„მოსკოვი, კრემლი. ლენინს, სტალინს. თბილისის თავზე წითელი დროშა ფრიალებს. გაუმარჯოს საბჭოთა საქართველოს!“ - ვინც საბჭოთა ხანას მოსწრებია, მას ეხსომება ეს, საქართველოს ისტორიაში ალბათ ყველაზე ცნობილი, დეპეშაც, რომელიც 90 წლის წინ - 1921 წლის 25 თებერვალს - თბილისიდან გაიგზავნა. დეპეშის ავტორი, სერგო ორჯონიკიძე, დღეს საქართველოში მოღალატისა და ანტიგმირის სიმბოლოდაა ქცეული, თუმცა კი გარდა მისი ასეთი ეპითეტებით შემკობისა და რამოდენიმე ანეკდოტისა, ორჯონიკიძის შესახებ საქართველოში თითქმის არაფერია ცნობილი. არადა მე-11 არმიის ერთ-ერთი მეთაური, რომელმაც საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის არსებობას ბოლო მოუღო, შემდგომ ამიერკავკასიის პარტორგანიზაციის ხელმძღვანელი და ბოლოს კი 1932-1936 წლებში საბჭოთა კავშირის მძიმე მრეწველობის სახალხო კომისარი და უზარმაზარი ქვეყნის ინდუსტრიალიზაციის ხელმძღვანელი, ქართველ საბჭოთა პარტიულ მოღვაწეთა პანთეონში სტალინის შემდეგ მეორე ადგილზე იყო, ხოლო სტალინის პიროვნების კულტის აკრძალვისა და ლავრენტი ბერიას სახელის ისტორიიდან ამოშლის შემდეგ, ორჯონიკიძე საბჭოთა საქართველოს ყველაზე საამაყო და სახელგანთქმულ კომუნისტ-შვილად დარჩა. შეიძლება ამიტომაც 1989 წელს თბილისში ორჯონიკიძის ძეგლის დამხობას სიმბოლურად საბჭოთა წყობილების დასასრულის მნიშვნელობა ჰქონდა. „ორჯონიკიძე“ კი ერთხმად საქართველოს მტრის, სამშობლოს ღალატისა და ბოროტების აღმნიშვნელ მეტაფორად იქცა. მაშინ, როდესაც სტალინის, რომელიც საქართველოს გასაბჭოების უშუალო ინიციატორი იყო, ან ბერიას სიცუდეზე დღემდე ერთიანი აზრი არ არსებობს. უფრო მეტიც, - არათუ სტალინის, არამედ შეფარულად ბერიას კულტიც კი არსებობდა, როგორც „რეპრესირებულისა“ და აკრძალულის, თანაც სახელგანთქმული საბჭოთა „კაზანოვას“ იმიჯით, რომელიც საბჭოთა სახელმწიფოს რუს მეთაურებს ცოლებს უუპატიურებდა და შეიძლება რუსეთში, რუს „ნაშებში“ მოსიარულე ქართველ მამაკაცებს საკუთარი ეროვნულ-სქესობრივი სიამაყის განცდისას გულის სიღრმეში თავი ლავრენტი პავლოვიჩადაც წარმოედგინათ.
აქვე მინდა აღვნიშნო, რომ გმირიც და ანტიგმირიც იდეოლოგიური მითოსის კუთვნილებაა და მას ისტორიულ სინამდვილესთან ნაკლები კავშირი აქვს. ასეთი ფიგურებით გამოიხატება კოლექტიური აფექტები, რომლებიც არა თავად ამ ფიგურების უკან მგდომ პიროვნებებს, არამედ მათგან შექმნილი ფიგურების მეშვეობით გამოხატულ საზოგადოების ცნობიერებას გვაჩვენებს. მათი არსებობის ფაქტი საზოგადოების არარეფლექტირებულობაზე, არქაულობაზეც კი მეტყველებს და თავისუფალ, კრიტიკულ აზროვებაზე იდეოლოგიური ჰეგემონიის ნიშანიცაა. მაგარამ სწორედ ასეთი ფიგურები მისწრებაა საზოგადოების შესწავლისათვის. ორჯონიკიძეც, პირველ რიგში, მაინტერესებს, როგორც თანამედროვე ქართული საზოგადოების კოლექტიური სიძულვილის განკაცებული სიმბოლო, რომელიც საქართველოს არა მხოლოდ ისტორიის, არამედ თანამედროვეობის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ფიგურაა.
