ბლოგები

ლიბერალურ დემოკრატიას ორი ფუნდამენტური ღირებულება უდევს საფუძვლად: თავისუფლება და თანასწორობა. გუშინ მიღებული კანონი რელიგიური ინსტიტუტების შესახებ ორივე ამ ღირებულების დამკვიდრებას ემსახურება: ის ზრდის სხვადასხვა რელიგიური ინსტიტუტების თანასწორობას კანონის წინაშე და ამით მეტ შესაძლებლობას აძლევს მორწმუნეებს, უფრო სრულად გამოიყენონ საკუთარი რელიგიური თავისუფლება.

ის, რომ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია შეეწინაღმდეგა ამ კანონს, არაა გასაკვირი - ჩვენ უკვე კარგა ხანია ვხვდებით, რომ ეს ინსტიტუტი არც ლიბერალურ ღირებულებებს ეფუძნება და არც - დემოკრატიულს. წინააღმდეგობის მიზეზი, ჩემი აზრით, საბჭოთა ისტორიაში უნდა ვეძიოთ - საბჭოთა კავშირში ეკლესიები და, მათ შორის, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია მართალია იდევნებოდა, მაგრამ მათ ასევე ჰქონდათ სრული მონოპოლია რელიგიურ სფეროზე. ნებისმიერი სხვა ”არატრადიციული” რელიგიური მიმდინარეობა თუ ინსტიტუტი შეუდარებლად უფრო სასტიკად იდევნებოდა, ვიდრე ის, რომელიც უკვე იყო დამკვიდრებული შესაბამის საბჭოთა რესპუბლიკაში. სწორედ ამ საბჭოთა წინარეისტორიის გათვალისწინებით უჭირს საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას, შეეგუოს პლურალიზმს, რომლის გარეშეც ლიბერალური დემოკრატია არ არსებობს.

სანამ სხვა ქვეყნები არ აღიარებენ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის სტატუსს სათანადოდ, ჩვენ რატომ გავაკეთოთ ეს რელიგიური უმცირესობების ინსტიტუტების მიმართ? იმიტომ, რომ ჩვენ ლიბერალური დემოკრატიის მშენებლობა გვჭირდება ქვეყნის შიგნით და არა - მსოფლიო მასშტაბით (რასაც ჩვენი ძალები ვერ გასწვდება). ეს არგუმენტი იმას ჰგავს, ვინმეს 2006 წელს რომ ეთქვა, რაღაი და რუსეთიდან საქართველოს მოქალაქეები სატვირთო თვითმფრინავებით გამოყარეს, ჩვენ იგივე გავუკეთოთ რუსეთის მოქალაქეებსო. არა, ეს არგუმენტი კიდევ უფრო უარესია, რადგან რელიგიური უმცირესობის წარმომადგენლები ჩვენი ქვეყნის მოქალაქეები არიან და არა უცხო ქვეყნისა. სწორედ მათ წინაშე აქვს აღებული ვალდებულება საქართველოს სახელმწიფოს.

რაღა ამ რელიგიას მიაცივდით, სხვა პრობლემა აღარ დარჩა საქართველოში? - წინასწარ მესმის ოპონენტის კითხვა. რასაკვირველია, დარჩა. თანამედროვე პოლიტიკის ფილოსოფოსები რამდენიმე ასეთ მნიშვენლოვან საკითხს ანუ „გაყოფას“ ითვლიან: გაყოფა სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის, გაყოფა სახელმწიფოსა და სამოქალაქო საზოგადოებას შორის, გაყოფა სახელმწიფოსა და ბაზარს შორის, და ა. შ. ოღონდ ამ საკითხებიდან სახელმწიფოსა და რელიგიური ინსტიტუტების ურთიერთობა ერთ-ერთი ფუნდამენტია მოდერნული საზოგადოების მშენებლობის საქმეში. ჩვენ ამას კარგად ვხედავთ ევროპისა და აშშ-ს განვითარების მაგალითზე, სადაც სეკულარიზაცია - სხვადასხვა ფორმებით - წინაპირობა აღმოჩნდა ადამიანის სხვა უფლებების დაცვისათვის. მხოლოდ ამ ფუნდამენტზე ლიბერალურ დემოკრატიას ვერ ავაშენებთ, მაგრამ მის გარეშეც არაფერი გამოვა.

