აზერბაიჯანსა და სომხეთს შორის მოვლენათა შემდგომი განვითარების შესახებ სხვადასხვა მოსაზრება ვრცელდება. რადიო თავისუფლების „დილის საუბრების“ სტუმარი, „საქართველოს სტრატეგიული ანალიზის ცენტრის“ (GSAC) ექსპერტი გელა ვასაძე არ მოელის შეიარაღებული დაპირისპირების მასშტაბის ზრდას, თუმცა, იმას, რაც ორ ქვეყანას შორის ხდება თამამად უწოდებს ომს:
„მოდით, პირდაპირ ვთქვათ, რომ აზერბაიჯანსა და სომხეთს შორის არის ომი. ეს ომი დაიწყო არა დღეს, გუშინ, ან სამი დღის წინ. ეს ომი დაწყებულია 1980-იან წლებში, როცა არც სომხეთი და არც აზერბაიჯანი არ იყვნენ დამოუკიდებელი სახელმწიფოები და გრძელდება დღემდე.
რა არის ომი? ომი არის ის მოქმედებები, რომლებიც მიზნად ისახავს მტრისთვის მაქსიმალური ზიანის მიყენებას. ეს არის დაბალი ინტენსივობის ომი, არა - გაყინული კონფლიქტი. პერიოდულად ეს დაბალი ინტენსივობა იცვლება.
დარწმუნებული ვარ აბსოლუტურად, რომ ეს არ იყო წინასწარ დაგეგმილი, მაგრამ ასეთი ესკალაცია იყო მოსალოდნელი და ორივე ქვეყნის საზოგადოებები მზად იყვნენ ამისთვის. სად გაჟონავდა, სად გასკდებოდა, არავინ იცოდა“.
დღეს ბევრი სვამს კითხვას - რა როლი და ინტერესი აქვს რუსეთს შექმნილ ვითარებაში? რა შემთხვევაში და რა ფორმით შეიძლება ის ჩაერთოს მიმდინარე პროცესში?
„რუსეთს არ სჭირდება დღეს ცალკე აზერბაიჯანი, ცალკე სომხეთი და ცალკე საქართველო ან რამე ტერიტორიები საქართველოსი. რუსეთს სჭირდება მთლიანად სამხრეთ კავკასია, გავლენა ამ რეგიონში და მისთვის მთავარია, რომ სამივე ქვეყანაში იყოს ისეთი ხელისუფლება, რომელიც აუცილებლად, იმპერატიულად დაუჯერებს მოსკოვს და რომელსაც არ ექნება საგარეო პოლიტიკა.
რუსეთის მიზანია თავის კავშირებში შეიყვანოს აზერბაიჯანი და პერსპექტივაში საქართველო - ევრაზიულ ეკონომიკურ კავშირსა და კოლექტიური უსაფრთხოების ხელშეკრულების ორგანიზაციის (ОДКБ) სამხედრო კავშირში“.
გელა ვასაძე შენიშნავს, რომ ვინაიდან ორ ქვეყანას შორის საერთაშორისოდ აღიარეულ საზღვარზეა შეიარაღებული დაპირისპირება იგივე კოლექტიური უსაფრთხოების ხელშეკრულების ორგანიზაციას აქვს უფლება ჩაერიოს, თუმცა „მისი რეაქცია იყო ნულოვანი“. რაც შეეხება რუსეთის სურვილებსა და გეგმებს:
„ათი წელია მაგიდაზე დევს ლავროვის გეგმა, რაც ითვალისწინებს რუსი მშვიდობისმყოფელების განლაგებას ყარაბაღში და არა მხოლოდ იქ. როცა ვახსენე ომი სომხეთ-აზერბაიჯანს შორის, ე.ი. საზღვარი არის ომის ხაზი. განლაგება რუსეთის ე.წ. მშვიდობისმყოფელების იქნება არა მარტო ყარაბაღში, არამედ მთელ საზღვარზე და ეს ნიშნავს, რომ ნახიჩევანშიც იქნება რუსეთის კონტინგენტი, რაც თავისთავად არ აწყობს თურქეთს.
აქ ძალიან ბევრი ინტერესი იკვეთება რეგიონული და არა მარტო რეგიონული“.
რა როლი, პოზიცია უნდა ჰქონდეს საქართველოს?
„ჩვენ ამ სიტუაციაში უნდა ვიყოთ ძალიან ფრთხილად. უკვე დამისვეს კითხვები, მათ შორის სომხეთიდანაც: რას იზამს საქართველო თუ სომხეთს დასჭირდა სამხედრო დახმარების მიღება საქართველოს ტერიტორიის გავლით? მე ვამბობ, რომ ეს გამორიცხულია, რადგან რუსეთს აქვს საშუალება მიაწოდოს იარაღი ან ტყვია-წამალი სომხეთს ირანიდან. მაგრამ თუ რუსეთმა საქართველოს გავლით ამის გაკეთება მოინდომა, ეს იქნება პოლიტიკური და არა სამხედრო-ლოჯისტიკური გადაწყვეტილება.
რა თქმა უნდა, პუტინი, როგორც დიქტატორი, როგორც ნებისმიერი ავტორიტარული რეჟიმის მეთაური, მზად არის და იყენებს დასავლეთის იმ მოჩვენებით სირბილეს, რომელიც არსებობს. ამასთან, დასავლეთი ერთიანი არ არის. რუსეთში არის აბსოლუტური ვერტიკალი და მონარქია პუტინის.
დასავლეთის სირბილე არის მოჩვენებითი. როცა ლაპარაკია დასავლეთის ინტერესებზე, ძალიან სერიოზული ზეწოლაა ხოლმე იქიდან და ძალიან კონსოლიდირებულად იცავენ თავიანთ ინტერესებს. ამას ვხედავთ დღეს, თუ გნებავთ, საქართველოს მაგალითზე.
