როგორ უნდა “ამოქმედდეს” კულტურა პანდემიის შემდეგ - ინტერვიუ კულტურის პოლიტიკის მკვლევართან

პანდემიის პირობებში კულტურის სფეროს ფართოდ “ამოქმედება” დასკვნით ეტაპზეა დაგეგმილი. სექტორის წარმომადგენლები წერენ პეტიციებს, ითხოვენ კრიზისულ და პოსტკრიზისულ გეგმებს სახელმწიფოსგან. ზოგი მზად არის თავადაც ჩაერთოს ასეთი გეგმის შექმნაში; ზოგი თვლის, რომ პრობლემები უფრო ღრმაა და მათი უმეტესობა პანდემიამდელ ხანაშიც არსებობდა. არის მოთხოვნა გადაიხედოს სახელოვნებო პროექტების დაფინანსების წესი, პროცესი უფროგამჭვირვალე გახდეს, სახელმწიფომ სტრატეგიის დოკუმენტებში გაწერილი ვალდებულებების შესრულება დაიწყოს და სახელმწიფოს დღის წესრიგში კულტურის სფერო უფრო მეტად პრიორიტეტული იყოს.

ხელოვნების პოლიტიკისა და თანამედროვე ხელოვნების მკვლევარი ნიკოლოზ ნადირაშვილი „კულტურის სტრატეგიის მონიტორინგის სამოქალაქო ინიციატივის“ წევრია. „ინიციატივა“ კულტურის პოლიტიკისა და სახელმწიფოს მიერ აღებული ვალდებულებების შესრულებას აკონტროლებს და სხვადასხვა მიმართულებით იკვლევს სექტორის საჭიროებებს.

როგორ ფიქრობ, საიდან და როგორ უნდა დაიწყოს კულტურის “გაცოცხლება”?

განვითარებულ ქვეყნებში, სადაც, მეტ-ნაკლებად დაცულია პოტენციალის მქონე კულტურის ორგანიზაციებისა და ინიციატივების სიცოცხლისუნარიანობა, პანდემიით მიყენებული ზარალის განსაზღვრა შესაძლებელი გახდა და ხელისუფლებებიც მეტ-ნაკლები ეფექტურობით უმკლავდებიან გამოწვევებს. ჩვენთან არც პანდემიამდე ულხინდა კულტურის სექტორს, - განსაკუთრებით, თუ მასში არასამთავრობო, არაკომერციულ ინიციატივებს მოვიაზრებთ.

კრიზისულ გეგმაზე მუშაობა ძალიან მნიშვნელოვანია, მაგრამ კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია პოსტკრიზისული გეგმის შემუშავება, რაშიც უნდა გათვალისწინდეს ყველა ის რეფორმა, რომელიც, უკვე მრავალი ათწლეულია, სექტორის დაკვეთაა. პრობლემები კომპლექსურია, მაგრამ ყოველ მათგანს, საბოლოო ჯამში, დაფინანსების არსებულ სქემამდე მივყავართ და პოსტკრიზისულ ვითარებაში სწორედ ამ არსებული სქემის შესაცვლელად უნდა გადაიდგას პირველი ნაბიჯები, რაც უნდა იყოს კულტურის ეროვნული ფონდის შექმნა და ფილანთროპიისა და ქველმოქმედების საკანონმდებლო ჩარჩოს დახვეწა, უფრო ზუსტები რომ ვიყოთ, შემუშავება.

ფონდთან დაკავშირებით არსებობს კითხვები. ერთი მხრივ, კარგად ჟღერდა კულტურის განვითარების ეროვნული ფონდი 50-მილიონიანი ბიუჯეტით, მეორე მხრივ, ის საკმაოდ უცნაურ ვითარებაში შეიქმნა, მის ხელმძღვანელად დასახელებულ პირს ამ დრომდე არანაირი გეგმა არ წარუდგენია. ისიც კი არ ვიცით, კვლავ ძალაშია თუ არა მისი შექმნის გადაწყვეტილება.

ოფიციალურად ფონდის შემაფერხებელ ფაქტორად გარკვეული ტიპის ბიუროკრატიული (იურიდიული და ფინანსური) საკითხები სახელდება, რომელთა გადაჭრაც მიმდინარე წლის გაზაფხულზე იგეგმებოდა და ამ დროს პანდემია დაემთხვა.

