ჯერ იყო დანტე და შემდეგ - იტალიური ენა!
ჯერ იყო დანტე და შემდეგ - იტალია!
ჯერ იყო დანტე და შემდეგ - იტალიელები!
დანტეს გადაწყვეტილება, დაეწერა საკრალური პოემა იმ დიალექტზე, რომელიც ზეპირ ურთიერთობაში გამოიყენებოდა, იყო იმ დროისათვის არნახული სიმამაცის მაგალითი და შემდგომში გახდება უზადო საჩუქარი იტალიელი ერისთვის. დანტე ალიგიერი იქნება ის, ვინც იტალიელებს აჩუქებს ენას - ერის ამ ყველაზე აშკარა განსხეულებას. თუმცა „ღვთაებრივი კომედიის“ დაწერას და იტალიელი ერის გაჩენას თითქმის ექვსი საუკუნე დააშორებს ერთმანეთისგან... ამას ზუსტად შეამჩნევს ვიქტორ ჰიუგო, ეპოქის ყურადღებიანი დამკვირვებელი. 1865 წლის მაისში ვიქტორ ჰიუგო ფლორენციის მერის მიერ მიწვეული იქნება ეროვნულ ზეიმზე. ამ დღეს მთელი იტალია ზეიმობდა ორ მნიშვნელოვან თარიღს: დანტეს დაბადების 600 წელს და ქალაქ ფლორენციის გაერთიანებული იტალიის დედაქალაქად გამოცხადებას (რომი მხოლოდ 1870 წელს გახდება იტალიის ნაწილი). „ამ ერს სურს ჰქონდეს იგივე ასაკი, რაც ამ პოეტს. არაფერია ამაზე უფრო გულის ამაჩუყებელი“ - დაწერს დაკვირვებული ფრანგი მწერალი ზეიმის შემდეგ.
ზოგიერთი ისტორიკოსის აზრით, სახელი დანტე არის შემოკლებული ვარიანტი Durante-სი, რაც შეიძლება ვთარგმნოთ როგორც „ვინც (დროში) გასტანს“ ან „ვინც (დროში) გაძლებს“ - ძნელია მოიფიქრო უფრო წინასწარმეტყველური სახელი ადამიანისათვის, რომლის პოეზიაც მარადიულობის ეკვივალენტი გახდა. სხვათა შორის, დანტე თავის პოემას უბრალოდ „კომედიას“ უწოდებს. თუმცა სულ მალე ნაწარმოები ისეთი პოპულარული გახდება მთელ ევროპაში (ინგლისურად და ფრანგულად პოეტის გარდაცვალებიდან სულ რამდენიმე ათეულ წელში იქნება ნათარგმნი), რომ XVI საუკუნეში მას ზედსართავ „ღვთაებრივს“ დაუმატებენ.
დანტე იქნება ასევე ერთი იმ სამი მწერალთაგანი, - მაკიაველისა და კაფკას გვერდით, - რომლის საკუთარი სახელიც ზედსართავი სახელი გახდება და რომელსაც აპოკალიფსური სიტუაციის აღწერისას დღემდე იყენებენ მსოფლიოს ყველა კუთხე-კუნჭულში.
„დანტე წარმოადგენს იტალიის ისტორიის უდიდეს ნაწილს და ამ ყველაზე გენიალური იტალიელის ცხოვრებაზე საუბარი ათავისუფლებს ადამიანს ტვირთისგან, ისაუბროს იტალიელი ერის მთელი ისტორიის შესახებ“ - დაწერს 1839 წელს ჩეზარე ბალბო, დანტეს ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი ბიოგრაფი. და იტალიაში მართლაც რომ ყველაფერი დანტეთი იწყება და დანტეთი მთავრდება. ამ ქვეყანაში პილიგრიმობისას (იტალიაში მოგზაურობას სხვა სახელს ვერ დაარქმევთ), დანტეს ყველა ნაბიჯზე კითხულობთ, მის პროფილს ყველა კუნჭულში ხედავთ და თუ გაგიმართლათ, ქუჩაში შეიძლება ღვთაებრივი კომედიის სტროფებიც კი გაიგონოთ. დიახ, სეირნობისას არც ის გაგიკვირდეთ, თუ უცბად ერთ-ერთ მოედანზე გადააწყდებით რობერტო ბენინის, რომელიც აღტაცებული გამვლელების წინაშე ღვთაებრივ კომედიას დეკლამირებს (გადაჰყრიხართ თბილისის ქუჩებში ადამიანს, რომელიც რუსთაველის მხატვრული კითხვით იყოს დაკავებული?).
