ბერიკაობა ერთ-ერთი ყველაზე კარგად შესწავლილი თემაა, მაგრამ ის იმდენად არქაული წარსულიდან იღებს სათავეს, რომ ბევრი რამ მაინც უცნობი რჩება. ბერიკაობას, როგორც წარმართულ დღესასწაულს, ქრისტიანობა დიდი ხნის განმავლობაში დევნიდა, ამიტომ მის შესახებ წერილობითი წყაროები თითქმის არ შემორჩა.
მიუხედავად ეკლესიის აკრძალვისა, ბერიკაობა ხალხს უყვარდა და საქართველოს თითქმის ყველა კუთხეში აღნიშნავდნენ. დავით ჯანელიძე თავის ნაშრომში „ქართული თეატრის ისტორია“ ბერიკაობა-ყეენობის 100-ზე მეტ სიუჟეტს აღწერს და ასკვნის, რომ ეს ტრადიცია ქართული თეატრის ჩანასახს წარმოადგენს.
ბერიკაობისთვის სამზადისი დღესასწაულამდე ბევრად ადრე იწყებოდა. თბილისში ხელოსნები შეკვეთას შეკვეთაზე იღებდნენ, თლიდნენ ხის ხმლებს, ხანჯლებს, მშვილდებს... ბევრი ატრიბუტი იყო საჭირო, რადგან ამ სანახაობას პერსონაჟიც ბევრი ჰყავდა: ბერიკები, ყეენი, პატარძალი, მღვდელი, კალათების დამტარებლები და მუსიკოსები.
თბილისელი ხელოსნები
ბერიკაობა ქართული მასკარადია, კარნავალი. ბერიკებს აუცილებლად უკეთიათ ნიღბები: ტახის, ღორის, ცხვრის, ვირის, მაიმუნის, კატის... ზეიმის სხვა პერსონაჟებს ქამარზე სათამაშო კუკები „ფალოსები“ ჰკიდიათ.
„ხისგან გამოთლილ ფალოსებს ატარებდნენ. ეს ბუნების ნაყოფიერებასთან არის კავშირში. ბერიკაობა ძალიან ძველი დღესასწაულია. ნიღბებიც იმიტომ იყო ყავისფერი, რომ მიწასთან ასოცირდებოდა, მიწის ნაყოფიერებასთან“, - ამბობს ისტორიის დოქტორი გულნარა კვანტიძე.
ხელში ქაფქირი და თაღლითი მძივები
გაზეთი „კვალი“, რომელიც თბილისში 1893-1904 წლებში გამოდიოდა, აღწერს ერმოლოვის დროს გამართულ ყეენობის დღესასწაულს:
„ყეენი უნდა გამოსულიყო ისნელებიდან და შემოსეოდა ქალაქს, დაეპყრა დილით მთელი ქალაქი, გზების გზაჯვარედინზე ჩაეყენებინა თავის მოხელეები, ჯარის უფროსები, რომ გამვლელ-გამომვლელებისათვის ხარჯი გამოერთმიათ. ამ დროს ნარიყალას მომხრენიც საიდუმლოდ ამზადებდნენ თავიანთ ჯარებს. ტფილისის ქალაქის დუქნები დაიკეტა და მცხოვრებნი ნახევარი ყეენისაკენ იყვნენ, ნახევარი სოლოლაკის ხევში დაიმალა. ყეენმა დაიდგა ტახტი სეირდაბადის მაღლობზე, სადაც დღეს ბოტანიკურ ბაღთან ძველი ციხის ნანგრევია; მისი მოხელენი იჭერდნენ გამვლელ-გამომვლელებს და მოჰყავდათ ყეენთან თაყვანის საცემლად. ამ სახით განაგრძო ყეენმა თავისი უფლება მთელ ტფილისს ქალაქზედ შუადღემდის. ნაშუადღევს ყეენს მოახსენეს, რომ ქვეყანა აჯანყდაო, რომ ერი განუდგაო მას და ქართველები სოლოლაკის მაღლობს გადმოდგაო. მაშინ ყეენი გაემგზავრა საომრად, მაგრამ უკვე გვიანი იყო. ყეენი საქართველოს ჯარებს ტყვედ ჩაუვარდა ხელში“.
