9 დეკემბრის „წითელი ზონა“ ინტერპრეტაციის თემას და მის ზოგადკულტურულ თუ კონკრეტულად ქართული კულტურისათვის მნიშვნელობას მიეძღვნა. ვინც ვერ შეძლო ამ გადაცემის პირდაპირ ეთერში ნახვა, შემიძლია მხოლოდ ვურჩიო, მის ვიდეოჩანაწერს მაინც გაეცნოს. აქვე მინდა ყურადღება გავამახვილო გადაცემაში დასმულ ერთ კითხვაზე, რომელიც დაახლოებით ასე შეიძლება ჩამოყალიბდეს: რატომ არ ხდება არაფერი ქართულ კულტურაში? ან რატომ არ იქმნება არაფერი ღირებული და არალოკალური, ანუ რომლის ღირებულებითი რადიუსი საქართველოს ფარგლებსაც შეიძლება გასცდეს?
გადაცემის სტუმარმა გიგა ზედანიამ თქვა, რომ მას ამ კითხვაზე ერთმნიშვნელოვანი პასუხი არ გააჩნია. ალბათ შეუძლებელიცაა არათუ სპონტანურად, არამედ თუნდაც ხანგრძლივი და საფუძვლიანი კვლევის შედეგადაც კი, ერთი ამომწურავი პასუხის პოვნა, მით უმეტეს, რომ ამგვარი მცდელობები ყოველთვის ინტერპრეტაციას, ანუ საზრისების მოძიებას ან შექმნას გულისხმობს. ამისი პრეტენზია არც მე მაქვს და შევეცდები ორიოდე სიტყვით მხოლოდ იმით შემოვიფარგლო, რაც ზედაპირზეც კი თვალშისაცემად მეჩვენება.
ჩემი აზრით, თანამედროვე ქართული კულტურა არც ცუდია, არც კარგი – ის, უბრალოდ, არ არსებობს. არსებობენ ცალკეული მწერლები, მხატვრები, მუსიკოსები, მსახიობები, მეცნიერები, არქიტექტორები, კრიტიკოსები, ანუ ისინი, ვისაც პირობითად „კულტურის მუშაკები“ ეწოდებათ, მაგრამ არა თავად კულტურა, რომლის რეპრეზენტაციაც მათ აწმყოში შეეძლებოდათ. უფრო მეტიც, იწერება წიგნები, იდგმება სპექტაკლები, იმართება კონცერტები, გამოფენები, მაგრამ არ არსებობს კონტექსტი, რომელიც ცალკეულ მოვლენებსა თუ ფაქტებს კულტურად გააერთიანებდა.
რას ნიშნავს კულტურული კონტექსტის არარსებობა? კულტურა, უპირველეს ყოვლისა, გულისხმობს კულტურული გარემოს არსებობას - ისეთი სივრცისა, რომელშიც სიმბოლური კომუნიკაციაა შესაძლებელი. კულტურა სიმბოლოებით, ალეგორიებით, მეტაფორებით კომუნიკაციაა, რომელთა მეშვეობითაც ისევ სიმბოლური ფორმები წარმოიქმნება ან ინგრევა. ინტერპრეტაცია, როგორც საზრისმბადი საშუალება, ნიშნავს სიმბოლური ფორმების არა მხოლოდ გაგებას, არამედ კულტურულ სივრცეში, სიმბოლური კომუნიკაციის მიმოქცევაში მათ შემოტანას. ესა თუ ის სიმბოლური ფორმა გაგებას ან აღქმას მაშინ ექვემდებარება, როცა არსებობს კონტექსტი.