სექტორის წარმომადგენლებისთვის არანაირი მნიშვნელობა არ აქვს, ფონდს „კულტურის ეროვნული ფონდი ერქმევა“, თუ ის დაიტოვებს არსებული სსიპ-ის სახელს - „შემოქმედებითი საქართველო“; ასევე: 50 მილიონი ლარი სამინისტროს ოდიოზური განაცხადი იყო - არც ამ თანხის დაკვეთა ჰქონდა სამინისტროს სექტორისგან. ჩვენთვის პირველ ეტაპზე აბსოლუტურად საკმარისი იქნებოდა, რომ სამინისტროს ფონდში სამინისტროში არსებული კულტურის დეპარტამენტის საოპერაციო ბიუჯეტი გადმოეტანა, რომელიც, 2019 წლის პირველი 9 თვის ანგარიშის მიხედვით, 6 მილიონ ლარამდეა.

ფონდის შექმნის გაჭიანურება უფრო ნების არარსებობას ნიშნავს. სამინისტრო ოფიციალურად აცხადებს, რომ კულტურის ეროვნული ფონდის დაარსება მათი ინიციატივაა, თუმცა მათი ქმედებები საპირისპიროზე მიუთითებს. ამის მაგალითად ისიც გამოდგება, რომ ვიზუალური ხელოვნების კონკურსი, რომელსაც სსიპ „შემოქმედებითი საქართველო“ ახორციელებდა, სამინისტრომ უკან წაიღო პანდემიამდე და ახლა მას ისევ თავად ახორციელებს. ეს მხოლოდ იმაზე მიანიშნებს, რომ სამინისტროს არ სურს კონკურსების ექსპორტი „გარე“ ორგანიზაციაში, ამ შემთხვევაში სსიპ „შემოქმედებით საქართველოში“, რომლის მემკვიდრეც უნდა იყოს ფონდი.

ასევე ნახეთ რჩება თუ არა კულტურა 50-მილიონიანი ბიუჯეტის მქონე ფონდის გარეშე

შეგვიძლია ვთქვათ, რომ არსებული სისტემა უფრო ხელსაყრელია სამინისტროსთვის სასურველი პროექტების დასაფინანსებლად და მას არ სჭირდება დამოუკიდებელი სახელოვნებო სახელმწიფო სტრუქტურა?

გარდა იმისა, რომ სამინისტრო - უფრო კონკრეტულად, კულტურის დეპარტამენტი - ზოგადად, გამოირჩევა რეფორმებისადმი რეზისტენტულობით, აქ ორი მთავარი პრობლემაა: პირველი - თუ კულტურის ხელშეწყობის პროგრამის საოპერაციო ბიუჯეტი გადავა ფონდში, შესაბამისი დეპარტამენტების თანამშრომლების უმეტესობა უფუნქციოდ დარჩება და კითხვის ნიშნის ქვეშ აღმოჩნდება მათი სამინისტროში დასაქმების საჭიროება. მეორე, გაცილებით ვერაგი პრობლემა ისაა, რომ კულტურის დეპარტამენტი, გარდა კონკურსებისა, რომელთა ბიუჯეტიც წელიწადში, დაახლოებით, 3 მილიონ ლარს უტოლდება, ახორციელებს ე.წ. პირდაპირი დახმარების პროგრამასაც, რის ფარგლებშიც სამინისტრო თავად არჩევს ბენეფიციარ ორგანიზაციას და ყოველგვარი კონკურსის გარეშე გასცემს სუბსიდიებს. 2019 წლის პირველი 9 თვის ანგარიშით, ასეთი სუბსიდიების ჯამი 2,3 მილიონ ლარს უტოლდება. ეს ანგარიშებშიც დაუფარავად წერია: ამ თანხის მიმღები ყველა ორგანიზაცია კლასიფიცირებულია, როგორც „სამინისტროს შერჩეული ორგანიზაციები“.

რა ტიპის ინიციატივებს ან რომელ ორგანიზაციებს ირჩევს სამინისტრო პირდაპირი დაფინანსებისთვის, შეგიძლია კონკრეტული მაგალითების დასახელება?

ბევრია. 2019 წლის რამდენიმე მაგალითს გეტყვით: შპს „სეზანი“ იღებს 15 680 ლარს პროექტისთვის „60 წელი ქართულ პოეზიაში - რეზო ამაშუკელი“; სსიპ შოთა რუსთაველის სახ. პროფესიული სახელმწიფო დრამატული თეატრი რამდენჯერმე იღებს სუბსიდიას ამავე გზით: 25 ათასი ლარი - სპექტაკლისთვის „ბედი ქართლისა“; 32 715 ლარი - პროქტისთვის რობერტ სტურუას საიუბილეო საღამო (უნდა აღვნიშნოთ, რომ რუსთაველის თეატრი სსიპ არის, ანუ ის ისედაც იღებს ყოველწლიურ სუბსიდიებს სახელმწიფო ხაზინიდან). შემაშფოთებელია პროექტი „ვაჩუქოთ ერთმანეთს ტიტები“, რომელიც სამინისტრომ ამავე წესით 197 000 ლარზე მეტით დააფინანსა. კიდევ ბევრია ამ კატეგორიის ბენეფიციარი და რასაც სექტორი ვითხოვთ, არის ის, რომ ეს პრაქტიკა გაუქმდეს: პირდაპირი გახარჯვის წესს დაქვემდებარებული ბიუჯეტი განაწილდეს არსებულ/ახალ საკონკურსო პროგრამებზე და ამ პრინციპით მართოს ხელოვნებისთვის განკუთვნილი სახელმწიფოს ფული ფონდმა.