სერგო ორჯონიკიძის ბიოგრაფიას ან მასზე მოგონებებს თუ გადავხედავთ, შეიძლება მეომარი-წმინდანის ცხოვრებადაც კი მოგვეჩვენოს, რომლისთვისაც სარწმუნოებისადმი ბრმა, ფანატიკური ერთგულება და მისი მტრების მიმართ დაუნდობელი ბრძოლაა დამახასიათებელი. ბოლშევიზმში სიბრიყვემდე მისული ნაივურობისა და ფანატიკური რწმენის ქრისტიანული პროტოტიპი ყველაზე რადიკალური სახითაც კი გაცოცხლდა, რაც იდეოლოგიური ჭეშმარიტების მტრების მიმართ ძალადობას არათუ ამართლებდა, არამედ სავალდებულოდაც კი მიიჩნევდა. ასეთი კატეგორიის ადამიანებისათვის არსებობს ერთი აღიარებული პრინციპი – უმაღლესი ჭეშმარიტება და მისდამი აბსოლუტური ერთგულება, რომელიც მთელს მათ ცნობიერებასა და ცხოვრებას განსაზღვრავს. ისეთი კრიტერიუმები, როგორიცაა „სიკეთე“ ან „ბოროტება“ – მხოლოდ ამ უმაღლესი ინსტანციისადმი რწმენაზე დგას. რწმენის ამგავარი გააბსოლუტურება ყველა სხვა ღირებულებას, რომელიც ამ რწმენიდან არ გამომდინარეობს, ჩრდილში აყენებს და ფასს უკარგავს. ეს განსაკუთრებით ეხება ყოფით სფეროს: მაგალითად, ფანატიკოსი არაა და ვერ იქნება კორუმპირებული, რადგანაც მისთვის ყოფითი, მატერიალური ფასეულობები უბრალოდ არ არსებობს. კორუფციის საფუძველი კი ნიჰილიზმია, რომელიც რწმენის გაქრობის ხარჯზე წარმოიშვება. ფანატიკოსებს მსახიობობაც არ გამოსდით, რამდენადაც სცენაზე დგომა და თამაში ტყუილის თქმას გულისხმობს. ისინი კი იმდენად ღრმად არიან შესული საკუთარ როლში, რომ მათთვის სხვა სიმართლე აღარ არსებობს და საკუთარი პრინციპებიდან გადახვევა სიკვდილის ტოლფასი ხდება. ფრანგი მწერალი ანატოლ ფრანსი ამბობდა, რომ ბრიყვი ადამიანი ბოროტზე უარესია, რადგანაც ბოროტი ხანდახან მაინც ისვენებს, სიბრიყვე კი უწყვეტიაო.
