იშვიათია ქალაქი, რომელიც თბილისივით საუკუნეების განმავლობაში იყო დედაქალაქი. ამ დროის განმავლობაში თბილისი ბევრჯერ შეიცვალა. მას ცვლიდა ეპოქა, ადამიანები და ხშირად - დამპყრობელიც. თბილისის იერსახე განსაკუთრებით კარგად შემოინახა მე-19 საუკუნის ფოტოებმა და ჩანაწერებმა, უფრო ადრინდელ ქალაქზე ინფორმაცია მწირია. ბევრი რამ, რაც ადრე თბილისის სახეს ქმნიდა, 21-ე საუკუნემდე აღარ შემორჩა.
ბანიანი სახლები და აივნები
თბილისში ბევრი სწორედ ბანიან სახლში ცხოვრობდა, ანუ სახლში, რომელსაც თიხით დაფენილი ბრტყელი სახურავი ჰქონდა. ბანზე ქალები სალაპარაკოდ ან ხელსაქმისთვის სხდებოდნენ. ბანს იყენებდნენ საცეკვაოდაც. ოსმალო მწერალი და მოგზაური ევლია ჩელები წერს, რომ XVII საუკუნის შუა წლებში თბილისში 900 ბანიანი სახლი იდგა.
ხელოსნები ძველი თბილისიდან
თბილისი გამოირჩეოდა ღიაობით, აქ ყველაფერი სახალხოდ ხდებოდა. ხელოსნები პირდაპირ დახლების წინ მუშაობდნენ და არ ეშინოდათ, რომ მათ ოსტატობას ვინმე მიბაძავდა. თბილისური სახლები დიდი და ღია აივნების გარეშე წარმოუდგენელი იყო. აივნები, ნათელი შუშაბანდები, საერთო ეზოები, ბანები, ყველაფერი ურთიერთობისთვის, ხალისისთვის იყო მოწყობილი.
სომეხი მწერალი ჰოვანეს თუმანიანი მე-19 საუკუნის თბილისს ასე აღწერს:
„1883 წელს, თბილისში პირველად რომ ჩამოვედი სასწავლებელში ჩასაბარებლად, მომეჩვენა, რომ უზარმაზარ ქორწილში მოვხვდი. ზურნა, დოლი, დაირა, ნაღარა, ტაში-სიცილი, ცეკვა, სიმღერა, და თანაც არა სახლში, არამედ გარეთ, სახლების წინ სახურავებზე. კვირას და სადღესასწაულო დღეებში ხომ თავი უნდა გვქონოდა ამდენის ატანის. მორთულ, მოკაზმულ ქალაქს წკრიალი გაჰქონდა“.
თბილისის გალავანი
თბილისი დიდი ხნის განმავლობაში პატარა ქალაქი იყო, რამდენიმე უბნით, დიდი გალავნითა და „დიღმის კარით“. 2012 წელს, პუშკინის ქუჩაზე, არქეოლოგებმა აღმოაჩინეს თბილისის გალავნის ნაწილი, რომლის სიგრძე 110 მეტრია. გალავანს ისტორიკოსები XI-XIII საუკუნეებს მიაკუთვნებენ.
მტკვარი
ყველა დიდი ქალაქი მდინარეზე შენდება და თბილისიც მე-20 საუკუნემდე მტკვარზე და მის გასწვრივ იყო აწყობილი. მდინარე იყო ქალაქის ცენტრი და ათვლის წერტილი. შენობების ფასადები მტკვარზე გადიდიოდა, მტკვარზე იყო გაშენებული წისქვილები, დუქნები, მდინარეში მოცურავე ტივებით თბილისელები არა მარტო ერთი ადგილიდან მეორემდე მიდიოდნენ, ზედ ქეიფობდნენ კიდეც. მტკვარს იყენებდნენ მიმოსვლისთვის, ტვირთის გადასატანად, გასართობად. დიდი ხნის განმავლობაში მტკვარი იმდენად სუფთა იყო, რომ ადგილობრივები მის წყალს სვამდნენ. მას შემდეგ, რაც კომუნისტებმა მტკვრის სანაპიროებზე ორი ტრასა გაიყვანეს, მდინარე ქალაქისგან იზოლირებული აღმოჩნდა.
წისქვილები მტკვარზე
თბილისის კუნძულები
საავტომობილო ტრასებმა შეიწირეს თბილისის კუნძულებიც: მადათოვი და ორთაჭალის ბაღები. მადათოვის კუნძული დაახლოებით იქ იყო, სადაც ახლა მშრალი ხიდია. უფრო ადრე მას ორბელიანების კუნძულს უწოდებდნენ.
„გადმოფრენას ეს ყორანი მადათოვზე აპირებს,
გაანათებს რესტორანი ტივებიან ნაპირებს.