დავუშვათ, პოსტკრიზისულ პერიოდში სამინისტრომ საბოლოოდ დააარსა ფონდი. მასთან დაკავშირებული კითხვები არ ქმნის საშიშროებას, რომ არც ის იქნება ეფექტური და კულტურის ინტერესებზე მორგებული?

საფრთხე არსებობს, თუმცა სექტორს გვაქვს ძალიან დეტალური შეთავაზება იმ მოდელის თაობაზე, რასაც ფონდი უნდა დაეყრდნოს. პროცესის დეცენტრალიზაციისთვის აუცილებელია ფონდში შეიქმნას გადაწყვეტილების მიმღები უმაღლესი ორგანო, ე.წ. საბჭო, რომელიც დაკომპლექტდება საქართველოში მოღვაწე საერთაშორისო ორგანიზაციების/მისიების წარმომადგენლებით, რომლებსაც აქვთ კულტურის პროექტების მხარდაჭერისა და მართვის გრძელვადიანი გამოცდილება და, ზოგადად, კარგად იცნობენ ადგილობრივ კონტექსტს. ასეთებია: ბრიტანეთის საბჭო, გოეთეს ინსტიტუტი, ფრანგული ინსტიტუტი, შვეიცარიის თანამშრომლობის ოფისი სამხრეთ კავკასიაში, ევროკავშირის წარმომადგენლობა საქართველოში და ა.შ. საერთაშორისო წარმომადგენლებით დაკომპლექტებული საბჭო არის ერთადერთი გარანტი, რომ მინიმუმამდე დავიდეს რომელიმე სახელოვნებო წრის პროტექციონიზმი და პოლიტიკური დირექტივების გამტარობა. საბჭო უნდა ამტკიცებდეს კომისიის წევრებს საკონკურსო პროგრამისთვის, საბჭოს წევრობისთვის განაცხადის გაკეთება უნდა შეეძლოთ სამოქალაქო საზოგადოების წევრებსაც და ეს უნდა იყოს ანაზღაურებადი და კონფიდენციალური სამუშაო.

მნიშვნელოვანია ისიც, რომ ფონდმა სამინისტროში დასაქმებული კადრების გადმოყვანის ნაცვლად ყველა წესის დაცვით გამოაცხადოს კონკურსი შესაბამის ადმინისტრაციულ პოზიციებზე. თუ ფონდში დასაქმდნენ სამინისტროს თანამშრომლები, იარსებებს კითხვა: რამდენად ეთიკურია, მუშაობდნენ ადამიანები იმ სტრუქტურაში, რომლის გაძლიერება-დაარსებასაც, ამდენი წელია, ებრძვიან?!

ასევე ნახეთ როგორ მოჰპარა ხელისუფლებამ არტისტებს ქუჩა

გარდა ფონდისა, რომელსაც ბევრი დათქმები აქვს იმისთვის, რომ ის მისაღები იყოს სექტორისთვის, რა ინიციატივები შეუძლია ჰქონდეს სახელმწიფოს პოსტკრიზისულ პერიოდში სექტორის ფეხზე დასაყენებლად?

ფილანთროპიისა და ქველმოქმედების ეფექტიანი საკანონმდებლო რეგულაცია, რაც გულისხმობს საგადასახადო შეღავათებს იმ საწარმოებისთვის, რომლებიც სექტორის განვითარებაში კონტრიბუციას შეიტანენ, და, ასევე, მოქალაქეებისთვის საშუალების მიცემას, საშემოსავლო გადასახადის გარკვეული ნაწილი (საშუალოდ 2%) მიმართონ მათთვის სასურველ არაკომერციულ ორგანიზაციაზე, რომელიც ქმნის საზოგადო სიკეთეს. ეს ორგანიზაცია არ არის აუცილებელი იყოს კულტურის სექტორში მომუშავე; ის შეიძლება ახორციელებდეს ზოგად საგანმანათლებლო აქტივობებს, ოპერირებდეს ჯანდაცვის სფეროში ან, თუნდაც, წარმოადგენდეს რელიგიურ ორგანიზაციას.

