსამართლობა და უთანასწორობა წარმოშვას. ჯატისთვის მნიშვნელოვანი ის კი არ არის, რამდენად მდიდარია ესა თუ ის ქვეყანა, არამედ ის, თუ როგორ არის ეს სიმდიდრე განაწილებული და რამდენად დიდია უთანასწორობის მაჩვენებელი მოქალაქეებს შორის.
კონტრასტები, რომლებსაც ჯატი აღწერს, მართლაც თვალშისაცემია. ევროპის სახელმწიფოებში მოქალაქეების უმრავლესობა აუცილებელ და საბაზისო სიკეთეებად მიიჩნევს სახელმწიფოს მხრიდან მოქალაქეების ჯანდაცვაზე ზრუნვას, უფასო ან სუბსიდირებულ განათლებას, გამართულად მომუშავე საზოგადოებრივ ტრანსპორტს და სხვა აუცილებელ მომსახურებას. შესაბამისად, მოქალაქეები თანხმდებიან გადასახადების სისტემას, რომელიც სახელმწიფოს ამ სოციალური მომსახურებების ამოქმედების საშუალებას მისცემს. აშშ-ში კი განსხვავებული ვითარებაა. პოლიტიკურ დისკურსში „სახელმწიფო“, „მთავრობა“ და „საჯარო სექტორი“ დიდწილად ნეგატიური კონოტაციებით დატვირთული ცნებებია. ჯანდაცვის, დაზღვევის და განათლების მსგავს, უმნიშვნელოვანეს სფეროებში ფართოვდება კერძო სტრუქტურების როლი - ითვლება, რომ ეს ეფექტიანობას გაზრდის. მთავრობის უმთავრეს მოვალეობად ქვეყნის უსაფრთხოებაზე ზრუნვა მიიჩნევა. სხვა სფეროებში - მაგალითად, ჯანდაცვაში - მთავრობის როლის გაზრდის მოთხოვნა იქ „სოციალიზმის“ იარლიყს იკრავს.
ტერმინოლოგიური სირთულეები
ტერმინებთან მიმართებით ჯატის პოზიცია მკაფიო და უკომპრომისოა. ის თვლის, რომ „სოციალიზმი“, როგორც ცნება, გვერდზე უნდა გადავდოთ, ვინაიდან ეს მეცხრამეტე საუკუნის იდეა (რომლის ხორცშესხმაც მეოცე საუკუნეში მოხდა) იმდენად არის გადაჯაჭვული საბჭოთა დიქტატურის, ტოტალიტარიზმის თუ რეპრესიების გამოცდილებასთან, რომ დღევანდელ პოლიტიკურ დისკუსიებში მისი გამოყენება მორალურად გაუმართლებელი და პრაქტიკულად შეუძლებელია. „მაგრამ „სოციალიზმსა“ და „სოციალ-დემოკრატიას“ შორის მნიშვნელოვანი განსხვავებაა. სოციალიზმი გულისხმობდა ფუნდამენტურ ცვლილებას - კაპიტალიზმის ჩანაცვლებას რეჟიმით, რომელიც წარმოებისა და საკუთრების სრულიად სხვა სისტემაზე იყო დაფუძნებული, - წერს ჯატი და განაგრძობს, - სოციალ-დემოკრატია კი კომპრომისი იყო. ის ემყარებოდა კაპიტალიზმს და საპარლამენტო დემოკრატიას, როგორც ჩარჩოს, რომლის შიგნითაც შესაძლებელი გახდებოდა აქამდე იგნორირებული ბევრი სოციალური ჯგუფის ინტერესების გათვალისწინება“.
ამ საკითხს - იგნორირებული, მარგინალური, დაჩაგრული და გარიყული ჯგუფების ინტერესების გათვალისწინებას - ჯატი ყველაზე დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს. მეტიც - ამგვარი სოლიდარობის იდეა მისთვის საკუთრივ მოქალაქეობის განცდის საფუძველს წარმოადგენს. თუ მუშაობთ, კარგია, რომ თქვენი გადასახადების ნაწილი გამოიყენება იმათ დასახმარებლად, ვინც უმუშევარია. თუ არ გყავთ შვილები, კარგია, რომ
სახელმწიფო უზრუნველყოფს სხვების შვილების განათლებას. ყველა მოქალაქეს შეაქვს წვლილი საზოგადოების ფუნქციონირებაში, შედეგად კი ეს საზოგადოება უფრო თანასწორი, უფრო სამართლიანი, უფრო სტაბილური და უფრო უსაფრთხო ხდება. „ღარიბების“ დახმარების აუცილებლობაზე მსჯელობისას ჯატი შორს არის სენტიმენტალიზმისაგან. ის არც ვინმეს შებრალებისკენ მოგვიწოდებს და არც ქედმაღალი ქველმოქმედებისკენ. პირიქით - ზედმიწევნით რაციონალურად და მკაფიოდ გვიხსნის, რომ მწვავე სოციალური უსამართლობის შემცირება ყველას ინტერესს წარმოადგენს - როგორც „ღარიბების“, ისე „მდიდრებისაც“. საზოგადოებას, რომლის წევრების უმრავლესობა ეკონომიკური სასოწარკვეთის პირობებში ცხოვრობს, უამრავი პრობლემა ექმნება ჯანმრთელობის, განათლების, კრიმინალისა თუ პოლიტიკური კულტურის კუთხით.