როდესაც კულტურაზე ნაციონალური ნიშნით ვსაუბრობთ, მხედველობაში გვაქვს არა ზოგადად კულტურა, არამედ მისი ის თავისებური ნიშნები, რომელთა წარმომავლობის არეალი გეოგრაფიულია და კონკრეტულ ქვეყანას უკავშირდება. ამ სპეციფიკური ნიშნის დანახვა შესაძლებელია მხოლოდ კონტექსტში, რომელშიც სხვადასხვა წარმომავლობის ნიშნები ერთად იყრის თავს და, ამდენად, მათი შედარებაც შესაძლებელი ხდება. კონტექსტები კი არა მხოლოდ დროში, არამედ სივრცეშიცაა მოცემული. ამიტომაც შეიძლება არსებობდეს დასავლური და აღმოსავლური, ქრისტიანული და ისლამური, თანამედროვე და ისტორიული კულტურები, რაც გარკვეული კონტექსტების არსებობაზე მიუთითებს. კულტურული კონტექსტი ცალკეული ნიშნების რეპრეზენტაციის, მათი წარმოჩენისა და აღქმის პირობაა.
ამ კუთხით თუ შევხედავთ, ქართული კულტურის დამახასიათებელი ნიშანი საკუთარი კონტექსტის არქონაა, რაც იმას ნიშნავს, რომ ის მუდამ სხვის – რომელიმე დიდ კულტურულ – კონტექსტში ყოფნას საჭიროებს, რომელიც მას თავის ადგილსაც მიუჩენს, საკვებითაც მოამარაგებს და საკუთარი თავის გამოჩენისა თუ დამკვიდრების საშუალებასაც მისცემს. ისტორიულად საქართველო მისივე დიდი მეზობელი ქვეყნების კულტურათა არეალში იმყოფებოდა, მათგან მიღებული საკვებითაც იკვებებოდა და მათსავე კონტექსტებში ეძლეოდა საკუთარი კულტურის ინსცენირების საშუალება. სამაგალითოდ შეიძლება გავიხსენოთ თანამედროვეობასთან დროში ყველაზე ახლო მყოფი რუსული და საბჭოთა კულტურული კონტექსტები, რომელთა რუდიმენტებიც ერთადერთია თანამედროვე საქართველოში, კულტურა ან მისი ნაშთი მაინც რომ შეიძლება ეწოდოს.
მე-19 საუკუნის დასაწყისიდან მოყოლებული, საქართველოსათვის რუსეთი არა მხოლოდ დასავლურ კულტურასთან დამაკავშირებელი ხიდია, არამედ თავად იმ ახალი ქართული კულტურული იდენტობის – „ტურფა“ და „მზიური“ საქართველოს შემქმნელიც, თავისი ულამაზესი ბუნებითა და ადამიანებით თუ უძველესი კულტურითა და სტუმართმოყვარეობით. საბჭოთა ხანაში ამას დაემატა ქართული მეცნიერება, თეატრი, კინო, მხატვრობა თუ ფეხბურთი, და მოჭადრაკე ქალები...
რუსული-საბჭოთა კონტექსტი ქართულ კულტურას აძლევდა არა მხოლოდ თვითრეალიზებისა და განვითარების, არამედ კიდევ უფრო ფართო ასპარეზზე გასვლის საშუალებასაც, როგორც ამ დიდი კულტურის შემადგენელი ნაწილისას და საქართველო, როგორც პოსტსაბჭოთა თუ პოსტტოტალიტარული ქვეყანა, დღესაც ამ ინერციით ახერხებს უახლესი ისტორიით დაინტერესებულთა ყურადღების მიპყრობას. მაგრამ საბჭოთა კავშირის დაშლასთან ერთად ის კონტექსტიც გაქრა, რომელიც საქართველოს კულტურული იდენტობის შინაარსს შესძენდა. ქართული კულტურა იქცა აღარარსებული ცენტრის პერიფერიად, სადაც ის უკვე კონტექსტგამოცლილი და საზრისმოკლებული სტერეოტიპების რეპრეზენტაციას ცდილობს თავისი საუკეთესოობის მტკიცებითა თუ ჩოხა-ახალუხში პატრიოტული ლექსების კითხვით, რაც მას საკუთარი თავისვე კარიკატურად აქცევს.
