27 იანვარი გერმანიაში ჰოლოკოსტის ხსოვნის დღედ აღინიშნება. „ჰოლოკოსკი“ ძველი ბერძნული სიტყვაა და ის „სრულად დაწვას“ ნიშნავს. ამ ტერმინის პარალელურად ებრაული ტერმინი „შოაც“ („უკეთურება“) გამოიყენება იმ მოვლენის აღსანიშნავად, რომლის ავტორიც გერმანული ნაციზმია. ერთმა ხალხმა, ერთმა ნაციამ არათუ მხოლოდ სხვა ხალხები, არამედ თავისი ერთი ნაწილიც „არასრულფასოვნად“, საკუთარი თავის უღირსად, „ანტისხეულად“ გამოაცხადა და მას სიცოცხლის უფლება ჩამოართვა. ასეთები აღმოჩდნენ, პირველ რიგში, ებრაელები, რომელთაგანაც დაახლოებით 6 მილიონი ადამიანი ჰოლოკოსტს ემსხვერპლა. აგრეთვე ბოშები, ჰომოსექსუალები, კომუნისტები, სოციალ-დემოკრატები, უნარშეზღუდული ადამიანები, კრიტიკულად მოაზროვნეები, რომლებიც რეჟიმთან დაპირისპირებას ბედავდნენ, - ერთი სიტყვით, ყველა, ვინც ნაცისტთა „აღმატებული არიული რასის“ გარეგნულ თუ სააზროვნო სტერეოტიპებში არ ჯდებოდა. თუმცა კი ამის შესახებ გერმანიაც და მთელი მსოფლიოც ოფიციალურად მას შემდეგ ალაპარაკდა, როდესაც 1945 წლის 27 იანვარს საბჭოთა ჯარმა ამჟამად პოლონეთის ტერიტორიაზე მდებარე ყველაზე დიდი საკონცენტრაციო ბანაკი – ოსვენციმი (გერმანულად – „აუშვიცი“) დაიკავა. აქედან მოყოლებული ოსვენციმი არაადამიანურობისა და სიმხეცის სიმბოლოდაა ქცეული, რადგანაც ისინი ადამიანურობის იმ განსაზღვრებაში აღარ თავსდება, რომელიც დასავლურმა, ყველაზე მეტად კი სწორედ თავად გერმანულმა აზროვნებამ შექმნა. მარტო ოსვენციმში ერთ მილიონზე მეტი ადამიანი იქნა მოკლული.
ამ ბანაკში „მოღვაწეობდა“ გერმანელი ექიმი იოზეფ მენგელე, რომელიც, მისი აზრით, „ანომალიებისგან“ თავისუფალი, უმაღლესი რასის ადამიანის გამოსაყვანად ცოცხალ ადამიანებზე ატარებდა სასიკვდილო ექსპერიმენტებს და მხოლოდ მისი ცდებისათვის 40 ათასი ადამიანი მოიკლა. გერმანულმა ნაციზმმა შექმნა მასობრივი მკვლელობის მთელი ინდუსტრია, რომლის მსგავსი არც მანამდე და არც მას შემდეგ კაცობრიობის ისტორიაში არ ყოფილა. ხაზი მინდა გავუსვა იმას, რომ საქმე არა მხოლოდ დაღუპულთა რაოდენობას ეხება, არამედ სრულიად რაციონალურ, გერმანული სიზუსტითა და პედანტურობით გამოთვლილ სიკვდილის ინდუსტრიას, რომელიც ადამიანების დახოცვის ეფექტიანობასა და რენტაბელურობას ემსახურებოდა. მაგალითად, გამოთვალეს, რომ „გაზის კამერა“ ბევრად უფრო ეკონომიურია, ვიდრე ადამიანების დახვრეტა ან ჩამოხრჩობა: დახარჯული მომწამლავი გაზის ღირებულება კი ბევრად იაფია, ვიდრე დახვრეტის შემთხვევაში გამოყენებული ტყვიების საფასური. თანაც ასე ერთბაშად რამოდენიმე ათეული ადამიანი იხოცება. უფრო