პარადოქსები: მცირე სოციალური ფუნქცია, ფართო რეპრესიული მექანიზმები
მოქალაქეების უმთავრესი მომსახურებებით უზრუნველყოფის ფუნქციის სახელმწიფოსთვის მოხსნას და კერძო სტრუქტურებზე გადაბარებას ჯატი პოლიტიკურ პრობლემად აღიქვამს. ღარიბ მოქალაქეს, რომელსაც უმუშევართა დახმარება, ექიმის ყურადღება, სოციალური შემწეობა ესაჭიროება, აღარ აქვს ადმინისტრაციისა თუ მთავრობის იმედი, ხოლო კერძო კომპანიების მიერ მოწოდებული სოციალური მომსახურება აღარ აღიქმება კოლექტიურ სიკეთედ, რომელზეც ყველა მოქალაქეს უნდა მიუწვდებოდეს ხელი. „შედეგად კი იმას ვიღებთ, რომ სოციალური კონტაქტებისა და საჯარო სიკეთეების კომპლექსური სტრუქტურები მინიმუმამდე დადის. მოქალაქეს სახელმწიფოსთან ძალაუფლებისა და მორჩილების გარდა აღარაფერი აკავშირებს“ - წერს ჯატი.
ამ ვითარებაში ის ერთგვარ პარადოქსსაც ხედავს. სახელმწიფო, რომელიც სოციალურ ფუნქციას კარგავს, უფრო და უფრო მეტად ხდება დამოკიდებული თავის ძალისმიერ თუ ძალადობრივ მხარეზე. მოქალაქეების თვალში დისკრედიტირებულ თუ გულგრილ მთავრობებს თავიანთი მიზნების მისაღწევად ხშირად თვალთმაქცობა, მუქარა და დამორჩილების სხვა ფორმების გამოყენება უწევთ. შედეგად კი მთავრობის როლის შემცირებას კი არა, პირიქით - მისი შეუზღუდავი ძალაუფლების გაძლიერებას ვიღებთ.
სამოქალაქო აპათია: ტრადიციული დემოკრატიებიდან პოსტკომუნისტურ სივრცემდე
ჯატი ბევრს წერს პოლიტიკურ პროცესებში მოქალაქეების ჩართულობის დეფიციტზე - იმ ქვეყნებშიც კი, სადაც ლიბერალური დემოკრატიის კულტურა უკვე საუკუნეებს ითვლის. „სასამართლოს გადაწყვეტილების, ან პარლამენტის აქტის შესახებ ჩვენ აღარ ვსვამთ შეკითხვებს - კარგია? მართებულია? სამართლიანია? სწორია? შეუწყობს ხელს საზოგადოების/მსოფლიოს გაუმჯობესებას? უწინ ესენი იყო უმთავრესი პოლიტიკური შეკითხვები - მაშინაც კი, როცა პასუხები ადვილად არ მოიძებნებოდა. ახლა კი ამ შეკითხვების დასმა თავიდან გვაქვს სასწავლი“ - წერს ის.
ოდნავ განსხვავებულ, მაგრამ არსობრივად იდენტურ სირთულეებს ხედავს ის ე.წ. „ახალი დემოკრატიების“ ცხოვრებაშიც - ქვეყნების, რომლებიც ოციოდე წლის წინ განთავისუფლდნენ საბჭოური ავტორიტარიზმისგან. „ორი აზრი არ შეიძლება იყოს იმაში, რომ ბერლინის კედლის დანგრევამ და კომუნისტური სახელმწიფოების დომინოს პრინციპით კოლაფსმა - ვენის შემოგარენიდან წყნარი ოკეანის ნაპირებამდე - უმნიშვნელოვანესი ცვლილებები მოიტანა. მილიონობით კაცი და ქალი განთავისუფლდა დამთრგუნველი და უსიცოცხლო იდეოლოგიისგან და მისი ავტორიტარული ინსტიტუტებისგან. მაგრამ დამაჯერებლად ვერავინ დაამტკიცებს, რომ კომუნიზმი იდილიური სიმშვიდის ეპოქამ ჩაანაცვლა“.
ჯატი შიშობს, რომ პოსტსოციალისტურ სივრცეში პოლიტიკური თავისუფლების იდეა თითქმის გაუტოლდა ფულის კეთების შესაძლებლობებს თუ გამდიდრების ფეტიშს. საბჭოური, რეპრესიული თანასწორობა ჩაანაცვლა შეუზღუდავი სიხარბის კლიმატმა, რაც უმნიშვნელოვანეს პოლიტიკურ ცნებებს - ისეთებს, როგორებიცაა „დემოკრატია“, „ლიბერალიზმი“ თუ „სამოქალაქო სოლიდარობა“ - სიცოცხლისუნარიანობის დაკარგვას უქადის. „რატომ უნდა იყოს ავტორიტარული სახელმწიფოს დანგრევისგან ხეირის მნახველი, რამდენიმე ხარბი ბიზნესმენის ყურება უფრო სასიამოვნო, ვიდრე თავად ავტორიტარიზმის? ორივე მოვლენა საზოგადოებაში არსებულ ღრმა პრობლემებზე მიუთითებს. თავისუფლება თავისუფლებაა. მაგრამ თუკი მას უთანასწორობა, სიღარიბე და ცინიზმი მოაქვს - ეს აუცილებლად უნდა ვაღიაროთ და არ მივჩქმალოთ ნარატივით, რომელიც რეპრესიულ წყობაზე თავისუფლების გამარჯვების ამბავს გვიყვება“ - წერს ჯატი.
ჯატის ტექსტი და საქართველოს კონტექსტი
საქართველოში ახლახან დასრულდა პოლიტიკური კლიმატი, რომელიც ტლანქად და პარადოქსულად უთავსებდა ერთმანეთს დაურეგულირებელი ბაზრების მიმართ ენთუზიაზმს, ბიზნესებზე პოლიტიკურ ზეწოლას და ხელგაშლილ საბიუჯეტო ხარჯებს ბრჭყვიალა
ღონისძიებებზე და „გრანდიოზულ“ პროექტებზე. ახლა მივიღეთ ხელისუფლება, რომელიც სოციალური უსამართლობის შემსუბუქების დაპირებებით გამოდის, მაგრამ, ამავე დროს, მისი ლიდერის ხელში კონცენტრირებული ფინანსური კაპიტალიდან გამომდინარე, კიდევ უფრო თვალში საცემს ხდის იმ გროტესკულ უთანასწორობას, რომელიც საბჭოთა სისტემის კაპიტალიზმით ჩანაცვლებამ მოიტანა, და რომელზეც ზემოთ მოტანილ ციტატაში ჯატიც ლაპარაკობს. ამდენად, ჩემი აზრით, ქართველ მკითხველს ეს წიგნი ჩვენი ქვეყნის გამოცდილების გაანალიზებაშიც დაეხმარება თანამედროვე დასავლეთში მიმდინარე პროცესების გააზრებასთან ერთად.