ყეენობა გორში
ბერიკაობა-ყეენობა დაწვრილებით აქვს აღწერილი პოეტ იოსებ გრიშაშვილს. წინათქმაში ის აღნიშნავს, თბილისი იცვლება, ბევრი რამ ისე აღარაა, როგორც ადრე იყოო, ამიტომ: „მე, როგორც ძველი ტფილისის ტრუბადურმა და ქეშიკმა, მე, როგორც ძველი წიგნის ჩრჩილმა და ავანჩავანმა, მოვალეთ ჩავთვალე ჩემი თავი, ვიდრე ჯერ კიდევ დაგვიანებული არ არის, დამერაზმა მეხსიერება, წინ წამეგდო გამოცდილება და შეძლებისგვარად ამეწერა ეს ლამაზი კუთხე, რომელიც უქომაგოა და სადღაც ძველი ჯიგარივით გდია“.
გრიშაშვილი ამას შემდეგ იწყებს ყეენობის აღწერას:
იოსებ გრიშაშვილი
„ყველიერის ორშაბათს, ტფილისის თვითოეულ უბანს თავისი უბნის ყეენი გამოჰყავდა. ამ დღისთვის ყეენად ამოირჩევდნენ ისეთ კაცს, რომელიც ნ. ბერძენოვის სიტყვით, „გონება მახვილი, ოხუნჯი და მოძრავი უნდა ყოფილიყო“. ამ კაცს მორთავდნენ კარიკატურულად: თავზე ეხურა შაქრის ქაღალდისაგან გაკეთებული წოწოლა ქუდი, ერთ ხელში ხმლის მაგივრად ქაფქირი ეჭირა, მეორეში ჟანგიანი შამფური, რომელზედაც ვაშლი ან ხახვი იყო წამოგებული. ყელზე ეკიდა თაღლითი მძივები, ტანთ ეცვა გადმობრუნებული ტყაპუჭი, რომელზედაც მოჭერილი ჰქონდა თივისაგან დაგრეხილი მსხვილი თოკი (თულო); სახე გამურული ჰქონდა და სხვა. აი, ამგვარად მორთული ყეენი იჯდა აქლემზე და თან „ბერიკულად“ გადაცმული ხალხი - ყეენის ამქარი - ზურნის დაკვრით და ხმაურით მისდევდა.
პროცესია მიდიოდა ქუჩაში რამოდენიმე ხელჯოხიანის წინამძღოლობით; ხოლო რომელსაც დიდი ყავარჯენი ეჭირა, ის ამ ხელჯოხიანების უფროსი იყო (ეტიკი), ყეენის ამალა გამვლელ-გამომვლელებს გზას უღობავდა და ყეენის სასარგებლოდ ხარკს ახდევინებდა; რომელიმე ხელჯოხიანი წინ გადაუდგებოდა ქუჩაში გამვლელ კაცს, კომბალს წინ დაურჭობდა, ზანზალაკებს დაუჟღარუნებდა და „ყეენს სალამს“ მიართმევდა, ეს იმას ნიშნავდა, რომ ფული გადაიხადეო, როცა ხაზინადარი ფულს ქისაში ჩააგდებდა, ხმამაღლა დაიძახებდა „ააშენოს!“ „ააშენოს!“ ყეენი, რომელსაც ხელში დავთარი ეჭირა, აღნიშნავდა შემოსულ ფულის რაოდენობას. ეს წინამძღოლი დუქნებშიაც შედიოდა და ყველა მოვაჭრე ვალდებული იყო გადაეხადა მასზე გაწერილი თანხა (ხშირად ხარკს ნატურითაც იხდიდნენ)...
„ყეენობის“ ზეიმის დასასრული ასეთი იყო: ნაშუადღევს წაიყვანდნენ ყეენს და პირდაპირ მტკვარში გადაისვრიდნენ, რასაკვირველია, ისეთ ადგილას, რომ არ დამღრჩვალიყო“.
მურვან ყრუდან რუს გენერლამდე
მწერალ გიორგი წერეთლის აზრით, ყეენობა საქართველოში მურვან ყრუს შემოსევების შემდეგ დამკვიდრდა.
„ბევრნი ამტკიცებენ, ვითომც ეს თამაშობა ქართველებს მეჩვიდმეტე საუკუნეში შემოეღოთ, როცა გიორგი სააკაძემ და თეიმურაზ მეფემ გასწყვიტეს სპარსეთის ჯარი და გაანთავისუფლეს თავიანთი ქვეყანა შაჰ-აბაზის მტარვალობისგან. მაგრამ ეს არავითარი ისტორიული საბუთით არ მტკიცდება. უფრო დასაჯერია, რომ ეს ყეენობა გადაკეთებული იყოს ძველებურის სამხედრო ვარჯიშობის თამაშობიდან პირველ მახმადიანთა და მხედართ-მთავრის მურვან-ყრუს შემოსევის დროს, მეშვიდე საუკუნეში ქრისტეს შემდეგ მართლაც უფრო საგულისხმოა ამისთანა აზრი, რადგან მურვან ყრუ შემოვარდა საქართველოში“.