საქართველოს მოქმედი კანონმდებლობით, საწარმო მხოლოდ ე.წ. საქველმოქმედო ორგანიზაციებზე გაცემული თანხების მოგების გადასახადისგან თავისუფლდება, მაშინ როდესაც არასამთავრობო ორგანიზაციების მთელი წყებაა, რომლებიც სიცოცხლისუნარიანობისთვის შემოსავლებს საჭიროებენ და, შინაარსის მხრივ, საქველმოქმედო (კულტურულ, საგანმანათლებლო და ა.შ.) საქმიანობას ახორციელებენ, მრავალი წელია.

რატომ არ ითხოვენ ეს ორგანიზაციები ამ ცვლილებას, ან რატომ არ სურს სახელმწიფოს ხელოვნების დაფინანსების სხვა წყაროების გაჩენას შეუწყოს ხელი?

ცვლილებების წინააღმდეგი თითქოს არავინაა, მაგრამ არც ინიციატორი ჩანს. სახელმწიფო სექტორში ორგანიზაციები უკვე ათწლეულებია, რაც ითხოვენ შესაბამისი საკანონმდებლო რეგულაციების შემუშავებას, მაგ. “ფონდი ტასო”, თუმცა უშედეგოდ - ამ მიმართულებით მუშაობა საკმაოდ ღრმა ინტელექტუალურ დარგობრივ (ფინანსური ანალიზი, ეკონომიკური სიმულაციების შემუშავება, არსებულ კანონმდებლობასთან ჰარმონიზაცია) ძალისხმევას და უწყებათშორის თანამშრომლობას მოითხოვს - ყოველივე ამის ეფექტურად განხორციელების შესაძლებლობა და, ვფიქრობ, პასუხისმგებლობა, პირველ რიგში, განათლების, მეცნიერების, კულტურისა და სპორტის სამინისტროს ეკისრება.

ასევე ნახეთ საერთაშორისო პრესა კორონავირუსზე: როგორ უნდა გამოცოცხლდეს კულტურული ცხოვრება?

გარდა იმისა, რაც სახელმწიფომ უნდა გააკეთოს, არსებულ კრიზისულ ვითარებაში რა შეუძლიათ გააკეთონ სახელოვნებო ორგანიზაციებმა, თავად არტისტებმა კრიზისის დასაძლევად?

სექტორი, პირველ რიგში, უნდა იყოს ერთიანი ამ და სხვა ფუნდამენტური მოთხოვნების წინაშე. საჭიროა ლაპარაკი კულტურის პოლიტიკის კრიტიკული საკითების შესახებ.

ახლა სექტორში მრავალი პრობლემაა: დაწყებული მისკომუნიკაციით, დასრულებული არაკოლეგიურობით. თუმცა ყურადღებას მაინც შემდეგზე გავამახვილებ: სექტორის მრავალი წარმომადგენელი საჯარო დისკუსიის დროს დგება ცდუნების წინაშე, რომ აქცენტი რაღაც ნაკლებად მნიშვნელოვანზე გააკეთოს ხოლმე, ან სულაც ისეთი რამე თქვას, რითაც წყალს დაასხამს იმ უწყებების წისქვილზე, რომლებიც აჩერებენ კონკრეტულ რეფორმებს.

მოგეხსენებათ, რომ კინოპოლიტიკას და სახელმწიფო დაფინანსებას კინოსექტორში განსაზღვრავს საქართველოს კინემატოგრაფისტთა ეროვნული ცენტრი; ლიტერატურას და საგამომცემლო საქმიანობას კურირებს მწერალთა სახლი. ყველა სხვა დარგი სამინისტროს „პირად განკარგვაშია“ და ამდენი ხნის განმავლობაში ამის უფლებას რომ ვაძლევთ, რა თქმა უნდა, ესეც ჩვენი, სექტორის, ბრალია.

ჯამში, სამინისტროს, ცნობილი და ხსენებული სსიპ-ების გარდა, 90-მდე სსიპ აქვს, რომელთა ნაწილის სახელები და საქმიანობა, ფაქტობრივად, უცნობია. ფიქრობ, რომ ეს სისტემაც მოსაწესრიგებელია, თუნდაც, ეფექტურად მუშაობისა და თანხების უფრო ეფექტურად მართვისთვის?