რამდენადაც ქართულ კულტურას საზრისების შექმნის საკუთარი გამოცდილება არ გააჩნია, მან ისინი ასევე გარედან უნდა მიიღოს მზა სახით და შემდეგ თარგმნოს საკუთარ ენაზე. ეს თვისება სტაბილურად უცვლელი ზედაპირულობითაც გამოიხატება, რის გამოც მასში შემთხვევით მოხვედრილ უცხო და უცნობ ელემენტს ქართულ კულტურაზე არანაირი გავლენის მოხდენა არ შეუძლია – არც გამამდიდრებლისა და არც დამანგრეველ-გადაფასებითისა.
მახსენდება ერთი ანეკდოტი: 1965 წლამდე საბჭოთა კავშირში ფრანც კაფკა აკრძალული ავტორი იყო და მიიჩნეოდა, რომ კაფკას არაჰეროიკულ და პესიმისტურ სამყაროს უარყოფითი ზეგავლენა შეეძლო მოეხდინა იმედიანი, ნათელი მომავლის მშენებელ საბჭოთა ხალხზე. ამიტომაც ის არც ითარგმნებოდა და არც ისწავლებოდა. ერთადერთი გამონაკლისი საქართველო იყო, სადაც კაფკას პირველი ქართული თარგმანები უკვე 50-იან წლებში გამოჩნდა. ასეთი გამონაკლისი საბჭოთა ცენზურის პასუხისმგებელ პირს იმით დაუსაბუთებია, რომ ქართველები კაფკას რომ წაიკითხავენ, წიგნს დახურავენ და მის სადღეგრძელოს დალევენ და ყველაფერიც ამით დამთავრდებაო.
კულტურული ნგრევა, რომელიც საქართველოში დამოუკიდებლობის მოპოვებისთანავე დაიწყო, არც შინაგანი ტრანსფორმაციის შედეგი იყო და არც იმდენად ახალი კულტურული იდენტობის შექმნის იდეით მოტივირებული, რამდენადაც კულტურული კონტექსტის დაკარგვით გამოწვეულ აფექტურ ქმედებებს უფრო ჰგავდა. საზღვრებგახსნილი და დამოუკიდებლად, მაგრამ უკონტექსტოდ დარჩენილი, კიდევ უფრო მეტად ჩაიკეტა და ლოკალური გახდა, რომელიც საკუთარი თავისთვისაც კი აღარაა საინტერესო თუ მიმზიდველი. ამიტომაც, ყველაზე რთული ამოცანა დღეს ისეთი კონტექსტების პოვნა მგონია, რომელიც მას ლოკალურობიდან გამოიყვანდა და საკუთარ თავსაც ისეთი კუთხიდან დაანახვებდა, როგორიც ორსაუკუნოვანი თვითტკბობის ტრადიციიდან მისთვის უცნობია.
გადაცემის სტუმარმა გიგა ზედანიამ თქვა, რომ მას ამ კითხვაზე ერთმნიშვნელოვანი პასუხი არ გააჩნია. ალბათ შეუძლებელიცაა არათუ სპონტანურად, არამედ თუნდაც ხანგრძლივი და საფუძვლიანი კვლევის შედეგადაც კი, ერთი ამომწურავი პასუხის პოვნა, მით უმეტეს, რომ ამგვარი მცდელობები ყოველთვის ინტერპრეტაციას, ანუ საზრისების მოძიებას ან შექმნას გულისხმობს. ამისი პრეტენზია არც მე მაქვს და შევეცდები ორიოდე სიტყვით მხოლოდ იმით შემოვიფარგლო, რაც ზედაპირზეც კი თვალშისაცემად მეჩვენება.
ჩემი აზრით, თანამედროვე ქართული კულტურა არც ცუდია, არც კარგი – ის, უბრალოდ, არ არსებობს. არსებობენ ცალკეული მწერლები, მხატვრები, მუსიკოსები, მსახიობები, მეცნიერები, არქიტექტორები, კრიტიკოსები, ანუ ისინი, ვისაც პირობითად „კულტურის მუშაკები“ ეწოდებათ, მაგრამ არა თავად კულტურა, რომლის რეპრეზენტაციაც მათ აწმყოში შეეძლებოდათ. უფრო მეტიც, იწერება წიგნები, იდგმება სპექტაკლები, იმართება კონცერტები, გამოფენები, მაგრამ არ არსებობს კონტექსტი, რომელიც ცალკეულ მოვლენებსა თუ ფაქტებს კულტურად გააერთიანებდა.