მე თვითონ ბენინის არასდროს გადავყრივარ, თუმცა არანაკლებად ნიშანდობლივი ფენომენის მომსწრე გავხდი პარიზში: თხუთმეტიოდე წლის წინ გავიცანი ხელოსნების ჯგუფი ფლორენციიდან, რომელიც საფრანგეთის დედაქალაქში დეკორაციების ასაწყობად იყო ჩამოსული. ერთი შეხედვით ძალიან ვულგარული ხალხი იყო, რომელიც ყოველ მეორე წინადადებას porca Madonna-ს (ანალოგი ქართული გამოთქმისა „ჩემი დედას შევ...“) აყოლებდა. მაგრამ როცა ეს ხელოსნები სადილისას, ერთი ჭიქა ღვინის დალევის შემდეგ, რიგ-რიგობით, დანტეს დეკლამირებას იწყებდნენ, შთაბეჭდილება იქმნებოდა, თითქოს „ღვთაებრივ კომედიას“ თვით ვიტორიო გასმანი კითხულობდა (და ბევრი ქართველი იცით, ვინც ვეფხისტყაოსანი ზეპირად იცის?).
იტალიამ გადაწყვიტა, რომ ამიერიდან 25 მარტი იქნება Dantedì - დანტესადმი მიძღვნილი დღე. და ყველაზე დიდი იტალიელის გარდაცვალების 700 წლის აღსანიშნად ფლორენციაში (ქალაქში, რომლიდანაც დანტე 1302 წელს გააძევეს), გაიხსნება იტალიური ენის მუზეუმი. ის, რომ ენა გახდეს დროებითი გამოფენის საგანი - ამის მაგალითი მრავალია. ის რომ მთელი მუზეუმი ენას მიეძღვნას - ამაზე ოცნება მხოლოდ სიზმარში თუ შეიძლება (იქნებ საქართველოსაც ეცადა ფლორენციისგან მაგალითი აეღო? სხვათა შორის, ბრაზილიაში, სან-პაულუში, არსებობდა პორტუგალიური ენის მუზეუმი, რომელიც 2015 წელს ხანძარმა შეიწირა). იტალიური ენის მუზეუმის პროექტის კოორდინატორია ლუკა სერიანი, იტალიელი აკაკი შანიძე და დანტე ალიგიერის საზოგადოების ვიცე-პრეზიდენტი. ენის მუზეუმი გაიხსნება ყოფილ მონასტერში, რომელიც სანტა მარია ნოველას ბაზილიკას მიეკუთვნება. ადგილი შემთხვევით არ არის შერჩეული. სანტა მარია ნოველას ბაზილიკას ამშვენებს მეთოთხმეტე საუკუნის ფრესკები, რომლებზეც გამოხატულია როგორც დანტეს პორტრეტი, ისე ჯოჯოხეთი და სამოთხე, როგორც ეს ღვთაებრივ კომედიაშია აღწერილი.
დღეს „ღვთაებრივი კომედიის“ კითხვისას ადამიანს შეიძლება გაუჩნდეს კითხვა: როგორ ავხსნათ ღვთაებრივი კომედიის უნივერსალობა? როგორ ავხსნათ შვიდი საუკუნის წინ შექმნილი ამ ტილოს კოსმიურობა? იმ ტილოსი, რომელიც ნაქსოვია ისეთი ძაფებით, როგორიცაა ბუნდოვანი ალუზიები იმდროინდელ პოლიტიკურ კონფლიქტებზე, თეოლოგიურ დებატებსა თუ ეზოტერულ სპეკულაციებზე? რა განგებით მოახერხა თვით დანტემ (რომელიც ფლორენციის პოლიტიკურ ცხოვრებაში ასე ღრმად და მტკივნეულად იყო ჩათრეული), მოეხდინა დღევანდელი დღისათვის აბსოლუტურად უინტერესო მოვლენების ისე გარდაქმნა, რომ ყველასთვის მომაჯადოებელ და ღვთაებრივ სტროფებად ექცია? ამის გასაგებად ახალბედა მკითხველს ნამდვილად დაეხმარება ოსიპ მანდელშტამის „საუბარი დანტეზე“, წიგნი, რომელიც თვით იტალიელი დანტოლოგების აზრით, ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწარმოებია ალიგიერის პოეზიაზე.
და მაინც, რატომ არის დანტე უნივერსალური? ალბათ საუკუნიდან საუკუნემდე მისი უნივერსალობა ფერს იცვლის, ალბათ ყველა ეპოქას თავისი დანტე უყვარს. შატობრიანი თუ ღვთაებრივ კომედიაში ქრისტიანობის უმაღლეს გამოვლენას ხედავდა, მეოცე საუკუნის პოეტები ძირითადად მისი terza rima-თი იყვნენ მოხიბლული... საინტერესოა, XXI საუკუნე რას დაინახავს „ღვთაებრივ კომედიაში“...