მოქალაქეების ჩართულობაა საჭირო! - ეს იყო მანტრა, რომელიც ამ დღეებში გვესმოდა ოპოზიციური პარტიების მხრიდან. ჩემი აზრით, ეს მოთხოვნა ლეგიტიმურია, მაგრამ შემდეგი ფაქტორების გათვალისწინებაა საჭირო: ა) თუ დავფიქრდებით, დებატები ბევრად უფრო იყო საჭირო მაშინ, როდესაც ერთ კონფესიას უპირატესი სტატუსი ენიჭებოდა, ვიდრე ახლა, როცა განსხვავებული კონფესიების გათანასწორება ხდება კანონის წინაშე, რაც ინტუიციურად შეუდარებლად უფრო ნათელი და ცხადია; ბ) მიუხედავად ამ სიცხადისა, აღნიშნულ საკითხზე დებატები უკვე წლებია მიმდინარეობდა და დაინტერესებულ ადამიანებს - თუმცა მათი რიცხვი საკმაოდ მცირეა - ინფორმაცია ჰქონდათ; გ) მმართველი პარტია პარლამენტში საკონსტიტუციო უმრავლესობით არის წარმოდგენილი, ხოლო იმავე პარტიის ლიდერი აღმასრულებელი ხელისუფლების უმაღლესი პირია, რაც პარტიას შესაძლებლობას აძლევს, კანონები მიიღოს იმ ტემპით, რომელიც მას უპრიანად მიაჩნია. ამის გამოსწორებას ცალკეული კანონების წინააღმდეგ პროტესტი კი არა, ისეთი არჩევნები უშველის, სადაც მმართველ პარტიას ნაკლები დეპუტატი ეყოლება პარლამენტში; დ) გარდა ამ დაბრკოლებისა, ჩართულობის აუცილებელი წინაპირობა დემოკრატიულ საზოგადოებაში პოლიტიკური ინსტიტუტებია - პირველ რიგში, პოლიტიკური პარტიები. მანამ, სანამ საქართველოში არც ერთი სრულფასოვანი პოლიტიკური პარტია არ არსებობს, ვერც ისეთი სრულფასოვანი დემოკრატიული პროცესი იქნება, ჩვენ რომ გაგვიხარდება. მაგრამ ამის გამო კანონების მიღებას პარლამენტი ვერ შეწყვეტს. ეს უკანასკნელი სტრუქტურული პრობლემაა, რომელიც კონკრეტულად ამ კანონის მიღებას არ უკავშირდება.

რაც შეეხება ლიბერალური ოპოზიციური პარტიების ოპორტუნიზმს, რომლებმაც ამ დღეებში ვერ გაბედეს არაპოპულარული აზრის გამოთქმა - ეს, პირველ რიგში, მათთვის გახდება პრობლემა. ისეთ ჯერ კიდევ დაულაგებელ ქვეყანაში, როგორიც საქართველოა, პოლიტიკოსის მთავარი ღირსება მისი გაბედულებაა (თუ ჩემი არ გჯერათ, მაკიაველი გადაიკითხეთ - რაღაც ასპექტებში მე-16 საუკუნის ფლორენციისგან ძალიან შორს სულაც არ ვართ). ამ პარტიების ლიდერები ამ გაუბედავობით ქვეყნის შიგნითაც კარგავენ მომხრეების ისედაც მცირე ჯგუფს, ვერ იკრებენ ახალ მომხრეებს (რადგან მათი ხმა არალიბერალური პოლიტიკოსების ხმებში ირევა) და ქვეყნის გარეთაც აჩვენებენ, რომ მათზე ფსონის დადება არ ღირს.