საქართველოს კონტექსტში ამ წიგნს აქტუალურობას ის ფაქტორიც მატებს, რომ დისკუსია, რომლის ხელახალ გაჩაღებასაც ჯატი დასავლეთის ქვეყნებში ცდილობდა, ჩვენში ჯერ არც კი დაწყებულა. ჩვენს პოლიტიკურ ტერმინოლოგიაში ახლა უნდა გაჩნდეს ცნებები - სამართალი, ზომიერება, სოლიდარობა. ბოლოს და ბოლოს უნდა დავსვათ კითხვები - როგორი საზოგადოება გვინდა რომ გვქონდეს და რა უნდა მოვთხოვოთ ქვეყნის ლიდერებს საიმისოდ, ამის მიღწევა რომ შევძლოთ. ზოგადი და უმნიშვნელოვანესი ცნებების გარდა - ისეთების, როგორებიცაა სოციალური სამართალი, უთანასწორობა, ჩვენი, როგორც საზოგადოების, საერთო ინტერესები თუ კოლექტიური სიკეთე - ლაპარაკი უფრო კონკრეტულ თუ უფრო ტექნიკურ საკითხებზეც უნდა დავიწყოთ. მაგალითად, საბიუჯეტო სახსრებზე, მათი ხარჯვის მართებულ გზებზე, გადასახადების სამართლიან ფორმებზე, ეკონომიკურ სასოწარკვეთაში მცხოვრები ადამიანების ყოფის შემსუბუქების კონკრეტულ მექანიზმებზე. ამ დისკუსიის დაწყებისთვის კი ეს წიგნი შესაძლოა მართლა შეუცვლელი მნიშვნელობის იყოს.
ხელისუფლებების ცვლილების და „სამართლიანობის აღდგენის“ შესახებ ომახიანი ლოზუნგების ფონზე 2013 წელს ჩვენი უამრავი თანამოქალაქე კვლავ სიღატაკეში და ეკონომიკურ სასოწარკვეთაში ხვდება. მათ - დევნილებს, პენსიონერებს, მუშებს, უსახლკაროებს, უმუშევრებს, ობლებს, ვეტერანებს, შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე ადამიანებს - ქვეყნის ცხოვრებაში ჩართვისთვის არც რესურსი აქვთ და არც შესაძლებლობა. და სანამ ამდენი ადამიანი გარიყული რჩება, ჩვენი, როგორც საზოგადოების წინსვლაზე განცხადებები განცხადებებადვე დარჩება. თანაც ფასადურ, გულგრილ და ფარისევლურ განცხადებებად.
მაგრამ თან მაინც მინდა რაღაც განსაკუთრებული შემოგთავაზოთ. ხარისხით გამორჩეული თუ არა, შინაარსით განსხვავებული მაინც. ჰოდა გადავწყვიტე, ეს პოსტი გამოვაქვეყნო. საახალწლო განწყობას ალბათ მაინც ვერ შევქმნი - პოსტი გრძელი და სპეციფიკური გამომივიდა - მაგრამ ორი კარგი ამბავი ნამდვილად შემიძლია გაგიზიაროთ. ჯერ ერთი, ახლახან გავიგე, რომ თურმე საქართველოში მოქმედებს ერთი ძალიან კარგი და საჭირო არასამთავრობო ორგანიზაცია, სახელად „რადარამი“. ეს ორგანიზაცია ქართულად გამოსცემს და ხელმისაწვდომ ფასად ავრცელებს წიგნებს, რომლებიც გამორჩეულად მნიშვნელოვანია დასავლეთში მიმდინარე დისკუსიებისთვის პოლიტიკურ, სოციალურ თუ ეკონომიკურ საკითხებზე. მეორე, და ჩემთვის განსაკუთრებით სასიხარულო ამბავი კი ის გახლავთ, რომ ამ გამომცემლობამ წლის ბოლოს არჩევანი შეაჩერა ჩემი საყვარელი ავტორის, ბრიტანელი ისტორიკოსის, ტონი ჯატის, ერთ-ერთ ყველაზე საინტერესო წიგნზე - „უკეთურება ეუფლება ქვეყნიერებას“ - რომელიც უკვე დაიბეჭდა და წარედგინა კიდეც მკითხველს. წიგნის წინასიტყვაობის დაწერის პატივი „რადარამმა“ მე მარგუნა - რისთვისაც მათ დიდ მადლობას მოვახსენებ. სწორედ ამ წინასიტყვაობის ოდნავ შეცვლილ ვარიანტს წარმოადგენს პოსტი, რომელსაც ახლა (იმედია) კითხულობთ.
ტონი ჯატის სახელი პირველად ხუთიოდე წლის წინ გავიგე. რამსახურში ბალკანელ კოლეგებთან ვლაპარაკობდი იუგოსლავიის დაშლის პროცესის თანმდევ ომებზე. მათ მირჩიეს წამეკითხა ერთი თავი ჯატის წიგნიდან „Postwar“ („ომისშემდგომი“) - მითხრეს, ამ ურთულესი და სისხლიანი მოვლენების ასეთი ზუსტი, ასეთი ღრმა და თან ასეთი მოკლე ანალიზი ძალიან იშვიათიაო. წიგნი წავიკითხე და დავრწმუნდი, რომ ის არა მხოლოდ იუგოსლავიის დაშლას, 1945 წლის შემდგომი ევროპის მთელ ისტორიას ასე გადმოსცემს - სისადავის, ლაკონიურობის, სიღრმის და აზროვნების მასშტაბის უჩვეულო სინთეზით. ალბათ ამიტომაც, ჯატის ტექსტებში ყველაზე დიდ მიღწევად სწორედ „Postwar“ ითვლება - 2005 წელს გამოცემული წიგნი.