ზღვარი ფანატიკურ რწმენასა და სიბრიყვეს შორის თითქმის არ არსებობს. ბოროტი, უზნეო, ამორალური, კორუმპირებული – უმეტეს შემთხვევაში, იტყუება, მსახიობობს და კეთილშობილებით ინიღბება. ბრიყვი კი მუდამ გურწრფელია და გულწრფელად სწამს საკუთარი მრწამსის ჭეშმარიტება. პირველი თაობის ბოლშევიკებისათვის ორჯონიკიძე ერთადერთი ადამიანი იყო, რომელზედაც ცუდი არ თქმულა და მას გულწრფელობის, ერთგულების, პატიოსნების სიმბოლოდაც მიიჩნევდნენ. ვოროშილოვმა მას „კრისტალივით სუფთა“ და ადამიანური კეთილშობილების ნიმუშიც კი უწოდა. 1936 წელს ორჯონიკიძის იდუმალებით მოცულ სიკვდილზე სტალინმა თქვა, „სერგოს გულმა ვეღარ გაუძლოო“. გავრცელებული მოსაზრების თანახმად, რომელიც უკვე სტალინის სიკვდილის შემდეგ ხრუშჩოვმა გაახმაურა, ორჯონიკიძემ თავი მოიკლა, რადგანაც იგი იმ დროს დაწყებული პარტიული წმენდისა და რეპრესიების წინააღმდეგი იყო და პირველად თავის ცხოვრებაში სტალინის განკარგულების შესრულებაზე უარი თქვაო. ამავე ვერსიას ადასტურებს ორჯონიკიძის პირადი მდივანიც, რომლის თქმითაც, სიცოცხლის ბოლო თვეებში ხშირად ისმენდა „რკინის კომისრად“ წოდებული ორჯონიკიძისგან ამგვარ შეძახილებს: „არა, მე ამაზე არ დავთანხმდები, არცერთ შემთხვევაში არ შევასრულებ ამას!“ როდესაც მას მძიმე მრეწველობაში „მავნებლების“ გამოვლენა დაავალეს, მან სკუთარი მოხსენებიდან ეს სიტყვა მთლიანად ამოიღო, რითიც საკუთარ თავს გამოუტანა განაჩენი.
ორჯონიკიძისათვის, რომელიც გაცნობის დღიდან სტალინის უერთგულესი მიმდევარი იყო, ბელადის სისწორეში ეჭვის შეტანა იგივე იყო, რაც მორწმუნისათვის ღმერთის არსებობაში დაეჭვება, რომლის გარეშეც მის ცხოვრებას აზრი ეკარგებოდა.
ორჯონიკიძისათვის, ისევე, როგორც ბუდუ მდივნისა თუ მე-11 არმიის სხვა ქართველი მეთაურებისათვის, საქართველოს გასაბჭოება და მისი საბჭოთა კავშირში გაერთიანება ყველაზე დიდი და კეთილშობილი ოცნების ასრულება იყო. მათი საქართველოს მოღალატეებად შერაცხვა, სულ ცოტა, ლოგიკური შეცდომაა, რადგანაც ვინმეს რომ უღალატო, მანამდე მისი ერთგულების ვალდებულება უნდა გქონდეს. ორჯონიკიძის ლოიალობა კი მხოლოდ სტალინს და ოქტომბრის რევოლუციას ეკუთვნოდა.
ერთი ანეკდოტის თანახმად, ორჯონიკიძემ გააკრიტიკა თავისი ყოფილი თანამებრძოლი ბუდუ მდივანი მისი „ნაციონალ-უკლონისტური“ პოზიციის გამო და უთხრა, დაგავიწყდა მარქისის სიტყვები, „პროლეტარებო, ყველა ქვეყნისავ, შეერთდითო“? რაზეც ბუდუ მდივანმა უპასუხა, - მერე და მარქსს ის ხომ არ უთქვამს, თბილისში შეერთდითო?
ორჯონიკიძის დემონიზაციას, მის მთავარ მოღალატედ და ურჩხულად წარმოსახვას შეიძლება „განტევების ვაცის“ ფუნქცია ჰქონდეს, რაც იდეალურად ჯდება საქართველოს ოკუპაციის კონცეფციაში და გვავიწყებს იმ ფაქტს, რომ საქართველო სანიმუშო საბჭოთა რესპუბლიკა იყო, სანიმუშოდ მორგებული საბჭოთა სისტემაზეც და საზოგადოების ყველა უჯრედის კორუმპირებულობაზეც.