ახალ კანონზე ოპოზიციის ნაწილმა სწრაფადვე იპოვა პასუხი და შემოგვთავაზა ინიციატივა, გამოვაცხადოთ მართლმადიდებლობა ოფიციალურ რელიგიად. სინამდვილეში, ეს „ოფიციალური რელიგია“ სხვა არაფერია, თუ არა სახელმწიფო რელიგია, რომლის მაგალითადაც მართლმადიდებლური საბერძნეთია მოყვანილი. საბერძნეთშიც დაახლოებით იგივე წინარეისტორია არსებობდა, რაც საქართველოში, ოღონდ საბჭოთა კავშირის მაგივრად იქ მართლმადიდებელი ეკლესიის მონოპოლიის სტატუსი ოსმალთა იმპერიის მიერ იყო განსაზღვრული (ე. წ. ”მილეთების” სისტემა). მაგრამ არსებობს სერიოზული განსხვავებაც: ჯერ ერთი, მართლმადიდებლობას საბერძნეთში უწყვეტი საუკუნოვანი ტრადიცია აქვს, რომელიც საერთო იყო ქვეყნის მთელი მოსახლეობისათვის. საქართველოში ეს ტრადიცია ჯერ 1817 წელს გაწყდა - საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმებით რუსული იმპერიის მიერ, შემდეგ კი - 1920-იან წლებში, ბოლშევიკური რეჟიმის რეპრესიების შედეგად. ეკლესიის დღევანდელი ინსტიტუციონალური ფორმა მე-20 საუკუნის ორმოციან წლებშია შექმნილი, ხოლო ამ ეკლესიის მრევლის ტიპი - ბოლო თხუთმეტი წლის განმავლობაში. ეს ცოტაა იმისთვის, რომ საყოველთაოდ გაზიარებული მყარი საზოგადოებრივი ფორმები ჩამოყალიბებულიყო. რაც დღეს სახეზე გვაქვს, უფრო დისკურსია (ანუ წესების ერთობლიობა, რომელიც მეტყველებას განსაზღვრავს), ვიდრე ინსტიტუტი (ანუ წესების ერთობლიობა, რომელიც ქცევას განსაზღვრავს).

მეორე განსხვავება ისაა, რომ საბერძნეთში მართლმადიდებლობაა აღიარებული სახელმწიფო რელიგიად და არა - ერთი მართლმადიდებელი ეკლესია. მეტიც, საბერძნეთის სახელმწიფო ოფიციალურად რამდენიმე ბერძნულ მართლმადიდებელ ეკლესიას აღიარებს.

მე ასევე ეჭვს შევიტანდი იმის მიზანშეწონილობაში, საბერძნეთი ავირჩიოთ მოდელად, თუნდაც რელიგიური საკითხების მოგვარების საქმეში. სწორედ ამ დღეებში თვალსაჩინოდ ვხედავთ იმ დომხალს, რომელიც საბერძნეთში არსებობს სწორედ მოუწესრიგებელი საკანონმდებლო ბაზისისა და მისი პრაქტიკაში უვარგისი გამოყენების გამო, არაფერი რომ ვთქვათ შრომის ეთიკის არარსებობაზე, რომლის საფუძვლებშიც შეიძლება რელიგიურობის სპეციფიკაც ამოვჩხრიკოთ. ამიტომ, მოდით, გაკოტრების პირას მდგარი საბერძნეთის სახელმწიფოს მაგალითად ნუ დავისახავთ, მათ შორის, ნურც რელიგიის საქმეში (მე არც სინგაპური მინდა მოდელად. დასავლეთ ევროპისა და აშშ-ს გზა სრულიად მაკმაყოფილებს).

მაგრამ მთავარი მაინც სხვაა - ოპოზიციის ახალმა ინიციატივამ ძველი გამახსენა - საპარლამენტო რეჟიმზე გადასვლის მოთხოვნა. როგორც ყველას გვახსოვს, ოპოზიცია ამ მოთხოვნას მანამდე აყენებდა, სანამ ხელისუფლებამ ის მართლაც არ შეასრულა. ოღონდ განსაკუთრებულ კმაყოფილებას ოპოზიციის წარმომადგენლებს ამის შედეგად ვერ ვატყობ, პირიქით.

მართლმადიდებლობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადების შემთხვევაში, დიდი შანსია, იგივე სცენარი განმეორდეს. მე არ ვიცი, მაინც რას ელიან ამ ინიციატივის მომხრეები, მაგრამ, ჩემი აზრით, სულ ორად ორი რეალისტური შესაძლებლობა არსებობს:

ან ეს ინიციატივა ისევე ჩავარდება, როგორც ბევრი სხვა. ეს ყველაზე უფრო სავარაუდოა; ან - წარმოვიდგინოთ ყველაზე დაუჯერებელი სცენარი - მართლაც მოხერხდება იმდენი ხალხის მობილიზაცია ამ ინიციატივის ირგვლივ, რომ ხელისუფლებას სხვა გზა არ დარჩება, თუ არა იგი მიიღოს, მიუხედავად ქვეყნის შიგნით ლიბერალების, ხოლო ქვეყნის გარეთ საერთაშორისო თანამეგობრობის წინააღმდეგობისა. მაგრამ შედეგი იქნება სრულიად განსხვავებული იმისგან, რაც ოპოზიციას შეიძლება ჰქონდეს ჩაფიქრებული. არა, საჯარო სფეროს ნაწილობრივი კლერიკალიზაცია, რასაკვირველია, მოხდება. სასულიერო პირები ხელფასებს ამის შემდეგ პირდაპირ ბიუჯეტიდან მიიღებენ და, რეალურად, სახელმწიფო მოხელეები გახდებიან. მაგრამ ეკლესია დაკარგავს თავის დღევანდელ ავტონომიას, რომელიც იმდენად ძლიერია, რომ მისთვის ხარკის გადახდა სახელმწიფოს უწევს და შეეზრდება ამ უკანასკნელს. რთული მისახვედრი არ უნდა იყოს, ვინ აიღებს კონტროლს ამ შეზრდის შედეგად - ეს იქნება დღევანდელი ეფექტური სახელმწიფო აპარატი და არა საკმაოდ სუსტად სტრუქტურირებული ეკლესია. ამის შედეგად მმართველ პარტიას გაუჩნდება კიდევ ერთი - ახლა უკვე იდეოლოგიურ-სპირიტუალური - ინსტრუმენტი. ეს რომ ოპოზიციის კიდევ უფრო დასუსტებას გამოიწვევს, ამაში ეჭვიც არ მეპარება.

ზაზა ბურჭულაძემ უკანასკნელ ბლოგში აღწერა მონსტრი, რომელიც პოლიციისა და ეკლესიის შეზრდისგან წარმოიშვა. ზაზა ცდება, თუ ფიქრობს, რომ ეს მონსტრი დღეს არსებობს - არანაირ სიმბიოზს ამ ორ ინსტიტუტს შორის ადგილი ჯერ-ჯერობით არ აქვს, რაც ამ დღეების მოვლენებმაც დაადასტურა. მაგრამ თუ მოხდა დაუჯერებელი და მართლმადიდებლობა გადაიქცა სახელმწიფო რელიგიად, მაშინ მართლაც შეიძლება ვიხილოთ ჰიბრიდული ფიგურა, რომელსაც ხელში ჯვრის ფორმის ხელკეტი ექნება.

არ გამიკვირდება, თუ ეს ხელკეტი პირველ რიგში იმ ოპოზიციონერებს მოხვდებათ თავში, ვინც მართლმადიდებლობის სახელწიფო რელიგიად გამოცხადებას ემხრობა.

ძველი სიბრძნის მიხედვით, ღმერთებს სიცილი უყვართ. ამ სცენის დანახვაზე ისინი ალბათ გულიანად იხარხარებენ.

(გაგრძელება იქნება)

საქართველოს, ისევე, როგორც თავისუფლებისმოყვარე მთელს კაცობრიობას, მორიგი საფრთხე ემუქრება: ეს არც „ქათმის გრიპია“ და არც მოახლოებული სამყაროს აღსასრული, არც გლობალური ფინანსური კრიზისი და არც გლობალური დათბობა, არც რუსეთის აგრესია და არც უცხოპლანეტელთა შემოსევა მფრინავი თეფშებით... ეს სოციალიზმის აჩრდილია, რომელიც უკვე ამაყად დააბიჯებს ევროპასა და აზიაში და თვით თეთრ სახლზეც აუფრიალებია გარდამავალი წითელი დროშა...