ძვირი ჯდებოდა გვამების ლიკვიდაცია, რისთვისაც საკონცენტრაციო ბანაკებში ძირითადად კრემატორიუმებს იყენებდნენ. ასეთ არაეკონომიურ ხარჯვასაც რაციონალური ახსნა მოეძებნება: პირველ რიგში, კრემაცია ყველაზე „სუფთა“ და ჰიგიენური მეთოდია, რომლითაც შეიძლება გვამის ხრწნის შედეგად წარმოშობილი ინფექციებისგან თავის დაცვა. თუმცა ასეთი პრაგმატიკის პარალელურად, შეიძლება პარადოქსულადაც კი გამოიყურებოდეს, მაგრამ ნაციონალ-სოციალისტებს საკუთარი ბარბაროსობა სრულიად გაცნობიერებული ჰყონდათ, მათ ზუსტად იცოდნენ, რასაც სჩადიოდნენ და ამიტომაც ისინი კვალის წაშლასაც ცდილობდნენ. შესაბამისად, 1945 წლამდე გერმანიაში საკონცენტრაციო ბანაკებსა და იქ ჩატარებულ სისასტიკეებზე არავინ ლაპარაკობდა. ომის დამთავრებისა და გერმანიის კაპიტულაციის შემდეგ გერმანელთა აბსოლუტური უმრავლესობა აცხადებდა - „ჩვენ ამის შესახებ არაფერი არ ვიცოდითო.“ უმცირესი ნაწილი კი აღიარებდა, რომ ამის არცოდნა შეუძლებელი იყო, თუნდაც იმიტომ, რომ მთელი გერმანია კრემატორიუმებიდან წამოსული დამწვარი ხორცის სუნით ყარდა.
იტალიელი მწერალი პრიმო ლევი იმ მცირერიცხოვან ადამიანებს მიეკუთვნებოდა, რომლებმაც ოსვენციმი ცოცხლებმა დატოვეს, ხოლო მოგვიანებით ევროპულ ლიტერატურაში ჰოლოკოსტის ჟანრი შექმნეს. ლევი ერთ უცნაურად შემზარავ ფაქტს აღწერს: როდესაც საკონცენტრაციო ბანაკებიდან მატარებლებით დახოცილთა ტანსაცმელი თუ სხვა პირადი ნივთები გერმანიის ქალაქებში ჩამოჰქონდათ, მოსახლეობა წესრიგის სრული დაცვით რიგში დგებოდა და პატიოსნად ელოდა საკუთარი „ჰუმანიტარული დახმარების“ მიღებას. ადამიანები „ცივილიზებულებად“ რჩებოდნენ, წესრიგისა და სამართლიანობის პრინციპებსაც იცავდნენ საკუთარი გარეგნული ქცევით. ამავე დროს კი არ ფიქრობდნენ იმ ფაქტის დანაშაულებრიობასა და უსამართლობაზე, რომლის საფუძველზეც მათ მოკლულთა ნივთები და ქონება გადაეცემოდათ.
მეორე მსოფლიო ომის დამთავრებისა და ნიურნბერგის პროცესის შემდეგ, როდესაც ჰოლოკოსტს კაცობრიობისა და ადამიანურობის წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაული ეწოდა, არაერთხელ გაისმა ერთი სრულიად რიტორიკული შეკითხვა, რომელსაც დღესაც ხშირად გაიგონებთ: „როგორ იყო შესაძლებელი, რომ კანტის, ბეთჰოვენის, გოეთესა და სხვა მრავალ ჰუმანისტთა ერმა ასეთი საშინელება ჩაიდინა?“ ჰოლოკოსტმა სწორედ ამგვარი წარმოდგენა დააყენა ეჭვქვეშ: რამდენად მართებულია ნაციონალ-სოციალიზმის შემდეგ ტერმინ „კულტურული ნაციის“ არსებობა? არის კი კულტურა, რომელიც ცალკეული ინდივიდების მიერ იქმნება, საყოველთაო-ეროვნული საკუთრება?