ეს კითხვა ძალიან ბევრ საკითხს აერთიანებს, თუმცა ის ავტორიტარული და გაუმჭვირვალე კორპორაციული კულტურა, რომელიც სამინისტროშია, მეტ-ნაკლებად, ყველა სსიპ-ში ვრცელდება (არის გამონაკლისებიც).

სსიპ-ების ერთ-ერთი ყველაზე პრობლემური კლასი თეატრებია. იყო ინიციატივა, რომ შეცვლილიყო კანონი პროფესიული თეატრების შესახებ, რომლის ფარგლებშიც, თეატრის თანამშრომლები და ძირითადად მსახიობები იქნებოდნენ უფლებამოსილნი თავად დაეკომპლექტებინათ თეატრის მენეჯმენტი. მაგრამ, ამ დამოუკიდებლობის მოპოვების ნაცვლად, რამდენიმე სამხატვრო ხელმძღვანელმა და, პირველ რიგში, სამინისტრომ უარი თქვა რეფორმაზე. დღეს სამხატვრო ხელმძღვანელს ნიშნავს სამინისტრო, სარეკომენდაციო საბჭოს რეკომენდაციების მიხედვით, რომელსაც ასევე თავად აყალიბებს, მაშინ როდესაც, მაგალითად, საგანმანათლებლო ინსტიტუციებში (სამხატვრო აკადემია, კონსერვატორია და ა.შ.) რექტორებს ინსტიტუციონალური (შიდა) საბჭო ირჩევს.

არასწორია ისიც, რაც კინოში ხდება. გვაქვს კინოცენტრი და სამინისტრო დამატებით ცალკე გასცემს თანხებს ამ მიმართულებით. კინოცენტრი ხომ ზუსტად იმიტომ არსებობს, რომ მისი კომპეტენციები მაღალია სამინისტროს კომპეტენციებზე კინოსექტორში, რა მიზეზითაც მას მიენიჭა უფლებამოსილება აწარმოოს სახელმწიფო კინოპოლიტიკა და გასცეს სუბსიდიები?! შესაბამისად, სამინისტრომ კინოს მიმართულებით არსებული ბიუჯეტი უნდა დაუმატოს/გადასცეს კინოცენტრს, წინააღმდეგ შემთხვევაში, როგორც ტერი სანდელმა აღნიშნა თავის ანგარიშში, რაღაც ასეთი ხდება: როდესაც გყავს ძაღლი და მაინც თავად ყეფ.

და მიუხედავად იმისა, რომ ხელოვნებას ინსტიტუციურად ბევრი პრობლემა აქვს, საინტერესოა ისიც, პოსტპანდემიურ და პოსტკრიზისულ ხანაში როგორი იქნება თავად ხელოვნების შინაარსი, რა შეიცვლება - თუკი რამე შეიცვალა - კულტურულ ლანდშაფტში. რა მოლოდინები გაქვს ამ მიმართულებით?

ყველა შემოქმედებით პრაქტიკაზე მოახდენს გავლენას პანდემიური გამოცდილება: ზოგი ხელოვანი, ალბათ, გააზრებულადაც შექმნის ამ თემაზე/ამ თემის მოპასუხედ ნამუშევრებს… თუმცა, არ მგონია, რომ პანდემიამ მოახერხოს და პოსტმოდერნულ ხელოვნებას რაიმე ტიპის კონცეპტუალური ჩარჩო განუსაზღვროს.

მსჯელობის საგნად მაინც უფრო საპრეზენტაციო ფორმატი რჩება: როგორ “ვისიამოვნებთ” ხელოვნებით - თუმცა აქვე მახსენდება მანუჩარ ოქროსცვარიძის წერილიც ე.წ. კონტექსტმიღმა მდგომი ხელოვნების შესახებ.

ალბათ, ლოგიკურია, რომ სახელოვნებო პროექტების უმეტესობამ, თავის დაზღვევის მიზნით, ჩანასახშივე ციფრული საპრეზენტაციო ვერსიები განავითაროს (ე.წ. გეგმა ბ, განმეორებითი ეპიდაფეთქების საპასუხოდ), ან, საერთოდაც, ხელოვნების პროფესიონალებმა იმთავითვე გადაწყვიტონ, რომ შემოქმედებითი პროექტი ელექტრონულ ლანდშაფტში დაიბადოს, გაიზარდოს და დასრულდეს…

თუმცა აქ საზოგადოების მოთხოვნაც ძალიან მნიშვნელოვანია - ასეთი დოზით ციფრული კომუნიკაცია უკვე ერთგვარ განზიდვას იწვევს ახალი მედიებისგან და, შესაბამისად, კიდევ უფრო მეტად გინდება ცოცხლად შეხედო და მოუსმინო.