ასე მიდის ეს ზამთარი სიზმარივით მდევარი,
ასე რეკავს საზანდარი - უქმი, შემაქცევარი,
რომ ისმოდეს საიათნოვას დაჟანგული ჰანგები,
მიეთოვოს, მოეთოვოს, კედლებს ფარშავანგები...“ (გალაკტიონ ტაბიძე).
მეორე კუნძულზე ორთაჭალის ბაღები იყო გაშენებული, შენობებიც იდგა და თავისი პატარა ქუჩებიც ჰქონდა. თბილისი ხილითა და ბოსტნეულით ორთაჭალის ბაღებიდან მარაგდებოდა, მოსალხენადაც აქ ჩამოდიოდნენ.
ორთაჭალის ბაღები
1950-იან წლებში, მდინარის ცალი ტოტი დააშრეს, მტკვარი კალაპოტში მოაქციეს და ორთაჭალჰესი ააშენეს, ამის შემდეგ თბილისის ეს ორი კუნძული სამუდამოდ გაქრა.
ვირის ხიდი
კუნძულებთან ერთად გაქრა ვირის ხიდები. საცალფეხო ხიდები მტკვარზე იყო გადებული. სწორედ ამ ხიდებით გადაჰქონდათ გლეხებს ორთაჭალის ბაღებში დაკრეფილი ხილი თუ ბოსტნეული. სავსე გოდრებს ვირებს აჰკიდებდნენ ხოლმე. ძველ თბილისში ტრანსპორტირებისთვის ძირითადად სწორედ ცხენებსა და ვირებს იყენებდნენ, ასევე აქლემებსაც, მათი მეშვეობით ვაჭრებს საქონელი სხვა ქვეყნებიდან მოჰქონდათ.
ვირის ხიდი მტკვარზე
მტკვრის თევზი
ფიროსმანის ნახატებზე სადაც კი სუფრაა გაშლილი, თევზიც დევს. მტკვრის თევზი თბილისელების ძირითადი საკვები იყო. შემდეგ მდინარეში თევზის სახეობებიც შემცირდა და წყლის დაბინძურების გამო ძველებური გემოც აღარ შერჩა. მაგალითად, დღეს მტკვრის ტობს ან ფარგას იშვიათად ან საერთოდ ვეღარ იჭერენ. მე-20 საუკუნის დასაწყისში მტკვარში ჯერ კიდევ დაცურავდა ორაგული და ზუთხისებრთა რამდენიმე სახეობა, მაგრამ 30-იან წლებში აზერბაიჯანის ქალაქ მინგეჩაურში აშენდა კაშხალი, რომელმაც ამ თევზებს გზა გადაუკეტა და ისინი თბილისამდე ვეღარ აღწევენ.
ტრამვაი
თავიდან იყო კონკა, ტრამვაის ვაგონი შიგ შებმული ცხენით, 1904 წელს კი თბილისში ნამდვილი ტრამვაიც გამოჩნდა და ოცდამეერთე საუკუნამდე მოაღწია. ტრამვაი, რომელიც ევროპაში ერთ-ერთი ყველაზე ეკოლოგიური ტრანსპორტია, ქართულმა 90-იანებმა შეიწირა. სწორედ ამ დროიდან დაიწყო ტრამვაის ხაზების დემონტაჟი. 2006 წელს კი ბოლო, ავჭალის დეპო დაიხურა.
ასევე ნახეთ
„ბოძთან ტრამვაის უცდიდა მგზავრი“ლაღიძის წყლები
ჯერ კიდევ მე-19 საუკუნეში ქუთაისელ ფარმაცევტს მიტროფანე ლაღიძეს გაუჩნდა იდეა, ლიმონათი ნატურალური სიროფებით გაეკეთებინა. ლაღიძის წყლები აწარმოებდა მსხლის, ციტრუსების, ალუბლის, ტარხუნის... ლიმონათებს.
ლაღიძის წყლების დარბაზი რუსთაველის გამზირზე თბილისელების თავშეყრისა და ურთიერთობის ადგილად იქცა. ლაღიძის წყლები თბილისში დღესაც არის, მაგრამ მას შემდეგ, რაც ის რუსთველის გამზირიდან სხვაგან გადაიტანეს, მისი პოპულარობა მკვეთრად შემცირდა.
ყეენობა
საუკუნეების განმავლობაში თბილისის მთავარი დღესასწაული იყო ყეენობა, რომელიც მწერალ გიორგი წერეთლის აზრით, საქართველოში მურვან ყრუს შემოსევის შემდეგ აღინიშნება.
ბერიკაობა
თეატრალიზებული სანახაობა მტერზე გამარჯვებას განასახიერებდა. „ყეენის“ მტკვარში ჩასაგდებად ხალხი თბილისის ყველა უბნიდან გამოდიოდა. ყეენობა შეეწირა რუსიფიკაციას, რადგან ეს დღესასწაული სწორედ დამპყრობლის გაშარჟებას ისახავდა მიზნად.