1949 წელს გერმანელმა ფილოსოფოსმა თეოდორ ადორნომ ალბათ თავისი ყველაზე ცნობილი ფრაზა თქვა: „აუშვიცის შემდეგ ლექსის წერა ბარბაროსული საქციელია“. ადორნოს ამ სიტყვების ადრესატად კი მიჩნეულ იქნა XX საუკუნის ერთ-ერთი უდიდესი გერმანულენოვანი პოეტის, პაულ ცელანის 1947 წელს გამოქვეყნებული ლექსი „სიკვდილის ფუგა“, რომელიც გამოქვეყნებისთანავე ჰოლოკოსტის ყველაზე ცნობილ პოეტურ სიმბოლოდ იქცა. ადორნოს მიაჩნდა, რომ ოსვენციმის შემზარაობის ლექსის ენით გადმოცემა შეუძლებელია. ცელანისთვის კი, რომელმაც საკონცენტრაციო ბანაკში მშობლები დაკარგა და თავადაც შემთხვევით გადაურჩა სიკვდილს, პოეზია სწორედაც რომ ის ენა იყო, რომელიც ყველანაირ დოკუმენტურ ისტორიაზე უფრო მეტი სიზუსტით არეკლავდა განცდილ სისასტიკეს. „სიკვდილის ფუგა“ პაულ ცელანმა საკონცენტრაციო ბანაკში დაწერა. ამ ლექსის ერთმა სტრიქონმა – „სიკვდილი ოსტატია გერმანიიდან მისი თვალი არის ცისფერი“ – პოეტური დაღი დაასვა გერმანულ ენასაც და მასზე მოლაპარაკე ადამიანთა სახეებს.
ამ ბანაკში „მოღვაწეობდა“ გერმანელი ექიმი იოზეფ მენგელე, რომელიც, მისი აზრით, „ანომალიებისგან“ თავისუფალი, უმაღლესი რასის ადამიანის გამოსაყვანად ცოცხალ ადამიანებზე ატარებდა სასიკვდილო ექსპერიმენტებს და მხოლოდ მისი ცდებისათვის 40 ათასი ადამიანი მოიკლა. გერმანულმა ნაციზმმა შექმნა მასობრივი მკვლელობის მთელი ინდუსტრია, რომლის მსგავსი არც მანამდე და არც მას შემდეგ კაცობრიობის ისტორიაში არ ყოფილა. ხაზი მინდა გავუსვა იმას, რომ საქმე არა მხოლოდ დაღუპულთა რაოდენობას ეხება, არამედ სრულიად რაციონალურ, გერმანული სიზუსტითა და პედანტურობით გამოთვლილ სიკვდილის ინდუსტრიას, რომელიც ადამიანების დახოცვის ეფექტიანობასა და რენტაბელურობას ემსახურებოდა. მაგალითად, გამოთვალეს, რომ „გაზის კამერა“ ბევრად უფრო ეკონომიურია, ვიდრე ადამიანების დახვრეტა ან ჩამოხრჩობა: დახარჯული მომწამლავი გაზის ღირებულება კი ბევრად იაფია, ვიდრე დახვრეტის შემთხვევაში გამოყენებული ტყვიების საფასური. თანაც ასე ერთბაშად რამოდენიმე ათეული ადამიანი იხოცება. უფრო ძვირი ჯდებოდა გვამების ლიკვიდაცია, რისთვისაც საკონცენტრაციო ბანაკებში ძირითადად კრემატორიუმებს იყენებდნენ. ასეთ არაეკონომიურ ხარჯვასაც რაციონალური ახსნა მოეძებნება: პირველ რიგში, კრემაცია ყველაზე „სუფთა“ და ჰიგიენური მეთოდია, რომლითაც შეიძლება გვამის ხრწნის შედეგად წარმოშობილი ინფექციებისგან თავის დაცვა. თუმცა ასეთი პრაგმატიკის პარალელურად, შეიძლება პარადოქსულადაც კი გამოიყურებოდეს, მაგრამ ნაციონალ-სოციალისტებს საკუთარი ბარბაროსობა სრულიად გაცნობიერებული ჰყონდათ, მათ ზუსტად იცოდნენ, რასაც სჩადიოდნენ და ამიტომაც ისინი კვალის წაშლასაც ცდილობდნენ. შესაბამისად, 1945 წლამდე გერმანიაში საკონცენტრაციო ბანაკებსა და იქ ჩატარებულ სისასტიკეებზე არავინ ლაპარაკობდა. ომის დამთავრებისა და გერმანიის კაპიტულაციის შემდეგ გერმანელთა აბსოლუტური უმრავლესობა აცხადებდა - „ჩვენ ამის შესახებ არაფერი არ ვიცოდითო.“ უმცირესი ნაწილი კი აღიარებდა, რომ ამის არცოდნა შეუძლებელი იყო, თუნდაც იმიტომ, რომ მთელი გერმანია კრემატორიუმებიდან წამოსული დამწვარი ხორცის სუნით ყარდა.