რას ნიშნავს კულტურული კონტექსტის არარსებობა? კულტურა, უპირველეს ყოვლისა, გულისხმობს კულტურული გარემოს არსებობას - ისეთი სივრცისა, რომელშიც სიმბოლური კომუნიკაციაა შესაძლებელი. კულტურა სიმბოლოებით, ალეგორიებით, მეტაფორებით კომუნიკაციაა, რომელთა მეშვეობითაც ისევ სიმბოლური ფორმები წარმოიქმნება ან ინგრევა. ინტერპრეტაცია, როგორც საზრისმბადი საშუალება, ნიშნავს სიმბოლური ფორმების არა მხოლოდ გაგებას, არამედ კულტურულ სივრცეში, სიმბოლური კომუნიკაციის მიმოქცევაში მათ შემოტანას. ესა თუ ის სიმბოლური ფორმა გაგებას ან აღქმას მაშინ ექვემდებარება, როცა არსებობს კონტექსტი.
როდესაც კულტურაზე ნაციონალური ნიშნით ვსაუბრობთ, მხედველობაში გვაქვს არა ზოგადად კულტურა, არამედ მისი ის თავისებური ნიშნები, რომელთა წარმომავლობის არეალი გეოგრაფიულია და კონკრეტულ ქვეყანას უკავშირდება. ამ სპეციფიკური ნიშნის დანახვა შესაძლებელია მხოლოდ კონტექსტში, რომელშიც სხვადასხვა წარმომავლობის ნიშნები ერთად იყრის თავს და, ამდენად, მათი შედარებაც შესაძლებელი ხდება. კონტექსტები კი არა მხოლოდ დროში, არამედ სივრცეშიცაა მოცემული. ამიტომაც შეიძლება არსებობდეს დასავლური და აღმოსავლური, ქრისტიანული და ისლამური, თანამედროვე და ისტორიული კულტურები, რაც გარკვეული კონტექსტების არსებობაზე მიუთითებს. კულტურული კონტექსტი ცალკეული ნიშნების რეპრეზენტაციის, მათი წარმოჩენისა და აღქმის პირობაა.
ამ კუთხით თუ შევხედავთ, ქართული კულტურის დამახასიათებელი ნიშანი საკუთარი კონტექსტის არქონაა, რაც იმას ნიშნავს, რომ ის მუდამ სხვის – რომელიმე დიდ კულტურულ – კონტექსტში ყოფნას საჭიროებს, რომელიც მას თავის ადგილსაც მიუჩენს, საკვებითაც მოამარაგებს და საკუთარი თავის გამოჩენისა თუ დამკვიდრების საშუალებასაც მისცემს. ისტორიულად საქართველო მისივე დიდი მეზობელი ქვეყნების კულტურათა არეალში იმყოფებოდა, მათგან მიღებული საკვებითაც იკვებებოდა და მათსავე კონტექსტებში ეძლეოდა საკუთარი კულტურის ინსცენირების საშუალება. სამაგალითოდ შეიძლება გავიხსენოთ თანამედროვეობასთან დროში ყველაზე ახლო მყოფი რუსული და საბჭოთა კულტურული კონტექსტები, რომელთა რუდიმენტებიც ერთადერთია თანამედროვე საქართველოში, კულტურა ან მისი ნაშთი მაინც რომ შეიძლება ეწოდოს.
მე-19 საუკუნის დასაწყისიდან მოყოლებული, საქართველოსათვის რუსეთი არა მხოლოდ დასავლურ კულტურასთან დამაკავშირებელი ხიდია, არამედ თავად იმ ახალი ქართული კულტურული იდენტობის – „ტურფა“ და „მზიური“ საქართველოს შემქმნელიც, თავისი ულამაზესი ბუნებითა და ადამიანებით თუ უძველესი კულტურითა და სტუმართმოყვარეობით. საბჭოთა ხანაში ამას დაემატა ქართული მეცნიერება, თეატრი, კინო, მხატვრობა თუ ფეხბურთი, და მოჭადრაკე ქალები...