გულნარა კვანტიძე ამბობს, რომ ყეენის „ეროვნება“ და შესამოსელი იმისდა მიხედვით იცვლებოდა, თუ ვინ იყო იმ პერიოდში დამპყრობელი: „როდესაც რუსეთის იმპერია დაგვადგა თავზე, ყეენი უცებ რუსი გენერალი გახდა“.
მე-19 საუკუნეში მეფის მთავრობამ ყეენობა აკრძალა, თბილისელებს მყუდროებას ურღვევსო. ქალაქელები მას მაინც აღნიშნავდნენ, თუმცა არა ძველებური მასშტაბით, დღესასწაულმა სახელი შეიცვალა და მას „ყეენობის კუდს“ ან „ისპანახობას“ ეძახდნენ, რადგან მარხვაში ტარდებოდა და სუფრაზე ბევრი ისპანახი იყო.
ისპანახობა
იმდროინდელი ქართველი ინტელიგენცია დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა ამ დღესასწაულს. ერთ-ერთი ყეენობისათვის საჭირო ხარჯი, გრიგოლ ორბელიანს გაუღია. ხოლო ბოლო ყეენობა 1894 წელს, გრიგოლ აბაშიძემ დააფინანსა.
ახალი წელი ყეენობის ნაცვლად
ფსიქოლოგი გაგა ნიჟარაძე ამბობს, რომ კარნავალი ყველა ერის ცხოვრებაში გვხვდება და საქართველოში ასეთი ბერიკაობა-ყეენობა იყო.
„ეს არის დამპყრობლის წინააღმდეგ მიმართული კარნავალური დღესასწაული. კარნავალის დროს არსებული წესრიგი ირღვევა, ნიღბები სწორედ იმას ნიშნავს, რომ ადამიანი თავის პიროვნებას დროებით ემშვიდობება და რაღაც უმსგავსობას აკეთებს. ეს ერთგვარი სოციალური ფსიქოთერაპიაა, მთელი წლის დაგროვილი სტრესისგან გათავისუფლების შესაძლებლობა. ამ დღესასწაულის ჩანაცვლება შევარდნაძემ „თბილისობით“ სცადა, მაგრამ „თბილისობამ“ მაინცდამაინც ვერ გაამართლა“.
თბილისობის დღესასწაული
სოციოლოგები მიიჩნევენ, რომ შუა საუკუნეების ევროპული კარნავალები დღეს მასობრივმა საპროტესტო გამოსვლებმა ჩაანაცვლა.
„დაგროვილი უკმაყოფილება მასობრივ აქციებში გამოიხატება. დემოკრატიულ ქვეყნებში ამან საპროტესტო გამოსვლების სახე მიიღო. რუსეთის შემოსვლის შემდეგ „ქართული საპროტესტო კარნავალი“ ქართული სუფრა გახდა, ის ადრე ასეთი არ იყო. თამადის სადღეგრძელოები „ჩვენ გაგვიმარჯოს“, „ჩვენს სამშობლოს გაუმარჯოს“... ეს არის ღირებულებების ჩამონათვალი, რომელიც ჭიქით უნდა დაადასტურო. დღეს თუ დააკვირდებით, ქართული კლასიკური სუფრა ისევ დეგრადაციას განიცდის, რადგან ქვეყანა ისევ თავისუფალი გახდა“, - ამბობს გაგა ნიჟარაძე.
ბერიკაობა-ყეენობა დღემდე ეწყობა თბილისშიც და საქართველოს სხვადასხვა კუთხეშიც, მაგრამ დღეს ზეიმის მასშტაბი შეუდარებლად მცირეა. გაგა ნიჟარაძის თქმით, ბერიკაობა ჩაანაცვლა როგორც სუფრამ, ასევე სხვა დღესასწაულმა, ახალმა წელმა, რომელიც საბჭოთა ეპოქიდან მოყოლებული საქართველოში მრავალი დღის განმავლობაში, ფეიერვერკებითა და გადამეტებული ლხინით აღინიშნება.