ეს წიგნი ერთდროულადაა ომის შემდგომი დასავლეთის ისტორიაც და უკომპრომისო პოლემიკაც თანამედროვეობის პოლიტიკური კლიმატისა თუ სოციალური პრობლემების შესახებ.
თუმცა ჯატს მხოლოდ „ისტორიკოსი“ ნამდვილად არ ეთქმის. რაც უფრო მეტს ვკითხულობ, მით უფრო მაოცებს მისი მრავალფეროვნება როგორც თემატიკის, ისე წერის სტილის თუ თხრობის ფორმის თვალსაზრისით. მისი ტექსტები მოიცავს უმწვავეს პოლემიკას საერთაშორისო ურთიერთობების, ევროკავშირის, ისრაელის თუ აშშ-ის საგარეო პოლიტიკის შესახებ; უჩვეულო და ახლებურ მიდგომებს სხვა ავტორების მიმართ (მაგალითად, ჰანა არენდტზე, ან ედუარდ საიდზე მისი წერილები ჩემთვის შეუდარებელია); მოულოდნელად გულწრფელ, ელეგიურ და ლირიკულ ავტობიოგრაფიულ მოტივებს - რომლებიც, როგორც წესი, გადაჯაჭვულია ხოლმე მეოცე საუკუნის ევროპის მოვლენების, იდეოლოგიების თუ კონცეფციების ისტორიასთან. მისი სახელი - "Tony" - თავად იყო ისტორიით დატვირთული. მამამისმა მას ეს სახელი დაარქვა თავისი ბიძაშვილი ქალის, Toni-ს პატივსაცემად, რომელიც ოსვენციმის გაზის კამერაში დაიღუპა ისტორიკოსის დაბადებამდე ხუთიოდე წლით ადრე.
„რადარამის“ მიერ ქართულად ნათარგმნ წიგნში - „უკეთურება ეუფლება ქვეყნიერებას“ - ჯატი რამდენიმე როლს ითავსებს. ეს წიგნი ერთდროულადაა ომის შემდგომი დასავლეთის ისტორიაც და უკომპრომისო პოლემიკაც თანამედროვეობის პოლიტიკური კლიმატისა თუ სოციალური პრობლემების შესახებ.
ამ წიგნზე მუშაობისას ჯატი უმძიმესი და უკურნებელი სენით იყო ავად. ბრიტანელი ისტორიკოსი, ნიუ-იორკის უნივერსიტეტის პროფესორი, მოტორული ნეირონების დაავადებამ კისრის ქვემოთ პარალიზებული დატოვა და ბოლოს, 2010 წლის 6 აგვისტოს, 62 წლის ასაკში იმსხვერპლა კიდეც. სანამ ლაპარაკი ჯერ კიდევ შეეძლო, ეტლში მჯდომმა და სუნთქვის დამხმარე აპარატზე მიერთებულმა ჯატმა მნიშვნელოვანი საჯარო ლექცია წაიკითხა სახელმწიფოს ფუნქციის, სოციალური სამართლისა და სოციალ-დემოკრატიის კრიზისის შესახებ. სწორედ ეს ლექცია დაედო საფუძვლად ამ წიგნს - რომელიც ჯატის ერთგვარ ანდერძადაც შეიძლება მივიჩნიოთ.
ტრიუმფალური მითები, დაურეგულირებელი ბაზრები, გაღრმავებული პრობლემები
„რაღაც ნამდვილად არ არის კარგად ჩვენს დღევანდელ ყოფაში“ - იწყებს ჯატი და ჩამოთვლის იმ მასშტაბურ პრობლემებს, რომლებიც, მისი აზრით, დღევანდელი დასავლეთის, უწინარესად კი აშშ-ისა და ბრიტანეთის რეალობაში დგას: მზარდ სოციალურ უთანასწორობას, ცხოვრების დონის გაუარესებას, ფულის გაფეტიშებას, პრივატიზაციის კულტს, ძლიერი და მდიდარი ძალების გავლენას დემოკრატიულ ინსტიტუტებზე და, რაც მისთვის ყველაზე მტკივნეულია, საზოგადოებაში თანაცხოვრების განცდისა თუ საერთო ინტერესების აღქმის თანდათანობით მოშლას.
ტონი ჯატის "უკეთურება ეუფლება ქვეყნიერებას". ქართული თარგმანი
მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი დასავლეთის ისტორია, ჯატი რომ გვიყვება, მნიშვნელოვნად განსხვავდება იმ ნარატივისგან, რომელიც ხშირად გვესმის ხოლმე - რომ ფაშიზმზე გამარჯვებას მოჰყვა კომუნიზმზე გამარჯვება მოქალაქეების სიმდიდრის, კეთილდღეობისა და შესაძლებლობების ზრდის ფონზე. ამ ვერსიას ბედნიერი დასასრული აქვს - ტოტალიტარიზმს და დიქტატურას ამარცხებს ლიბერალური დემოკრატია, გეგმურ ეკონომიკას - თავისუფალი ბაზარი. ცივი ომის დასრულების და ბერლინის კედლის დანგრევის ფონზე ზოგიერთი ინტელექტუალი იმასაც კი წერდა, დღევანდელი ვითარება საკუთრივ ისტორიის დასასრულს მოასწავებსო - დასავლური ლიბერალური დემოკრატიის უნივერსალიზაციის და მსოფლიოში იდეოლოგიური დაპირისპირებების აღმოფხვრის გზით. მაგრამ ჯატი ამ პომპეზური ფასადის მიღმა ბევრად უფრო პრობლემურ რეალობას ხედავს - რეალობას, რომელიც თავად დემოკრატიულ კულტურას უქადის საფრთხეს.პრობლემების სათავედ ჯატი ორი მთავარი ფაქტორის ერთობლიობას მიიჩნევს - ზედმეტ ოპტიმიზმს „თავისუფალი ბაზრის“, თუ დაურეგულირებელი კაპიტალიზმის მიმართ და გადაჭარბებულ სკეფსისს სახელმწიფოს როლთან დაკავშირებით. ამ იდეოლოგიური კონფიგურაციების აქტუალიზაცია, წერს ჯატი, დასავლეთის უახლესი ისტორიის ნაყოფია - 1970-იანი და 80-იანი წლებიდან განვითარებული პროცესების. მანამდე, დასავლეთის საზოგადოებები სხვა ტრაექტორიით მოძრაობდნენ - უთანასწორობას ამცირებდნენ პროგრესული გადასახადების, მთავრობის მიერ ღარიბებზე გაცემული დახმარებების და სოციალური მომსახურების მეშვეობით. ცხადია, ეს სხვადასხვანაირი ფორმით ხდებოდა - სკანდინავიის ქვეყნები ბევრად უფრო იყვნენ ორიენტირებული თანასწორობაზე, ვიდრე სამხრეთ ევროპის სახელმწიფოები, ბრიტანეთი ან აშშ. მაგრამ პრინციპი, რომ მოქალაქეებს შორის უთანასწორობის მაღალი დონე მთელი საზოგადოებისთვის არის საზიანო და ვითარების გამოსწორებაზე სახელმწიფომაც უნდა იზრუნოს, მეტნაკლები ინტენსივობით ყველგან იჩენდა თავს.