„სოციალიზმი ამპარტავნულია“, „სოციალიზმი ამორალურია“, „ნებისმიერ სოციალისტს (რიგით ბოლშევიკსა თუ ბარაკ ობამას) მიაჩნია, რომ თქვენი და ჩემი ქონება მისია (პოპულარულ ენაზე „საერთოა“) და უკეთესად იცის როგორ უნდა გამოიყენოს ის. ცხადია, „სამართლიანობისთვის“, „თანასწორობისთვის“ და „სიკეთისთვის ბრძოლაში“! რომ გამოიყენოს – ჯერ უნდა წაგართვას, რომ წაგართვას – უნდა მოიგონოს რაიმე კანონ(ებ)ი, და დაარწმუნოს ადამიანების უმეტესობა, რომ მათზე ზრუნვაში იძინებს და იღვიძებს... ნებისმიერი სოციალისტური სისტემის სახე არს სახე მხეცისა“ – ეს შემზარავი ხატები კუნძულ ფატმოსზე განმარტოვებულ ღვთისმეტყველს კი არ ეჩვენა, არამედ ქართველი ლიბერტარიანელების მთავარი ბეჭდვითი ორგანოს - ჟურნალ „ტაბულის“ ფურცლებზე განცხადებული აპოკალიფსური ხილვებია.

ქართველი ლიბერტარიანელების იდეალი – შეუზღუდავი თავისუფალი ბაზარი და პრეზიდენტ სააკაშვილის მიერ დასახული მიზანი – „საქართველოს სინგაპურიზაცია“, რომელიც, როგორც ჩანს, „სიღნაღიზაციის“ შემდეგი საფეხურია და სულ ორიოდე წელიწადში, პრეზიდენტის ახალი პროგნოზ-დაპირებით, ქვეყნის მოსახლეობაზე მეტ – ხუთ მილიონ ტურისტს მოგვივლენს , რაც, საბოლოო ჯამში, საქართველოს „საბაზრო სიკეთეებით“ გააბრწყინებს (თუმცა კი ამ სიკეთეებით გაბრწყინებული და „ლიბერტარიანელ ბიზნესმენთა“ რანგში აღზევებული ჯერჯერობით თითქმის მხოლოდ სააკაშვილის მთავრობის ყოფილი წევრები თუ ნაცმოძრაობის აქტივისტები ან მათთან დაახლოებული პირები არიან).

მაგრამ პრეზიდენტის ამ პროექტს სკეპტიკოსებად სწორედ ევროპელი და ამერიკელი ექსპერტები გამოუჩნდნენ. თომას დე ვაალის აზრით, „სინგაპურიზაცია“, რაც საქართველოში მაქსიმალურად ლიბერალური საბაზრო სისტემის შექმნას გულისხმობს, რეალობასაა მოკლებული. ხოლო ქვეყანას, უზარმაზარი სოციალური, ეკონომიკური თუ პოლიტიკური პრობლემების მოსაგვარებლად, ესაჭიროება სახელმწიფო სისტემის დემოკრატიზაცია და სოციალური დაცვის სტრუქტურების შექმნა. ამის სანაცვლოდ კი საქართველოში სულ უფრო მეტად იკვეთება ერთპარტიული და ავტორიტარული მართვის ტენდენციები. დე ვაალის აზრით, ქართულ პოლიტიკურ სპექტრს სწორედ სოციალ-დემოკრატიული პოლიტიკური ძალა აკლია, რომლის პრიორიტეტიც სოციალური პოლიტიკა იქნებოდა.

სააკაშვილის ხელისუფლებისადმი კრიტიკული განწყობა ევროკავშირში უკვე 2007 წლის მიწურულს გამოიკვეთა, 2009 წლიდან კრიტიკული ხმები ამერიკიდანაც გაისმა. აქედან მოყოლებული ქართველი ლიბერტარიანელების ერთგვარ „მტრის ხატად“ იქცევა ამერიკის ახალი პრეზიდენტი, რომლის მიმართ საკუთარ უარყოფით ემოციებს ისინი დაახლოებით ისეთივე ფორმით გამოხატავენ, როგორითაც საბჭოთა სატირული ჟურნალი „ნიანგი“ კაპიტალისტურ საზღვარგარეთს წარმოაჩენდა: ფეისბუკზე თითქმის ყოველდღე ქვეყნდება ობამას კარიკატურები, რომლებიც მას ხან სტალინად, ხან ლენინად, ხანაც ბინ-ლადენად გამოსახავენ. ამ კარიკატურების მესიჯი ისეთივეა, როგორიც „ტაბულის“ ზემოხსენებული სტატიისა: ობამა სოციალისტი მოძალადეა, რომელიც კერძო საკუთრებას თავს ესხმის! ყველა ადამიანისათვის ხელმისაწვდომ სამედიცინო დაზღვევას, ისევე, როგორც უფასო სწავლას, სოციალურად დაუცველთა დახმარებასა და ა.შ. ლიბერტარიანელები თავისუფლების ხელყოფად და ადამიანის ღირსების შელახვად მიიჩნევენ. დაბალშემოსავლიანები და სოციალურად დაუცველი ადამიანები კი გამოდიან მუქთახორები, რომლებიც ბეჯითი და მაღალმორალურობით გამორჩეული ლიბერტარიანელების ხარჯზე ცდილობენ არსებობას.