იმის ილუზია არავის ჰქონდეს, რომ დასავლეთი დათმობს თავის პოზიციებს საქართველოში და ეტყვის - იცით, რა, არ გამოგვივიდა ამ საქართველოში და კარგად იყავით, ჩვენ წავედითო. რა თქმა უნდა, ეს ყველაფერი ემყარება იმას საზოგადოებაში კონსენსუსს, რომ ჩვენ ვართ დასავლეთის ნაწილი და მენტალურად ვართ კიდევაც, მაგრამ პოლიტიკური და ეკონომიკური სისტემით უნდა ვიყოთ, ანუ მისახედი გვაქვს რაღაც-რაღაცები. აქედან გამომდინარე, ეჭვი მეპარება, რომ ამ სიტუაციაში დასავლეთმა, ვგულისხმობ ამერიკის შეერთებულ შტატებს, რომელიც არის ჩვენი უსაფრთხოების გარანტი, ასე ადვილად დათმოს, ჩვენ თუ არ დავთმობთ. თუ საზოგადოებამ თქვა არ გვინდა ეს და გვინდა რუსეთის მოდელი, მაშინ ვერავინ ვერაფერს გააკეთებს“.
გელა ვასაძის შეფასებით, სომხეთიც და აზერბაიჯანიც არიან პოლიტიკური ტურბულენტობის პერიოდში:
„ორივე ხელისუფლებას - სომხეთისასაც და აზერბაიჯანისასაც აქვს ძალიან დიდი ცდუნება, რომ გამოიყენოს ყარაბაღის ფაქტორი, სომხეთ-აზერბაიჯანის ომის ფაქტორი ერის მობილიზაციისთვის, თუ გნებავთ - ეთნიკური მობილიზაციისთვის. აქედან გამომდინარე, ასეთი შემთხვევები გარდაუვალია“.
„დილის საუბრების“ სტუმრის თქმით, სამშვიდობო მოლაპარაკებები არაფრის მომტანია და ეს იმიტაციური პროცესია:
„ყველამ მშვენივრად იცის, რომ ამ შეხვედრებით და მოლაპარაკებებით ეს ომი არ დამთავრდება. ერთადერთი ვარიანტი ამის დამთავრების არის ე.წ. „დეიტონის მოდელი““.
გელა ვასაძე ამბობს, რომ ამ კონფლიქტის დასრულებისკენ ეფექტიანი სვლა შესაძლებელი იქნება მხოლოდ მესამე, ძლიერი ძალის ნების და მონდომების შემთხვევაში, რომელიც მხარეებს აიძულებს შეთანხმებას:
“ასეთი შესაძლებლობა მარტო რუსეთს აქვს. შტატებს და ევროკავშირს დღეს არ აქვთ ასეთი შესაძლებლობა და რუსეთს კი არ აწყობს ეს“.
ერთი მხრივ, გელა ვასაძე ამბობს:
„ფართომასშტაბიანი ომი არ შედის არც აზერბაიჯანის და არც სომხეთის ინტერესებში“.
მეორე მხრივ, ბოლომდე არ გამორიცხავს ასეთ საფრთხეს:
„თუ მოხდა ისე, რომ ფართომასშტაბიან ომს მივიღებთ, ვერავინ დამარწმუნებს, რომ ეს არ არის რუსეთის პოლიტიკის შედეგი. რუსეთს საკმარისად ჰყავს გავლენის აგენტები როგორც სომხეთში, ასევე აზერბაიჯანში, მათ შორის - შეიარაღებულ ძალებში. რუსეთისთვის არ წარმოადგენს დიდ პრობლემას, რომ დაიწყოს ამ ომის ახალი ეტაპი, თუმცა, ვუბრუნდები ისევ და ისევ ლავროვის გეგმას რუსეთის მშვიდობისმყოფელების განთავსების თაობაზე...
თუმცა, ეს ჩემი აზრია და შეიძლება, კრემლში ეს გეგმა უკვე ხელმოწერილიც დევს“.
კვლავ საქართველოს ამოცანაზე ორი მეზობლის კონფლიქტთან მიმართებით:
„შუამავალი ჩვენ ვერ ვიქნებით, რადგან ამის რესურსი არ გვაქვს. შეგვიძლია შევთავაზოთ შეხვედრების „მოედანი“, არა მარტო ხელისუფლებებს, არამედ არასამთავრობო ორგანიზაციებსაც. შეგვიძლია სუფრაზე გავუმასპინძლდეთ, მაგრამ შეთავაზებული „მოედანი“, უნდა იყოს ორმხრივი, დახურული ფორმატები. რამდენად ეფექტიანი იქნება, ეჭვი მეპარება.
საქართველომ ძალიან სკურპულოზურად უნდა შეასრულოს ყველა ვალდებულება, რომელიც აქვს აზერბაიჯანის და სომხეთის წინაშე. თუ ჩვენ რამე დავაშავეთ რომელიმესთან ურთიერთობაში, აღქმული იქნება მეორე მხარისთვის დახმარებად. ჩვენ პირნათლად უნდა შევასრულოთ ჩვენი ვალდებულებები თითოეულთან. ამ სიტუაციაში ძალიან ფრთხილად უნდა ვიყოთ ტერმინებთან. გამოკვეთილი პოზიცია არის ის, რომ ჩვენ ნეიტრალურები ვართ ამ სიტუაციაში. ორივე მხარე ელოდება ჩვენგან მხარდაჭერას და ა.შ. და არავითარ შემთხვევაში არ შეიძლება ამის გაკეთება“.