აქვე მინდა აღვნიშნო, რომ გმირიც და ანტიგმირიც იდეოლოგიური მითოსის კუთვნილებაა და მას ისტორიულ სინამდვილესთან ნაკლები კავშირი აქვს. ასეთი ფიგურებით გამოიხატება კოლექტიური აფექტები, რომლებიც არა თავად ამ ფიგურების უკან მგდომ პიროვნებებს, არამედ მათგან შექმნილი ფიგურების მეშვეობით გამოხატულ საზოგადოების ცნობიერებას გვაჩვენებს. მათი არსებობის ფაქტი საზოგადოების არარეფლექტირებულობაზე, არქაულობაზეც კი მეტყველებს და თავისუფალ, კრიტიკულ აზროვებაზე იდეოლოგიური ჰეგემონიის ნიშანიცაა. მაგარამ სწორედ ასეთი ფიგურები მისწრებაა საზოგადოების შესწავლისათვის. ორჯონიკიძეც, პირველ რიგში, მაინტერესებს, როგორც თანამედროვე ქართული საზოგადოების კოლექტიური სიძულვილის განკაცებული სიმბოლო, რომელიც საქართველოს არა მხოლოდ ისტორიის, არამედ თანამედროვეობის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ფიგურაა.
სერგო ორჯონიკიძის ბიოგრაფიას ან მასზე მოგონებებს თუ გადავხედავთ, შეიძლება მეომარი-წმინდანის ცხოვრებადაც კი მოგვეჩვენოს, რომლისთვისაც სარწმუნოებისადმი ბრმა, ფანატიკური ერთგულება და მისი მტრების მიმართ დაუნდობელი ბრძოლაა დამახასიათებელი. ბოლშევიზმში სიბრიყვემდე მისული ნაივურობისა და ფანატიკური რწმენის ქრისტიანული პროტოტიპი ყველაზე რადიკალური სახითაც კი გაცოცხლდა, რაც იდეოლოგიური ჭეშმარიტების მტრების მიმართ ძალადობას არათუ ამართლებდა, არამედ სავალდებულოდაც კი მიიჩნევდა. ასეთი კატეგორიის ადამიანებისათვის არსებობს ერთი აღიარებული პრინციპი – უმაღლესი ჭეშმარიტება და მისდამი აბსოლუტური ერთგულება, რომელიც მთელს მათ ცნობიერებასა და ცხოვრებას განსაზღვრავს. ისეთი კრიტერიუმები, როგორიცაა „სიკეთე“ ან „ბოროტება“ – მხოლოდ ამ უმაღლესი ინსტანციისადმი რწმენაზე დგას. რწმენის ამგავარი გააბსოლუტურება ყველა სხვა ღირებულებას, რომელიც ამ რწმენიდან არ გამომდინარეობს, ჩრდილში აყენებს და ფასს უკარგავს. ეს განსაკუთრებით ეხება ყოფით სფეროს: მაგალითად, ფანატიკოსი არაა და ვერ იქნება კორუმპირებული, რადგანაც მისთვის ყოფითი, მატერიალური ფასეულობები უბრალოდ არ არსებობს. კორუფციის საფუძველი კი ნიჰილიზმია, რომელიც რწმენის გაქრობის ხარჯზე წარმოიშვება. ფანატიკოსებს მსახიობობაც არ გამოსდით, რამდენადაც სცენაზე დგომა და თამაში ტყუილის თქმას გულისხმობს. ისინი კი იმდენად ღრმად არიან შესული საკუთარ როლში, რომ მათთვის სხვა სიმართლე აღარ არსებობს და საკუთარი პრინციპებიდან გადახვევა სიკვდილის ტოლფასი ხდება. ფრანგი მწერალი ანატოლ ფრანსი ამბობდა, რომ ბრიყვი ადამიანი ბოროტზე უარესია, რადგანაც ბოროტი ხანდახან მაინც ისვენებს, სიბრიყვე კი უწყვეტიაო.