საქართველოში, სადაც, ფაქტობრივად, არ არსებობს სოციალისტური ორიენტაციის პოლიტიკური ძალები, რომლებსაც ნაცმოძრაობის კურსისათვის რაიმენაირი წინააღმდეგობის გაწევა შეეძლებოდათ, ლიბერტარიანელთა ამ ანტისოციალისტური ისტერიის სამიზნეები საქართველოს ფარგლებს გარეთაა საძებნელი. საამისოდ ვერც ველური კაპიტალიზმის სანიმუშო რუსეთი გამოდგება. ხოლო რადგანაც სააკაშვილის ასევე მემარჯვენე ოპოზიცია, რომელიც, ფაქტობრივად, უკვე სრულიად დისკრედიტებულია და ნაცმოძრაობისათვის არავითარ საფრთხეს აღარ წარმოადგენს, საკუთარი პოლიტიკის წარუმატებლობის ახალი, გარე მიზეზებია საძებნელი და საამისოდ სოციალისტთა საერთაშორისო შეთქმულება გადაბრალების იდეალურ ობიექტად შეიძლება გამოდგეს.

სოციალური სახელმწიფოს ევროპული იდეის დისკრედიტაცია, მისი ამორალურად და არაეფექტიანად შერაცხვა, მოსალოდნელი სოციალური აფეთქებებისგან თავის დაზღვევის საკმაოდ უნიათო მცდელობაც არის და მისი ადრესატი ის ახალგაზრდობაა, რომელიც არა მღვდლებისგან თუ ნაცმოძრაობასთან დაახლოებული ლიბერტარიანელი ავტორიტეტებისგან იღებს ინდოქტრინაციის სიკეთეებს, არამედ საკუთარი ძალისხმევით ცდილობს გაეცნოს ლიბერტარიანელთა საძულველ თანამედროვე ევროპელ თუ ამერიკელ თეორეტიკოსებს, რომელთა აბსოლუტური უმრავლესობაც მემარცხენე პოლიტიკური შეხედულებისაა, ან უბრალოდ ბუნებრივი პროტესტი უჩნდება იმ სოციალური შოვინიზმისა და უსამართლობის მიმართ, რომელიც მოაქვს არაკონტროლირებად და უმართავ საბაზრო ურთიერთობებს, სადაც მდიდრები კიდევ უფრო მეტად მდიდრდებიან და ღარიბები კიდევ უფრო ღარიბდებიან.

ქართულ-ლიბერტარიანული მორალითა და რეცეპტებით საჭიროა არა სოციალური სამართლიანობისათვის ბრძოლა, არამედ გალიბერტარიანელება: იყავი ძლიერის, ძალაუფლების მქონეთა მხარეს, თვალი დახუჭე სოციალურ ჩაგვრასა და უსამართლობაზე და პატარ-პატარა „საბაზრო სიკეთეებით“ დაჯილდოვდები. ამგვარი წარმატებულობის მაგალითები უხვადაა „ტაბულის“ ფურცლებზე ნორჩ ლიბერტარიანელთა სახით, ულტრაკონსერვატორთა ინტერნეტ-გვერდების „დაგუგლვითა“ და იქ ამოკითხული ფრაზებით, უფროსი ავტორიტეტების კვალად, სოციალისტთა ტირანიისგან კაცობრიობის ხსნასა თუ საქართველოს სიღნაღ-სინგაპურიზაციას რომ ქადაგებენ.

ან რა საჭიროა ზედმეტი ფიქრი და სწავლა-განათლება, როდესაც ლიბერტარიანული რეცეპტი სწრაფ და ეფექტიან წარმატებას გვთავაზობს? მთავარია, „ნუ იქნება ოღონდ ბუნტი, სხვა რაც გინდა იყოს“.