რუსული-საბჭოთა კონტექსტი ქართულ კულტურას აძლევდა არა მხოლოდ თვითრეალიზებისა და განვითარების, არამედ კიდევ უფრო ფართო ასპარეზზე გასვლის საშუალებასაც, როგორც ამ დიდი კულტურის შემადგენელი ნაწილისას და საქართველო, როგორც პოსტსაბჭოთა თუ პოსტტოტალიტარული ქვეყანა, დღესაც ამ ინერციით ახერხებს უახლესი ისტორიით დაინტერესებულთა ყურადღების მიპყრობას. მაგრამ საბჭოთა კავშირის დაშლასთან ერთად ის კონტექსტიც გაქრა, რომელიც საქართველოს კულტურული იდენტობის შინაარსს შესძენდა. ქართული კულტურა იქცა აღარარსებული ცენტრის პერიფერიად, სადაც ის უკვე კონტექსტგამოცლილი და საზრისმოკლებული სტერეოტიპების რეპრეზენტაციას ცდილობს თავისი საუკეთესოობის მტკიცებითა თუ ჩოხა-ახალუხში პატრიოტული ლექსების კითხვით, რაც მას საკუთარი თავისვე კარიკატურად აქცევს.
რამდენადაც ქართულ კულტურას საზრისების შექმნის საკუთარი გამოცდილება არ გააჩნია, მან ისინი ასევე გარედან უნდა მიიღოს მზა სახით და შემდეგ თარგმნოს საკუთარ ენაზე. ეს თვისება სტაბილურად უცვლელი ზედაპირულობითაც გამოიხატება, რის გამოც მასში შემთხვევით მოხვედრილ უცხო და უცნობ ელემენტს ქართულ კულტურაზე არანაირი გავლენის მოხდენა არ შეუძლია – არც გამამდიდრებლისა და არც დამანგრეველ-გადაფასებითისა.
მახსენდება ერთი ანეკდოტი: 1965 წლამდე საბჭოთა კავშირში ფრანც კაფკა აკრძალული ავტორი იყო და მიიჩნეოდა, რომ კაფკას არაჰეროიკულ და პესიმისტურ სამყაროს უარყოფითი ზეგავლენა შეეძლო მოეხდინა იმედიანი, ნათელი მომავლის მშენებელ საბჭოთა ხალხზე. ამიტომაც ის არც ითარგმნებოდა და არც ისწავლებოდა. ერთადერთი გამონაკლისი საქართველო იყო, სადაც კაფკას პირველი ქართული თარგმანები უკვე 50-იან წლებში გამოჩნდა. ასეთი გამონაკლისი საბჭოთა ცენზურის პასუხისმგებელ პირს იმით დაუსაბუთებია, რომ ქართველები კაფკას რომ წაიკითხავენ, წიგნს დახურავენ და მის სადღეგრძელოს დალევენ და ყველაფერიც ამით დამთავრდებაო.
კულტურული ნგრევა, რომელიც საქართველოში დამოუკიდებლობის მოპოვებისთანავე დაიწყო, არც შინაგანი ტრანსფორმაციის შედეგი იყო და არც იმდენად ახალი კულტურული იდენტობის შექმნის იდეით მოტივირებული, რამდენადაც კულტურული კონტექსტის დაკარგვით გამოწვეულ აფექტურ ქმედებებს უფრო ჰგავდა. საზღვრებგახსნილი და დამოუკიდებლად, მაგრამ უკონტექსტოდ დარჩენილი, კიდევ უფრო მეტად ჩაიკეტა და ლოკალური გახდა, რომელიც საკუთარი თავისთვისაც კი აღარაა საინტერესო თუ მიმზიდველი. ამიტომაც, ყველაზე რთული ამოცანა დღეს ისეთი კონტექსტების პოვნა მგონია, რომელიც მას ლოკალურობიდან გამოიყვანდა და საკუთარ თავსაც ისეთი კუთხიდან დაანახვებდა, როგორიც ორსაუკუნოვანი თვითტკბობის ტრადიციიდან მისთვის უცნობია.