ზღვარი ფანატიკურ რწმენასა და სიბრიყვეს შორის თითქმის არ არსებობს. ბოროტი, უზნეო, ამორალური, კორუმპირებული – უმეტეს შემთხვევაში, იტყუება, მსახიობობს და კეთილშობილებით ინიღბება. ბრიყვი კი მუდამ გურწრფელია და გულწრფელად სწამს საკუთარი მრწამსის ჭეშმარიტება. პირველი თაობის ბოლშევიკებისათვის ორჯონიკიძე ერთადერთი ადამიანი იყო, რომელზედაც ცუდი არ თქმულა და მას გულწრფელობის, ერთგულების, პატიოსნების სიმბოლოდაც მიიჩნევდნენ. ვოროშილოვმა მას „კრისტალივით სუფთა“ და ადამიანური კეთილშობილების ნიმუშიც კი უწოდა. 1936 წელს ორჯონიკიძის იდუმალებით მოცულ სიკვდილზე სტალინმა თქვა, „სერგოს გულმა ვეღარ გაუძლოო“. გავრცელებული მოსაზრების თანახმად, რომელიც უკვე სტალინის სიკვდილის შემდეგ ხრუშჩოვმა გაახმაურა, ორჯონიკიძემ თავი მოიკლა, რადგანაც იგი იმ დროს დაწყებული პარტიული წმენდისა და რეპრესიების წინააღმდეგი იყო და პირველად თავის ცხოვრებაში სტალინის განკარგულების შესრულებაზე უარი თქვაო. ამავე ვერსიას ადასტურებს ორჯონიკიძის პირადი მდივანიც, რომლის თქმითაც, სიცოცხლის ბოლო თვეებში ხშირად ისმენდა „რკინის კომისრად“ წოდებული ორჯონიკიძისგან ამგვარ შეძახილებს: „არა, მე ამაზე არ დავთანხმდები, არცერთ შემთხვევაში არ შევასრულებ ამას!“ როდესაც მას მძიმე მრეწველობაში „მავნებლების“ გამოვლენა დაავალეს, მან სკუთარი მოხსენებიდან ეს სიტყვა მთლიანად ამოიღო, რითიც საკუთარ თავს გამოუტანა განაჩენი.
ორჯონიკიძისათვის, რომელიც გაცნობის დღიდან სტალინის უერთგულესი მიმდევარი იყო, ბელადის სისწორეში ეჭვის შეტანა იგივე იყო, რაც მორწმუნისათვის ღმერთის არსებობაში დაეჭვება, რომლის გარეშეც მის ცხოვრებას აზრი ეკარგებოდა.
ორჯონიკიძისათვის, ისევე, როგორც ბუდუ მდივნისა თუ მე-11 არმიის სხვა ქართველი მეთაურებისათვის, საქართველოს გასაბჭოება და მისი საბჭოთა კავშირში გაერთიანება ყველაზე დიდი და კეთილშობილი ოცნების ასრულება იყო. მათი საქართველოს მოღალატეებად შერაცხვა, სულ ცოტა, ლოგიკური შეცდომაა, რადგანაც ვინმეს რომ უღალატო, მანამდე მისი ერთგულების ვალდებულება უნდა გქონდეს. ორჯონიკიძის ლოიალობა კი მხოლოდ სტალინს და ოქტომბრის რევოლუციას ეკუთვნოდა.
ერთი ანეკდოტის თანახმად, ორჯონიკიძემ გააკრიტიკა თავისი ყოფილი თანამებრძოლი ბუდუ მდივანი მისი „ნაციონალ-უკლონისტური“ პოზიციის გამო და უთხრა, დაგავიწყდა მარქისის სიტყვები, „პროლეტარებო, ყველა ქვეყნისავ, შეერთდითო“? რაზეც ბუდუ მდივანმა უპასუხა, - მერე და მარქსს ის ხომ არ უთქვამს, თბილისში შეერთდითო?
ორჯონიკიძის დემონიზაციას, მის მთავარ მოღალატედ და ურჩხულად წარმოსახვას შეიძლება „განტევების ვაცის“ ფუნქცია ჰქონდეს, რაც იდეალურად ჯდება საქართველოს ოკუპაციის კონცეფციაში და გვავიწყებს იმ ფაქტს, რომ საქართველო სანიმუშო საბჭოთა რესპუბლიკა იყო, სანიმუშოდ მორგებული საბჭოთა სისტემაზეც და საზოგადოების ყველა უჯრედის კორუმპირებულობაზეც.