ბოლო 30 წლის განმავლობაში კი ვითარება შეიცვალა - განსაკუთრებით აშშ-სა და დიდ ბრიტანეთში, რომლებსაც ჯატი „დერეგულირებული საბაზრო კაპიტალიზმის ეპიცენტრებად“ მოიხსენიებს, რეიგან-თეტჩერის მმართველობის შედეგად. სახელმწიფოს ვალდებულებებს დიდწილად გამოაკლდა სოციალური უთანასწორობის შემსუბუქება, მაგალითად, პროგრესული გადასახადების დაწესებით და სიმდიდრის გადანაწილების გზით. ამის ნაცვლად, უპირატესობა საბაზრო ძალებს მიენიჭა - პოზიციას, რომ შეძლებულთა ხელში სიმდიდრის მაქსიმალური კონცენტრაცია გამოიწვევდა მეწარმეობის განვითარებას და სამუშაო ადგილების შექმნას - და, ამის შედეგად, სიმდიდრე თავად „ჩააღწევდა“ ქვემოთ, ნაკლებშემოსავლიან ფენებამდე.
ამგვარი ეკონომიკური პოლიტიკის შედეგების შეფასებაში ჯატი ცალსახაა - უთანასწორობა კი არ შემცირდა, მნიშვნელოვნად გაიზარდა. ბრიტანეთის საზოგადოებაში, ჯატის თქმით, შემოსავლის, სიმდიდრის, განათლებისა თუ შესაძლებლობების თვალსაზრისით უთანასწორობის მაჩვენებელი დღევანდელივით მაღალი 1920-იანი წლების შემდეგ აღარ ყოფილა - ევროკავშირის ქვეყნებთან შედარებით ბრიტანეთი ერთ-ერთია იმათგან, რომლებშიც ყველაზე მეტი ბავშვი ცხოვრობს სიღარიბეში. აშშ-ში კი მდიდრებისა და ღარიბების შემოსავლებმა წარმოუდგენელ კონტრასტებს მიაღწია - ჰიპერმარკეტების უმსხვილესი ქსელის, „უოლმარტის“ გენერალური დირექტორის შემოსავალი ცხრაასჯერ აღემატება ამ კომპანიის რიგითი მუშაკის შემოსავალს მაშინ, როცა 1968 წელს, მაგალითად, „ჯენერალ მოტორსის“ აღმასრულებელ დირექტორს ხელფასისა და პრემიების სახით რიგითი მუშაკის ხელფასზე დაახლოებით 66-ჯერ დიდი შემოსავალი ჰქონდა. მეტიც - 2005 წლის მონაცემებით, „უოლმარტის“ დამაარსებელი ოჯახის სიმდიდრე 90 მილიარდ დოლარამდე იყო - დაახლოებით იმდენი, რამდენსაც აშშ-ის მოსახლეობის დაბალი ფენების შემადგენელი 40 პროცენტი, ანუ 120 მილიონი ადამიანი, კოლექტიურად ფლობს.
სოციალური უსამართლობა - მუქარა დემოკრატიისთვის
ჯატისთვის უთანასწორობის ასეთი გროტესკული მაჩვენებელი სერიოზული პრობლემების სიმპტომია - თანაც ეკონომიკურზე უფრო მეტად, პოლიტიკური თვალსაზრისით. „ეკონომიკური ბაზრების“ ცნება მისთვის იმდენადაა ღირებული, რამდენადაც ისინი ადამიანების - მოქალაქეების - ინტერესებს ემსახურება. მას ეჭვი არ შეაქვს იმაში, რომ ბაზრებს ნამდვილად შეუძლიათ სიმდიდრისა და კეთილდღეობის წარმოქმნა. მაგრამ თავად „ბაზარი“ ჯატისთვის არც თავისუფლებას უდრის და, მით უფრო, არც სამართლიანობას. პირიქით - დაურეგულირებელმა, უკონტროლო, „თავისუფალმა“ ბაზრებმა შესაძლოა საზოგადოებაში მწვავე უსამართლობა და უთანასწორობა წარმოშვას. ჯატისთვის მნიშვნელოვანი ის კი არ არის, რამდენად მდიდარია ესა თუ ის ქვეყანა, არამედ ის, თუ როგორ არის ეს სიმდიდრე განაწილებული და რამდენად დიდია უთანასწორობის მაჩვენებელი მოქალაქეებს შორის.