იტალიელი მწერალი პრიმო ლევი იმ მცირერიცხოვან ადამიანებს მიეკუთვნებოდა, რომლებმაც ოსვენციმი ცოცხლებმა დატოვეს, ხოლო მოგვიანებით ევროპულ ლიტერატურაში ჰოლოკოსტის ჟანრი შექმნეს. ლევი ერთ უცნაურად შემზარავ ფაქტს აღწერს: როდესაც საკონცენტრაციო ბანაკებიდან მატარებლებით დახოცილთა ტანსაცმელი თუ სხვა პირადი ნივთები გერმანიის ქალაქებში ჩამოჰქონდათ, მოსახლეობა წესრიგის სრული დაცვით რიგში დგებოდა და პატიოსნად ელოდა საკუთარი „ჰუმანიტარული დახმარების“ მიღებას. ადამიანები „ცივილიზებულებად“ რჩებოდნენ, წესრიგისა და სამართლიანობის პრინციპებსაც იცავდნენ საკუთარი გარეგნული ქცევით. ამავე დროს კი არ ფიქრობდნენ იმ ფაქტის დანაშაულებრიობასა და უსამართლობაზე, რომლის საფუძველზეც მათ მოკლულთა ნივთები და ქონება გადაეცემოდათ.
მეორე მსოფლიო ომის დამთავრებისა და ნიურნბერგის პროცესის შემდეგ, როდესაც ჰოლოკოსტს კაცობრიობისა და ადამიანურობის წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაული ეწოდა, არაერთხელ გაისმა ერთი სრულიად რიტორიკული შეკითხვა, რომელსაც დღესაც ხშირად გაიგონებთ: „როგორ იყო შესაძლებელი, რომ კანტის, ბეთჰოვენის, გოეთესა და სხვა მრავალ ჰუმანისტთა ერმა ასეთი საშინელება ჩაიდინა?“ ჰოლოკოსტმა სწორედ ამგვარი წარმოდგენა დააყენა ეჭვქვეშ: რამდენად მართებულია ნაციონალ-სოციალიზმის შემდეგ ტერმინ „კულტურული ნაციის“ არსებობა? არის კი კულტურა, რომელიც ცალკეული ინდივიდების მიერ იქმნება, საყოველთაო-ეროვნული საკუთრება?
1949 წელს გერმანელმა ფილოსოფოსმა თეოდორ ადორნომ ალბათ თავისი ყველაზე ცნობილი ფრაზა თქვა: „აუშვიცის შემდეგ ლექსის წერა ბარბაროსული საქციელია“. ადორნოს ამ სიტყვების ადრესატად კი მიჩნეულ იქნა XX საუკუნის ერთ-ერთი უდიდესი გერმანულენოვანი პოეტის, პაულ ცელანის 1947 წელს გამოქვეყნებული ლექსი „სიკვდილის ფუგა“, რომელიც გამოქვეყნებისთანავე ჰოლოკოსტის ყველაზე ცნობილ პოეტურ სიმბოლოდ იქცა. ადორნოს მიაჩნდა, რომ ოსვენციმის შემზარაობის ლექსის ენით გადმოცემა შეუძლებელია. ცელანისთვის კი, რომელმაც საკონცენტრაციო ბანაკში მშობლები დაკარგა და თავადაც შემთხვევით გადაურჩა სიკვდილს, პოეზია სწორედაც რომ ის ენა იყო, რომელიც ყველანაირ დოკუმენტურ ისტორიაზე უფრო მეტი სიზუსტით არეკლავდა განცდილ სისასტიკეს. „სიკვდილის ფუგა“ პაულ ცელანმა საკონცენტრაციო ბანაკში დაწერა. ამ ლექსის ერთმა სტრიქონმა – „სიკვდილი ოსტატია გერმანიიდან მისი თვალი არის ცისფერი“ – პოეტური დაღი დაასვა გერმანულ ენასაც და მასზე მოლაპარაკე ადამიანთა სახეებს.