ტონი ჯატი
მოკლედ რომ შევაჯამოთ, „უკეთურება ეუფლება ქვეყნიერებას“ სოციალ-დემოკრატიას ეძღვნება - როგორც იდეას და ჩრდილოევროპული სახელმწიფოების მოწყობის ძირითად პრინციპს. ჯატის აზრით, სწორედ სოციალ-დემოკრატიაა ის ერთადერთი და ოპტიმალური ჩარჩო, რომელიც, ერთი მხრივ, ლიბერალიზმის მსგავსად ითავსებს პიროვნული თავისუფლების, კულტურული მრავალფეროვნებისა თუ რელიგიური ტოლერანტობის პრინციპებს. მაგრამ თან იმასაც ახერხებს, რომ თავი აარიდოს უკიდურეს ინდივიდუალიზმს თუ საზოგადოების ატომიზაციას და სწამდეს კოლექტიური სიკეთის იდეის, რომლის მისაღწევად საზოგადოების ერთობლივი ძალისხმევაა საჭირო.კონტრასტები, რომლებსაც ჯატი აღწერს, მართლაც თვალშისაცემია. ევროპის სახელმწიფოებში მოქალაქეების უმრავლესობა აუცილებელ და საბაზისო სიკეთეებად მიიჩნევს სახელმწიფოს მხრიდან მოქალაქეების ჯანდაცვაზე ზრუნვას, უფასო ან სუბსიდირებულ განათლებას, გამართულად მომუშავე საზოგადოებრივ ტრანსპორტს და სხვა აუცილებელ მომსახურებას. შესაბამისად, მოქალაქეები თანხმდებიან გადასახადების სისტემას, რომელიც სახელმწიფოს ამ სოციალური მომსახურებების ამოქმედების საშუალებას მისცემს. აშშ-ში კი განსხვავებული ვითარებაა. პოლიტიკურ დისკურსში „სახელმწიფო“, „მთავრობა“ და „საჯარო სექტორი“ დიდწილად ნეგატიური კონოტაციებით დატვირთული ცნებებია. ჯანდაცვის, დაზღვევის და განათლების მსგავს, უმნიშვნელოვანეს სფეროებში ფართოვდება კერძო სტრუქტურების როლი - ითვლება, რომ ეს ეფექტიანობას გაზრდის. მთავრობის უმთავრეს მოვალეობად ქვეყნის უსაფრთხოებაზე ზრუნვა მიიჩნევა. სხვა სფეროებში - მაგალითად, ჯანდაცვაში - მთავრობის როლის გაზრდის მოთხოვნა იქ „სოციალიზმის“ იარლიყს იკრავს.
ტერმინოლოგიური სირთულეები
ტერმინებთან მიმართებით ჯატის პოზიცია მკაფიო და უკომპრომისოა. ის თვლის, რომ „სოციალიზმი“, როგორც ცნება, გვერდზე უნდა გადავდოთ, ვინაიდან ეს მეცხრამეტე საუკუნის იდეა (რომლის ხორცშესხმაც მეოცე საუკუნეში მოხდა) იმდენად არის გადაჯაჭვული საბჭოთა დიქტატურის, ტოტალიტარიზმის თუ რეპრესიების გამოცდილებასთან, რომ დღევანდელ პოლიტიკურ დისკუსიებში მისი გამოყენება მორალურად გაუმართლებელი და პრაქტიკულად შეუძლებელია. „მაგრამ „სოციალიზმსა“ და „სოციალ-დემოკრატიას“ შორის მნიშვნელოვანი განსხვავებაა. სოციალიზმი გულისხმობდა ფუნდამენტურ ცვლილებას - კაპიტალიზმის ჩანაცვლებას რეჟიმით, რომელიც წარმოებისა და საკუთრების სრულიად სხვა სისტემაზე იყო დაფუძნებული, - წერს ჯატი და განაგრძობს, - სოციალ-დემოკრატია კი კომპრომისი იყო. ის ემყარებოდა კაპიტალიზმს და საპარლამენტო დემოკრატიას, როგორც ჩარჩოს, რომლის შიგნითაც შესაძლებელი გახდებოდა აქამდე იგნორირებული ბევრი სოციალური ჯგუფის ინტერესების გათვალისწინება“.
ჯატის აზრით, სწორედ სოციალ-დემოკრატიაა ის ერთადერთი და ოპტიმალური ჩარჩო, რომელიც, ერთი მხრივ, ლიბერალიზმის მსგავსად ითავსებს პიროვნული თავისუფლების, კულტურული მრავალფეროვნებისა თუ რელიგიური ტოლერანტობის პრინციპებს. მაგრამ თან იმასაც ახერხებს, რომ თავი აარიდოს უკიდურეს ინდივიდუალიზმს თუ საზოგადოების ატომიზაციას და სწამდეს კოლექტიური სიკეთის იდეის.
ამ საკითხს - იგნორირებული, მარგინალური, დაჩაგრული და გარიყული ჯგუფების ინტერესების გათვალისწინებას - ჯატი ყველაზე დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს. მეტიც - ამგვარი სოლიდარობის იდეა მისთვის საკუთრივ მოქალაქეობის განცდის საფუძველს წარმოადგენს. თუ მუშაობთ, კარგია, რომ თქვენი გადასახადების ნაწილი გამოიყენება იმათ დასახმარებლად, ვინც უმუშევარია. თუ არ გყავთ შვილები, კარგია, რომ
სახელმწიფო უზრუნველყოფს სხვების შვილების განათლებას. ყველა მოქალაქეს შეაქვს წვლილი საზოგადოების ფუნქციონირებაში, შედეგად კი ეს საზოგადოება უფრო თანასწორი, უფრო სამართლიანი, უფრო სტაბილური და უფრო უსაფრთხო ხდება. „ღარიბების“ დახმარების აუცილებლობაზე მსჯელობისას ჯატი შორს არის სენტიმენტალიზმისაგან. ის არც ვინმეს შებრალებისკენ მოგვიწოდებს და არც ქედმაღალი ქველმოქმედებისკენ. პირიქით - ზედმიწევნით რაციონალურად და მკაფიოდ გვიხსნის, რომ მწვავე სოციალური უსამართლობის შემცირება ყველას ინტერესს წარმოადგენს - როგორც „ღარიბების“, ისე „მდიდრებისაც“. საზოგადოებას, რომლის წევრების უმრავლესობა ეკონომიკური სასოწარკვეთის პირობებში ცხოვრობს, უამრავი პრობლემა ექმნება ჯანმრთელობის, განათლების, კრიმინალისა თუ პოლიტიკური კულტურის კუთხით.
პარადოქსები: მცირე სოციალური ფუნქცია, ფართო რეპრესიული მექანიზმები
მოქალაქეების უმთავრესი მომსახურებებით უზრუნველყოფის ფუნქციის სახელმწიფოსთვის მოხსნას და კერძო სტრუქტურებზე გადაბარებას ჯატი პოლიტიკურ პრობლემად აღიქვამს. ღარიბ მოქალაქეს, რომელსაც უმუშევართა დახმარება, ექიმის ყურადღება, სოციალური შემწეობა ესაჭიროება, აღარ აქვს ადმინისტრაციისა თუ მთავრობის იმედი, ხოლო კერძო კომპანიების მიერ მოწოდებული სოციალური მომსახურება აღარ აღიქმება კოლექტიურ სიკეთედ, რომელზეც ყველა მოქალაქეს უნდა მიუწვდებოდეს ხელი. „შედეგად კი იმას ვიღებთ, რომ სოციალური კონტაქტებისა და საჯარო სიკეთეების კომპლექსური სტრუქტურები მინიმუმამდე დადის. მოქალაქეს სახელმწიფოსთან ძალაუფლებისა და მორჩილების გარდა აღარაფერი აკავშირებს“ - წერს ჯატი.
ამ ვითარებაში ის ერთგვარ პარადოქსსაც ხედავს. სახელმწიფო, რომელიც სოციალურ ფუნქციას კარგავს, უფრო და უფრო მეტად ხდება დამოკიდებული თავის ძალისმიერ თუ ძალადობრივ მხარეზე. მოქალაქეების თვალში დისკრედიტირებულ თუ გულგრილ მთავრობებს თავიანთი მიზნების მისაღწევად ხშირად თვალთმაქცობა, მუქარა და დამორჩილების სხვა ფორმების გამოყენება უწევთ. შედეგად კი მთავრობის როლის შემცირებას კი არა, პირიქით - მისი შეუზღუდავი ძალაუფლების გაძლიერებას ვიღებთ.
"უკეთურება ეუფლება ქვეყნიერებას". ინგლისური გამოცემის ყდა.
ამ ჭრილში ჯატი კიდევ ერთ პარადოქსზეც წერს. ქვეყნებში, რომლებშიც სახელმწიფოს ეკონომიკური უფლებები თუ ინიციატივები „თავისუფალი ბაზრების“ სახელით შეიკვეცა, თავად სახელმწიფო, როგორც ასეთი, მაინც დიდი ძალაუფლების მფლობელად დარჩა. ცენტრალური მთავრობები იყენებენ რეპრესიულ მექანიზმებს, რომლებიც ინფორმაციის მოპოვებას თუ პანოპტიკურ კონტროლს ემსახურება. ნორვეგიას, ფინეთს, საფრანგეთს, გერმანიასა და ავსტრიას - ქვეყნებს, რომლებსაც მთავრობის ეკონომიკური თუ სოციალური ფუნქციების გამო „ძიძა-სახელმწიფოების“ სახელსაც კი უწოდებენ - საომარი პერიოდების გარდა, ბრიტანეთისა და აშშ-ის მსგავსი მასშტაბით არასოდეს აუმოქმედებიათ სათვალთვალო კამერები, შიდა უშიშროების სტრუქტურები, სატელეფონო თუ საინტერნეტო დაკვირვების მექანიზმები. „ამგვარ ორველიანურ მიმართულებებში ყველაზე შორს სწორედ თავისუფლებაზე ომახიანად მოლაპარაკე, ანგლო-საქსონური საბაზრო საზოგადოებები წავიდნენ“, - აცხადებს ისტორიკოსი.სამოქალაქო აპათია: ტრადიციული დემოკრატიებიდან პოსტკომუნისტურ სივრცემდე
ჯატი ბევრს წერს პოლიტიკურ პროცესებში მოქალაქეების ჩართულობის დეფიციტზე - იმ ქვეყნებშიც კი, სადაც ლიბერალური დემოკრატიის კულტურა უკვე საუკუნეებს ითვლის. „სასამართლოს გადაწყვეტილების, ან პარლამენტის აქტის შესახებ ჩვენ აღარ ვსვამთ შეკითხვებს - კარგია? მართებულია? სამართლიანია? სწორია? შეუწყობს ხელს საზოგადოების/მსოფლიოს გაუმჯობესებას? უწინ ესენი იყო უმთავრესი პოლიტიკური შეკითხვები - მაშინაც კი, როცა პასუხები ადვილად არ მოიძებნებოდა. ახლა კი ამ შეკითხვების დასმა თავიდან გვაქვს სასწავლი“ - წერს ის.
ოდნავ განსხვავებულ, მაგრამ არსობრივად იდენტურ სირთულეებს ხედავს ის ე.წ. „ახალი დემოკრატიების“ ცხოვრებაშიც - ქვეყნების, რომლებიც ოციოდე წლის წინ განთავისუფლდნენ საბჭოური ავტორიტარიზმისგან. „ორი აზრი არ შეიძლება იყოს იმაში, რომ ბერლინის კედლის დანგრევამ და კომუნისტური სახელმწიფოების დომინოს პრინციპით კოლაფსმა - ვენის შემოგარენიდან წყნარი ოკეანის ნაპირებამდე - უმნიშვნელოვანესი ცვლილებები მოიტანა. მილიონობით კაცი და ქალი განთავისუფლდა დამთრგუნველი და უსიცოცხლო იდეოლოგიისგან და მისი ავტორიტარული ინსტიტუტებისგან. მაგრამ დამაჯერებლად ვერავინ დაამტკიცებს, რომ კომუნიზმი იდილიური სიმშვიდის ეპოქამ ჩაანაცვლა“.
ჯატი შიშობს, რომ პოსტსოციალისტურ სივრცეში პოლიტიკური თავისუფლების იდეა თითქმის გაუტოლდა ფულის კეთების შესაძლებლობებს თუ გამდიდრების ფეტიშს. საბჭოური, რეპრესიული თანასწორობა ჩაანაცვლა შეუზღუდავი სიხარბის კლიმატმა, რაც უმნიშვნელოვანეს პოლიტიკურ ცნებებს - ისეთებს, როგორებიცაა „დემოკრატია“, „ლიბერალიზმი“ თუ „სამოქალაქო სოლიდარობა“ - სიცოცხლისუნარიანობის დაკარგვას უქადის. „რატომ უნდა იყოს ავტორიტარული სახელმწიფოს დანგრევისგან ხეირის მნახველი, რამდენიმე ხარბი ბიზნესმენის ყურება უფრო სასიამოვნო, ვიდრე თავად ავტორიტარიზმის? ორივე მოვლენა საზოგადოებაში არსებულ ღრმა პრობლემებზე მიუთითებს. თავისუფლება თავისუფლებაა. მაგრამ თუკი მას უთანასწორობა, სიღარიბე და ცინიზმი მოაქვს - ეს აუცილებლად უნდა ვაღიაროთ და არ მივჩქმალოთ ნარატივით, რომელიც რეპრესიულ წყობაზე თავისუფლების გამარჯვების ამბავს გვიყვება“ - წერს ჯატი.
ჯატის ტექსტი და საქართველოს კონტექსტი
საქართველოში ახლახან დასრულდა პოლიტიკური კლიმატი, რომელიც ტლანქად და პარადოქსულად უთავსებდა ერთმანეთს დაურეგულირებელი ბაზრების მიმართ ენთუზიაზმს, ბიზნესებზე პოლიტიკურ ზეწოლას და ხელგაშლილ საბიუჯეტო ხარჯებს ბრჭყვიალა
საქართველოს კონტექსტში ამ წიგნს აქტუალურობას ის ფაქტორიც მატებს, რომ დისკუსია, რომლის ხელახალ გაჩაღებასაც ჯატი დასავლეთის ქვეყნებში ცდილობდა, ჩვენში ჯერ არც კი დაწყებულა.
ღონისძიებებზე და „გრანდიოზულ“ პროექტებზე. ახლა მივიღეთ ხელისუფლება, რომელიც სოციალური უსამართლობის შემსუბუქების დაპირებებით გამოდის, მაგრამ, ამავე დროს, მისი ლიდერის ხელში კონცენტრირებული ფინანსური კაპიტალიდან გამომდინარე, კიდევ უფრო თვალში საცემს ხდის იმ გროტესკულ უთანასწორობას, რომელიც საბჭოთა სისტემის კაპიტალიზმით ჩანაცვლებამ მოიტანა, და რომელზეც ზემოთ მოტანილ ციტატაში ჯატიც ლაპარაკობს. ამდენად, ჩემი აზრით, ქართველ მკითხველს ეს წიგნი ჩვენი ქვეყნის გამოცდილების გაანალიზებაშიც დაეხმარება თანამედროვე დასავლეთში მიმდინარე პროცესების გააზრებასთან ერთად.
საქართველოს კონტექსტში ამ წიგნს აქტუალურობას ის ფაქტორიც მატებს, რომ დისკუსია, რომლის ხელახალ გაჩაღებასაც ჯატი დასავლეთის ქვეყნებში ცდილობდა, ჩვენში ჯერ არც კი დაწყებულა. ჩვენს პოლიტიკურ ტერმინოლოგიაში ახლა უნდა გაჩნდეს ცნებები - სამართალი, ზომიერება, სოლიდარობა. ბოლოს და ბოლოს უნდა დავსვათ კითხვები - როგორი საზოგადოება გვინდა რომ გვქონდეს და რა უნდა მოვთხოვოთ ქვეყნის ლიდერებს საიმისოდ, ამის მიღწევა რომ შევძლოთ. ზოგადი და უმნიშვნელოვანესი ცნებების გარდა - ისეთების, როგორებიცაა სოციალური სამართალი, უთანასწორობა, ჩვენი, როგორც საზოგადოების, საერთო ინტერესები თუ კოლექტიური სიკეთე - ლაპარაკი უფრო კონკრეტულ თუ უფრო ტექნიკურ საკითხებზეც უნდა დავიწყოთ. მაგალითად, საბიუჯეტო სახსრებზე, მათი ხარჯვის მართებულ გზებზე, გადასახადების სამართლიან ფორმებზე, ეკონომიკურ სასოწარკვეთაში მცხოვრები ადამიანების ყოფის შემსუბუქების კონკრეტულ მექანიზმებზე. ამ დისკუსიის დაწყებისთვის კი ეს წიგნი შესაძლოა მართლა შეუცვლელი მნიშვნელობის იყოს.
ხელისუფლებების ცვლილების და „სამართლიანობის აღდგენის“ შესახებ ომახიანი ლოზუნგების ფონზე 2013 წელს ჩვენი უამრავი თანამოქალაქე კვლავ სიღატაკეში და ეკონომიკურ სასოწარკვეთაში ხვდება. მათ - დევნილებს, პენსიონერებს, მუშებს, უსახლკაროებს, უმუშევრებს, ობლებს, ვეტერანებს, შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე ადამიანებს - ქვეყნის ცხოვრებაში ჩართვისთვის არც რესურსი აქვთ და არც შესაძლებლობა. და სანამ ამდენი ადამიანი გარიყული რჩება, ჩვენი, როგორც საზოგადოების წინსვლაზე განცხადებები განცხადებებადვე დარჩება. თანაც ფასადურ, გულგრილ და ფარისევლურ განცხადებებად.